تحلیل ابیات و روایات دفتر اول مثنوی بر اساس نظریة بدخوانی خلاق هارولد بلوم

محورهای موضوعی : ادبیات عرفانی

عالیه یوسف فام ¹ , معصومه کاظمی نژاد ²

1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد واحد تهران مرکزی
2 - دانش‌آموختة کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد تهران مرکزی

تاریخ دریافت : 1400/10/07 تاریخ پذیرش : 1400/11/25 تاریخ انتشار : 1401/07/01

کلید واژه: مثنوی, مولوی, بینامتنیّت, هارولد بلوم, بدخوانی خلاق,

چکیده مقاله :

بدخوانی خلاق نظریه‌ای‌ست که هارولد بلوم آن را بر مبنای بینامتنیّت؛ یعنی روابط میان متون و تأثیرپذیری آثار ادبی از یکدیگر مطرح کرده است. بر این اساس، همواره کشاکشی میان شاعران و نویسندگان جدید با گذشتگان وجود دارد. بلوم در مهمترین اثر خود به نام اضطراب تأثیر بر رابطه دوسویه اما ستیزه‌جویانة مؤلفان جدید با مؤلفان گذشته تأکید کرده است. شاعران و نویسندگان جدید برای رهایی از دلهرة تأثیرپذیریِ متون گذشته با بدخوانی خلاق به روش‌هایی برای خلق آثار جدید دست می‌زنند و با این کار می‌کوشند تا خود را از پیشینیان برتر بدانند. در این پژوهش دگرگونی‌هایی را که مولوی به منظور رهایی از اضطراب تأثیرپذیری آثار پیشین، اعمال کرده است و نسبت‌های بدخوانی خلاق بلوم در مثنوی را به شیوة تحلیلی ـ تطبیقی بررسی می‌کنیم. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که روش خلاقانة مولوی در آفرینش داستان‌ها و حکایات و برای رها کردن خود از تأثیر متون گذشته، مصداق بدخوانی خلاقانه‌ای است که بلوم مطرح می‌کند و به این منظور از شگردهای گوناگونی مانند تداعی، ایجاد مضامین تعلیمی و دینی و حکمی، تغییر در عناصر داستان و فرافکنی بهره برده است.

چکیده انگلیسی:

Creative misprision is a theory proposed by Harold Bloom based on intertextuality and the relationships between literary texts and their influence on each other. The theory posits that there is always a conflict between poets and writers of the past and the succeeding ones. In his most important work, The Anxiety of Influence, Bloom emphasizes the two-way but hostile relationship between new writers and past ones. To get rid of the anxiety of influence of the past texts, poets and writers use methods through creative misprision to create new works in an attempt to show their own superiority to their predecessors. In the present research, we analyze the transformations that Jalāl al-Din Rūmi has applied in order to get rid of the anxiety of the influence of past texts , and to study the role of Bloom's creative misprision in Masnavi by using analytical-comparative method. The findings show that Rumi's creative method in the creation of stories and anecdotes to get rid of the influence of past texts is an instance of the creative misprision. For this purpose, he has employed a variety of techniques such as association, using educational, religious and philosophical themes, changing the elements of the stories, and symbolism. 

منابع و مأخذ:

آلن، گراهام. 1385. بینامتنیّت. ترجمه پیام یزدانجو. چ3. تهران: مرکز.

استعلامی، محمد. 1369. مثنوی. چ2. تهران: زوار.

استُلی برس، الیور و بولک، آلن. 1387. فرهنگ اندیشه نو. ترجمه گروه مترجمان. چ3. تهران: مازیار.

اکبری گندمانی، مهرداد و مهدی رضا کمالی بانیانی. 1398. «نقش کارکردهای تعلیمی در ساخت‌یابی حکایات مولانا (درویش صاحب کرامات)». پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی. ش44. صص110ـ87.  

امیر احمدی، ابوالقاسم، علی عشقی سردهی، ابراهیم استاجی و احمد یزدی. 1394. «نقد دگرخوانی‌های خلاقانة اساطیر در شعر احمد شاملو بر اساس نظریة بدخوانی خلاق هارولد بلوم». پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی. ش2. صص77ـ57. 

ایگلتون، تری. 1399. پیش درآمدی برنظریة ادبی. ترجمه عباس مخبر. چ11. تهران: مرکز.

بلوم، هارولد. 1396. نبوغ سیمای پنجاه نابغه سخن. ترجمه محبوبه مهاجر. چ2. تهران.

بی‌نیاز، فتح الله. 1394. درآمدی بر داستان‌نویسی و روایت‌شناسی. چ6. تهران: افراز.

پورنامداریان، تقی. 1399. در سایه آفتاب. چ5. تهران: سخن.

توکلی، حمیدرضا. 1394. از اشارت‌های دریا. چ3. تهران: مروارید.

خیرآبادی، عباس. 1384. ظرف آب زندگی. چ1. مشهد: پاژ.

زرین کوب، عبدالحسین. 1384. نردبان شکسته.چ2. تهران: سخن.

ـــــــــــــــــــــ . 1398. بحر در کوزه. چ17. تهران: علمی.

زمانی، کریم. 1394 .شرح جامع مثنوی معنوی. چ46.تهران: اطلاعات.

شیبانی اقدم، اشرف و زینب حاج ابو کهکی و محمدعلی گذشتی. 1398. «دنیاهای محتمل در ساختار روایی مثنوی معنوی (داستان دژ هوش ربا)». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش57. صص122ـ95. 

طاهر خانی آقایی، علی. 1386. «نگاهی دوباره به پیر چنگی». مجله رشد آموزش زبان و ادب فارسی. ش81. صص13ـ10.    

طاهری، قدرت‌الله و سودابه فرخی. 1392. «رابطه نیما با سعدی بر اساس نظریة اضطراب تأثیر هارولد بلوم». پژوهش‌های ادبی. ش42. صص80ـ53.  

عطار نیشابوری، فرید الدین. 1388. مصیبت‌نامه.تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ5. تهران: سخن.

فروزانفر، بدیع الزمان.1381. احادیث و قصص مثنوی.ترجمه حسین داودی. چ2. تهران: امیرکبیر.

قزوینی، محمد. 1391. چهارمقاله. به اهتمام دکتر محمد معین. چ9. تهران: جامی.

مدرس زاده، عبدالرضا. 1394. «رویکرد قرآنی سنایی به قصیدة ابر فرخی سیستانی با نگاهی به نظریة بدخوانی خلاق هارولد بلوم». پژوهش‌های ادبی. ش2. صص116ـ97.  

ــــــــــــــــــــــ . 1395. «زنانگی ادب تعلیمی، رهانندة پروین از اضطراب تأثیر». ادبیات تعلیمی. ش29. صص120ـ91.

محمدبن منور. 1393. اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ11. تهران: آگه.

مکاریک، ایرناریما. 1398. دانشنامه نظریه‎های ادبی معاصر. ترجمه مهران مهاجر و محمد نبوی. چ6. تهران: آگه.

منشی، ابوالمعالی نصرالله. 1398. ترجمه کلیله و دمنه. تصحیح مجتبی مینوی. چ45. تهران: امیرکبیر.

نظامی گنجوی. 1397. اقبالنامه نظامی گنجوی. تصحیح برات زنجانی. تهران: دانشگاه تهران.

همایی، جلال الدین. 1391. فنون بلاغت و صناعات ادبی. چ32. تهران: هما.

یونسی، ابراهیم. 1399. هنر داستان نویسی. چ16. تهران: نگاه.

Akbarī Gandomānī, Mehrdād and Kamālī Bānīyānī, Mahdī Rezā. (2019/1398SH). “Naqše Kār-kardhā-ye Taʼlīmī dar Sāxt-yābī-ye Hekāyāte Mowlānā (Darvīše Sāheb Kerāmāt)”. Journal of research in Islamic education issues. No. 44. Pp. 87-110.

Allen, Graham. (2006/1385SH). Beynā-matnīyat (Intertextuality). Tr. by Payām Yazdān-jū. 3^rd ed. Tehrān: Markaz.

Amīr-ahmadī, abo al-qāsem and Alī Ešqī Sardehī and Ebrāhīm Estājī & Ahmad Yazdī. (2015/1394SH). “Naqde Degar-xānīhā-ye Xallāqāne-ye Asātīr dar Še’re Ahmad Šāmlū bar Asāse Nazarīye-ye Bad-xānī-ye Xallāqe Harold Bloomfield”. Research Journal of Literary Criticism and Stylology. No.2. Pp. 57-77.

Attāre Neyšābūrī, Farīdo al-ddīn. (2009/1388SH). Mosībat Nāme. Ed. by Mohammad-rezā Šafīʼī kadkanī. 5^th ed. Tehrān: Soxan.

Bloom, Harold. (2017/1396SH). Nobūqe Sīmāye Panjāh Nābeqe-ye Soxan. Tr. by Mahbūbe Mohājer. 2^nd ed. Tehrān: Hermes.

Bī-nīyāz, Fatho al-llāh. (2015/1394SH). Dar-āmadī bar Dāstān-nevīsī va Ravāyat-šenāsī. Tehrān: Afrāz.

Eagleton, Terry. (2020/1399SH). Pīš Dar-āmadī bar Nazarīye-ye Adabī. Tr. by Abbās Moxber. Tehrān: Markaz.

Esteʼlāmī, Mohammad. (1990/1369SH). Masnavī. 2^nd ed. Tehrān: Zavvār.

Forūzān-far, Badiʼo al-zamān. (2002/1381SH). Ahādīs va Qesase Masnavī. Tr. by Hoseyn Dāvūdī. 2^nd ed. Tehrān: Amīr-kabīr.

Homāyī. Jalālo al-ddīn. (2012/1391SH). Fonūne Belāqat va Sanāʼāte Adabī. 22^th ed. Tehrān: Homā.

Makaryk, Irena Rima. (2019/1398SH). Dāneš-nāme-ye Nazarīyehā-ye Adabī-ye Mʼāser (‎Encyclopedia of contemporary literary theory: approaches, scholars, terms). Tr. by Mehrān Mohājer and Mohammad Nabavī. 6^th ed. Tehrān: Āgah.

Modarres-zāde, abdo al-rezā. (2015/1394SH). “Rūy-karde Qorānī-ye Sanāyī be Qasīde Abre Farroxī Sīstānī bā Negāhī be Nazarīye bad-xānī-ye Xallāqe Harold H Bloomfield”. Journal of literary research. No. 2. Pp. 97- 116.

Modarres-zāde, abdo al-rezā. (2016/1395SH). “Zanānegī-ye Adabe Ta’līmī, Rahanande-ye Parvīn az Ezterābe Ta’līmī”. No. 29. Pp. 91-120.

Mohammad ebne Monavvar. (2014/1393SH). Asrāro al-towhīd fī Maqāmāte Šeyx abī Saʼīd. Ed. by Mohammad-rezā Šafīʼī Kadkanī. 11^th ed. Tehrān: Āgah.

Monšī, abo al-maʼālī Nasro al-llāh. (2019/1398SH). Tarjome Kelīle va Demne. Ed. by Mojtabā Mīnavī. 45^th ed. Tehrān: Amīr-kabīr.

Nezāmī Ganjavī. (2018/1397SH). Eqbāl-nāme Nezāmī Ganjavī. Ed. by Dr. Barāt Zanjānī. Tehrān: University of Tehran.

Pūr-nām-dārīyān, Taqī. (2020/1399SH). dar Sāye-ye Āftāb. 5^th ed. Tehrān: Soxan.

Qazvīnī, Mohammad. (2012/1391SH). Čahār Maqāle. with the Effort of Dr. Mohammad Moʼīn. 9^th ed. Tehrān: Jāmī.

Šeybānī Aqdam, Ašraf and Zeynab Hāj abū Kahkī & Mohammad-alī Gozaštī.  (2019/1398SH). “Donyāhā-ye Mohtamal dar Sāxtāre Revāyī Masnavī-ye Ma’navī (Dāstāne Dež Hūš Rebā)”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 57. Pp. 95-122.

Stally Brass, Oliver. Bullock, Alan. (2008/1387SH). Farhange Andīše-ye Now. Tr. by Gorūhe Motarjemān. Tehrān: Māzīyār.

Tāher-xānī Āqāyī, Alī. (2007/1386SH). “Negāhī Dobāre be Pīre Čangī”. Persian language and literature development magazine. No. 81. Pp. 10-13.

Tāherī, Qodrato al-llāh and Sūdābe Farroxī. (2013/1392SH). “Rābete-ye Nīmā  bā Sa’dī bar-asāse Nazarīye Ezterābe Ta’sīre  Harold H Bloomfield”. Journal of literary research. No. 42. Pp. 53-80.

Tavakkolī, Hamīd-rezā. (2015/1394SH).  az Ešārathā-ye Daryā. 3^rd ed. Tehrān: Morvārīd.

Xeyr-ābādī, Abbās. (2005/1384SH). Zarfe Ābe Zendegī. 1^st ed. Mašhad: Pāž.

Yūnesī, Ebrāhīm. (2020/1399). Honare Dāstān Nevīsī. 16^th ed. Tehrān: Negāh.

Zamānī, Karīm. (2015/1394SH). Šarhe Jāmeʼe Masnavī-ye Maʼnavī. 46^th ed. Tehrān: Ettelāʼāt.

Zarrīn-kūb, abdo al-hoseyn. (2019/1398SH). Bahr dar Kūze. 17^th ed. Tehrān: Elmī.

Zarrīn-kūb, abdo al-hoseyn. (2005/1384SH). Nardebāne Šekaste. 2^nd ed. Tehrān: Soxan.