بررسی بازتاب باورهای آئین میترایی در افسانه‌های لری

محورهای موضوعی : اسطوره

سودابه کشاورزی ¹ (دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه شیراز)
زرین تاج واردی ² (دانشیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه شیراز)

تاریخ دریافت : 1397/12/03 تاریخ پذیرش : 1398/08/21 تاریخ انتشار : 1399/04/01

کلید واژه: باورهای اسطوره‌ای, ادب عامه, باورهای دینی, ایزد مهر, افسانه‌های لری,

چکیده مقاله :

میترائیسم یا مهرپرستی یکی از کهن‌ترین آئین‌های جهان است که پرستش آن به دوران ماقبل زرتشت برمی‌گردد. میترا خداوند پیمان و روشنایی است که با بی‌نظمی، خشک‌سالی، نافرمانی و دروغ مخالف است و به جنگاوری مشهور است. به دلیل ویژگی‌های خاص این ایزد، آئین میترایی در مناطق زیادی رواج یافت. با توجّه به اینکه افسانه بازماندۀ روایت‌های مقدّس اسطوره‌ای است که ریشه در برخی از اعتقادات آئینی دارد، در پژوهش حاضر با روش توصیفی‌ ـ تحلیلی، به بررسی بازتاب باورهای آئین میترایی در افسانه‌های لری پرداخته می‌شود. بستر پژوهشی مقاله افسانه‌هایی است که به زبان فارسی در استان‌های لرنشینِ چهار محال و بختیاری، لرستان و کهگیلویه و بویراحمد گردآوری شده‌اند. هدف از این تحقیق بررسی و تحلیل رد پای باورهای میترایی و کارکردهای آن در افسانه‌های لری است. خواننده با مطالعۀ این مقاله درمی‌یابد که بعضی از باورهای اسطوره‌ای و دینی مربوط به آئین میترایی، با حفظ کارکرد خود و برخی دیگر با دگردیسی‌هایی، در افسانه‌های لری ریشه دوانیده است. باورهای مربوط به چگونگی تولد، جنگاوری و بارورکنندگی ایزد مهر و نیز باورهایی که در این آئین پیرامون پدیده‌های خورشید، خروس، کلاغ، عقاب، سرباز، آتش، عدد هفت و گاو وجود دارد، از این دسته‌اند.

چکیده انگلیسی:

Mithraism, as one of the oldest religions in the world, dates back to the pre-Zoroastrian era. Mithra is god of covenant and light; he is opposed to chaos, drought, disobedience and lie, and is known as a warrior. Due to the specific characteristics of this god, Mithraism spread in many parts of Iran. Surviving legends in some parts of Iran have mythological themes and are rooted in some religious beliefs. In the present research, by using descriptive-analytical method, the influence of Mithraic beliefs on Lori legends is examined. We study the legends that have been written in Persian language and have been collected from Lorestan, Chaharmahal and Bakhtiari, and Kohgiluyeh and Boyer-Ahmad provinces. The reader will realize that some of the mythological and religious beliefs of Mithraism, while maintaining their functionality, and some others through transformations, have taken root in Lori legends. Some of these beliefs are as follows: how to be born, warfare, fertility, and phenomena related to sun, cock, crow, eagle, soldier, fire, number seven and cow.

منابع و مأخذ:

کتابنامه

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1393. اسطوره، بیان نمادین. تهران: سروش.

اولانسی، دیوید. 1380. پژوهشی نو در میتراپرستی: کیهان‌شناسی و نجات و رستگاری در دنیای باستان. ترجمه و تحقیق مریم امینی. تهران: چشمه.

بهار، مهرداد. 1376. پژوهشی در اساطیر ایران (پارۀ نخست و دوم). تهران: آگاه.

ــــــــــ . 1390. از اسطوره تا تاریخ. چ7. تهران: چشمه.

بیدمشکی، مریم. 1383. «مهر به هفت‌خوان رستم». کتاب ماه هنر. ش75. صص125ـ114.

بیرانوند، زلیخا. 1392. افسانه‌ها و باورهای عامیانه دربارۀ قلعه‌های لرستان با محوریت قلعة فلک‌الافلاک. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ زبان‌های باستان. دانشگاه شیراز.

پورخالقی چترودی، مهدخت. 1381. درخت شاهنامه (ارزش‌های فرهنگی و نمادین درخت در شاهنامۀ فردوسی. مشهد: به‌نشر.

پورداوود، ابراهیم. 1380. فرهنگ ایران باستان. تهران: اساطیر.

دادور، ابوالقاسم. 1341. درآمدی بر اسطوره‌ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان. تهران: کلهر.

درویشیان، علی‌اشرف و رضا خندان. 1380. فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج3. تهران: کتاب و فرهنگ.

ـــــــــــــــــــــــ . 1381. فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج10. تهران: کتاب و فرهنگ.

ـــــــــــــــــــــــ . 1382. فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج5. تهران: کتاب و فرهنگ.

ـــــــــــــــــــــــ . 1384. فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج17. تهران: کتاب و فرهنگ.

ـــــــــــــــــــــــ . 1386. فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. ج19. تهران: کتاب و فرهنگ.

دوانی، سوزان. 1385. دین در جهان باستان. ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر. تهران: توس.

دوانی، فرزانه؛ محمّد فشارکی و محبوبه خراسانی. 1394. «بازتاب نمادین قربانی میترایی ـ اسطورۀ کشتن گاو نخستین ـ در هفت‌پیکر نظامی». متن‌شناسی ادب فارسی. دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تهران. دورۀ جدید. ش2. صص20ـ1.

دوشن گیمن، ژاک. 1390. اورمزد و اهریمن. ترجمۀ عباس باقری. تهران: فرزان.

رضایی، عبدالعظیم. 1379. اصل و نسب و دین­های ایرانیان باستان. تهران: دُر.

رضی، هاشم. 1381الف. آئین مهر. ج1. تهران: بهجت.

ــــــــــ . 1381ب. تاریخ رازآمیز میترایی در شرق و غرب: پژوهشی در تاریخ میترایی از آغاز تا عصر حاضر. ج1. چ2. تهران: بهجت.

ــــــــــ . 1382. دین و فرهنگ ایرانی پیش از عصر زرتشت. تهران: سخن.

سرکاراتی، بهمن. 1385. پهلوان اژدرکش در اساطیر و حماسۀ ایران. تهران: قطره.

شریفیان، مهدی و رضا غفوری. 1387. «بازتاب مهرپرستی در شاهنامه فردوسی». مطالعات ایرانی. ش14. صص146ـ131.

عفیفی، رحیم. 1374. اساطیر و فرهنگ ایرانی در نوشته‌های پهلوی. تهران: توس.

کریستن‌سن، آرتور. 1383. نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.

کومون، فرانتس. 1367. «رازهای میترا». ترجمۀ فریبا مقدم. چیستا. ش6. صص194ـ190.

ـــــــــــــ . 1380. آئین پررمز و راز میترایی. ترجمۀ هاشم رضی. تهران: بهجت.

ـــــــــــــ . 1386. دین مهری. ترجمۀ احمد آجودانی. تهران: ثالث.

گلشنی، فرناز؛ عطامحمّد رادمنش و مهدی تدین نجف‌آبادی. 1395. «تأثیر باورهای میترایی بر تاریخ بلعمی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س12. ش44. صص190ـ167.

مقدم، محمّد. 1380. جستاری دربارۀ مهر و ناهید. تهران: هیرمند.

ملک‌زاده، فاطمه. 1386. این آتش نهفته. تهران: هزار.

موسوی، رسول. 1388. «تصاویر بلاغی خورشید در شاهنامه و بازتاب اسطورۀ مهر در آن». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5. ش14. صص199ـ175.

مولائی، چنگیز. 1388. «سروش». دانشنامۀ زبان و ادب فارسی. به سرپرستی اسماعیل سعادت. ج3. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

موله، م. 1377. ایران باستان. ترجمۀ ژاله آموزگار. تهران: توس.

نیبرگ، هنریگ ساموئل. 1383. دین‌های ایران باستان. کرمان: دانشگاه شهید باهنر.

واثق عباسی، عبدالله و یعقوب فولادی. 1396. «دگردیسی اسطورۀ آفرینش مهری در عرفان ایرانی ـ اسلامی (با تکیه بر اشعار مولوی)». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران جنوب. س13. ش47. صص362ـ343.

ویدن گرن، گئو. 1381. جهان معنوی ایرانی از آغاز تا اسلام. ترجمة محمود کندری. چ1. تهران: میترا.

هینلز، جان راسل. 1382. شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چ3. تهران: چشمه.

یشت‌ها. 1377. ترجمۀ ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.

English Sources

Anklesaria, B. T. 1956. Zand-Akasih. Iranian or Greater Bundahishn. Bombay.

Boyce, M. 1975. A History of Zoroastrianism: The early period. Vol. I. Leiden, Köln: Brill.

Haug, M. and E. W. West. 1971. The Book of Arda Viraf: Amsterdam.

English Sources

Anklesaria, B. T. 1956. Zand-Akasih. Iranian or Greater Bundahishn. Bombay.

Boyce, M. 1975. A History of Zoroastrianism: The early period. Vol. I. Leiden, Köln: Brill.

Haug, M. and E. W. West. 1971. The Book of Arda Viraf: Amsterdam.

References

Afīfī, Rahīm. (1995/1374SH). Asātīr va Farhan-e īrānī dar nevešte-hā-ye pahlavī. Tehrān: Tūs.

Bahār, Mehrdād.(2011/1390SH) Az ostūr-e tā tārīx 7^th Ed. Tehrān: Češme.

ــــــــــــــــــــ . (1997/1376SH) pažūhešī dar asātīr-e īrān (Part I and II). Tehrān: āgāh.

Bīdmeškī, Maryam. (2004/1383SH) "mehr be haft xān rostam". Art Moon Book. No. 75. pp.114_125.

Beyrānvand, Zoleyxā.(2013/1392SH). Afsāne-hā va bāvar-hā-ye āmīyāne dar­bare-ye qal'e hā-ye lorestān bā mehvarīyat-e qal'e-ye falak-al aflāk. Field of Ancient Languages. Shīrāz: Shīrāz University.

Christensen, Arthur. )2004/1383SH). Nemūne-hā-ye noxostīn ensān va noxostīn šahryār dar tārīx-e afsāne-hā-ye īrān. Tr.by ẑāle Āmūzgār and Ahmad Tafazzolī. Tehrān: Češme.

Cumont, Franz. (2001/1380SH). A’īn-e por ramz va rāz mītrāeī. Tr.by  Hāšem Razī. Tehrān: Behjat.

ــــــــــــــــــــ . (2007/1386SH).  Dīn mehrī. Tr. by Ahmad Ājūdānī. 1^st Ed. Tehrān: Sāles.

ــــــــــــــــــــ . (1988/1367SH). Rāz-hā-ye mītrā. Tr. by Farībā Moqaddam. Čīstā. No. 6. Pp. 190-194.

Dādvar, Abolqāsem.(1962/1341SH). darāmadī bar ostūre-hā va namād-hāy īrān va hend dar ahde bāstān . First Edition. Tehrān: Kalhor.

Davānī, Farzāne; Mohammad Fešārakī,; Mahbūbe xorāsānī.(2015/1394SH). “Bāztāb-e namādīn-e qorbānī mītrāīe-ostūre-ye koštan-e gāv-e noxostīn- dar haft peykar-e nezāmī”, Persian Literature. Faculty of Literature and Humanities. University of Tehrān. No: 2. Pp. 1-20.

Davānī, sūzān. (2006/ 1385SH). Dīn dar jahān-e bāstān. Tr. by Mortezā Sāqeb­far. Tehrān: Tūs.

Darvīšīyān, Alī Ašraf and Rezā xandān.(2001/1380SH). Farhang-e afsāne-hā-ye mardom-e īrān. 3^rd volume. Tehrān: ketāb and farhang.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . (2003/1382SH) Farhang-e afsāne-hā-ye mardom-e īrān. 5^th Volume. Tehrān: ketāb and farhang.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . (2002/1381SH) Farhang-e afsāne-hā-ye mardom-e īrān. 10^th Volume. Tehrān: ketāb and farhang.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . (2005/1384SH). Farhang-e afsāne-hā-ye mardom-e īrān. 17^th Volume. Tehrān: ketāb and farhang.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . (2005/1386SH) Farhang afsāne-hā-ye mardom-e īrān. 19 ^th Volume. Tehrān: ketāb and farhang.

Duchesne Gīllemin, Jacques. (2011/ 1390SH). Ūrmazd va ahrīman. Tr. by: Abbās Bāqerī. Tehrān: Farzān.

Esmāīlpūr, Abolqāsem.(2014/1393SH). Ostūre bayān_e namādīn. Tehrān: Sorūš.

Golšanī, Farnāz; Attā­ Mohammad Rādmaneš, and Mehdī Tadayyon Najaf-ābādī. (2016/1395SH). “Ta’sīr-e bāvar-hā-ye mītrāeī bar tārīx-e bal’amī”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 12. No. 44. pp. 167-190.

Hīnnells, John Rāssell.(2003/1382SH). Šenāxt-e asātīr īrānī, Tr.by ẑāleh Amūzgār and Ahmad Tafazzolī. 3^rd  edition. Tehrān: Češme.

Malek-zāde, Fāteme. (2007-1386SH). In Ataš-e Nahoft-e. Tehrān: Hezār.

Moqaddam, Mohammad.(2001/1380SH). Jastārī dar­bare-ye mehr va nāhīd. Tehrān: Hīrmand.

Mowlāeī, Čengīz.(2009/1388SH). Sorūš. Encyclopedia of Persian Language and Literature. Led by Ismail Saadat. C 3^rd Ed. Tehran: Academy of Persian Language and Literature.

Mole, M. (1998/1377SH). Īrān-e bāstān, Tr. by ẑāle Āmūzgār. Tehrān: Tūs.

Mūsavī, Rasūl. (2009/1388SH). “Tasāvīr-e balāqī-ye xoršīd dar šāhnāme va bāztāb-e ostūre-ye mehr dar ān”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 5. No. 14.Pp. 175- 199.

Nyberg, Henrik Samuel. (2004/1383SH). Dīn-hā-ye Irān-e Bāstān. Kermān: Dānešgāh-e Kermān.

Ulansey, David.(2001/1380SH). Pažūhešī now dar mītrāparastī: keyhānšenāsī va nejāt va rastgārī dar donyāy-e bāstān. Tr.by and researched by: Maryam Amīnī. 1^st  Ed. Tehrān: Češme.

Pūr dāvūd, Ebrāhīm. (2001/1380SH). Farhang īrān-e bāstān.1^st Edition. Tehrān: Asātīr.

Pūr xāleqī čatrūdī, Mahdoxt. (2002/1381SH). Deraxt-e šāhnāme (arzeš-hā-ye farhangī va namādīn deraxt dar šāhnāme), Mašhad: beh­našr.

Rezāīe, Abdol­Azīm. (2000/ 1379SH). Asl va nasab va dīn-hā-ye īrānīyān-e bāstān. Tehrān: Dorr.

 Razī, Hāšem. A (2002/1381SH). Ā’īn-e mehr. Tehrān: Behjat .

ــــــــــــــــ . B (2002/1381SH). Tārīx-e rāzāmiz-e mītrāīe dar šarq va qarb: paẑūhešī dar tārīx-e mītrāīe az āqāz tā asr-e hāzer. 2^nd ed. Tehrān: Behjat.

ـــــــــــــــــــ . (2003/1382SH). Dīn va farhang īrānī-ye pīš az asr-e zardošt. 1^st Ed. Tehrān: Soxan.

Sarkārātī, Bahman. (2006/1385SH) Pahlavān-e eẑdarkoš dar asātīr va hamāse-ye īrān. Tehrān: qatre.

šarīfīyān, Mehdī and Rezā qafūrī.(2008/1387SH). "bāztāb-e mehrparastī dar šāhnāme-ye ferdowsī". Īrānīān Studies. No. 14, Pp. 131-146.

wāseq Abbāsī, Abdollāh and Yaqūb Fūlādī. (2016/1396SH). “Degardīsī-ye ostūre-ye āfarīneš-e mehrī dar erfān-e īrānī-eslāmī(bā tekīye bar aš’ār-e mowlavī)”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch.  Year 13. No. 47. Pp. 343-362.

Widengren, Geo.(2002/1381SH). Jahān-e ma’navī-ye īrānī az āgāz tā Eslām. Tr.by Mahmūd Kondorī. 1^st Ed. Tehrān: Mītrā.

Yašthā. )1998/1377SH). Tr. by ebrāhīm Pūrdavūd. Tehrān: asātīr.