شرح بیتی از دیوان حافظ («زمانی» یا «زبانی»)

الموضوعات :

نصرت‌ا... فروهر ¹

1 - دکتر عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد تهران جنوب

تاريخ الإرسال : 20 السبت , رجب, 1436 تاريخ التأكيد : 20 السبت , رجب, 1436 تاريخ الإصدار : 21 الثلاثاء , صفر, 1427

الکلمات المفتاحية: آیینه, اسکندر, جام جم, نفس ناطقه, زبان آتشین,

ملخص المقالة :

در غزلی از دیوان حافظ به مطلعِ دلم جز مهر مهرویان طریقی برنمی‌گیرد ز هر در می‌دهم پندش ولیکن درنمی‌گیرد بیتی در همة نسخه‌ها به‌جز نسخة ایاصوفیه به صورت زیر آمده است: من آن آیینه را روزی به‌دست‌آرم سکندروار اگر می‌گیرد این آتش زمانی ور نمی‌گیرد اما در نسخة ایاصوفیه، مصراع دوم این بیت به‌شکل زیر آمده است: من آن آیینه را روزی به‌دست آرم سکندروار اگر می‌گیرد این آتش‌زبانی ور نمی‌گیرد باتوجه به این‌که حافظ در همان غزل به آتش‌زبانی خود اشاره دارد: میان گریه می‌خندم که چون شمع اندرین مجلس زبان آتشینم هست لیکن در نمی‌گیرد و شارحان دیوان حافظ، این ارتباط باریک عمودی میان ابیات را از نظر دور داشته و متوجه حذف یک نقطه (در حرف ب) در ترکیب آتش‌‌زبانی نشده‌اند، نگارندة این مقاله، با مراجعه به منابع کهن، دربارة این نکتة مهمّ که معنی بیت را بسیار روشن می‌کند، بحث کرده که امید است در نظر نکته‌دانان پذیرفته باشد.

المصادر:

ادیب طوسی، محمدامین. 1345. فرهنگ لغات ادبی. تبریز: مؤسسة تاریخ و فرهنگ دانشگاه تبریز.

جرجانی، علی‌بن‌محمد. 1306 ه‍ . ق. التعریفات. تهران: ناصرخسرو.

خرمشاهی، بهاءالدین. 1366. حافظ‌نامه. تهران: علمی و فرهنگی و سروش.

زریاب‌خویی، عباس. 1368. آیینة جام. تهران: علمی.

سجادی، سیدجعفر. 1350. فرهنگ اصطلاحات عرفانی ـ زبان و فرهنگ ایران. تهران: طهوری.

ــــــــــــــــــ . 1376. شرح رسایل فارسی سهروردی. تهران: حوزة هنری.

صائب تبریزی. 1364-1370. دیوان. به کوشش محمد قهرمان. چ 1. ج 6. تهران: علمی و فرهنگی.

غنی، قاسم. 1321. تاریخ عصر حافظ (بحث در آثار و افکار و احوال حافظ). تهران: زوّار.

رامپوری، غیاث‌الدین محمد. 1363. فرهنگ غیاث‌اللغات. به‌کوشش منصور ثروت. تهران: امیرکبیر.

فردوسی. 1363. شاهنامه. به کوشش ژول مول. تهران: کتاب‌های جیبی.

فلوطین. 1366. انئادها یا تاسوعات (دورة آثار). ترجمة محمدحسن لطفی. تهران: خوارزمی.

قهرمان، محمد. 1374. گزیدة اشعار صائب. چ 3. تهران: علمی.

کاشانی، عبدالرزاق. 1370. اصطلاحات صوفیه. به تصحیح ابراهیم جعفر و محمد کمال. تهران: بیدار.

مرتضوی، منوچهر. 1344. مکتب حافظ. تهران: ابن‌سینا.

نظامی گنجوی. 1363. اقبال‌نامه. به تصحیح ی. ا. برتلس. به کوشش ف. بابایف. تهران: میر (گوتنبرگ).