شیوه‌های تربیت بر پایۀ اصول عرفانی در حدیقة الحقیقه سنایی

محورهای موضوعی : شاهنامه

علی دهقان ¹

1 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

تاریخ دریافت : 1399/03/13 تاریخ پذیرش : 1399/03/13 تاریخ انتشار : 1398/12/01

کلید واژه: عرفان, سنایی, تربیت, حدیقة الحقیقه, خودسازی,

چکیده مقاله :

تعلیم کوششی برای آشنا ساختن نسل جوان با دستاوردهای نسل‌های گذشته و تربیت به معنی پرورش نفس انسان برای درک فضایل است. موضوع ادبیات تعلیمی، مسائل تربیتی است. متون عرفانی را نمی‌توان بدون در نظر گرفتن جنبه‌های تربیتی آن بررسی کرد؛ چون پرورش فضایل اخلاقی، ارزش‌های فلسفی و دینی، کمال، زیبایی و معرفت را در اولویت قرار می‌دهد. اما تعلیم و تربیت عرفانی به موضوعات فراتر از مسائل سطحی اخلاقی می‌پردازد؛ زیرا سالک از این مراحل گذشته و با عرفان عملی، در مقام رسیدن به قرب حق است. بنابراین اعمال و رفتاری را تعلیم می‌دهد که به تصفیۀ باطن و تعالی روحی می‌انجامد. حدیقۀ سنایی به‌عنوان اولین منظومۀ تعلیمی عرفانی شناخته می‌شود. پرسش اصلی و هدف پژوهش حاضر، مسئلۀ ارتباط روش‌های تربیتی حدیقه با اهداف و اصول عرفانی است. بدین منظور آموزه‌های تربیتی حدیقه، از منظر اصول تعلیم و تربیت در متون تصوف و عرفان بازخوانی گردید و داده‌های آن به‌روش کتابخانه‌ای گردآوری شد. این تحقیق ماهیت توصیفی و رویکرد تحلیلی دارد و بر مبنای یافته‌های آن، درون‌گرایی در قالب معرفت، عشق و انحلال فردیت، اصول مهم تربیت عرفانی هستند که سالک متربی باید با اتکا به آن‌ها مراحل و منازل مختلف را برای وصال به حقیقت طی کند. تعلیم پیر در قالب آموزه‌های مستقیم و غیرمستقیم، روش‌های دیگرسازی هستند که در مکتب سنایی برای تربیت سالک به‌ کار می‌رود تا او بتواند شایستگی خودسازی مورد نظر سنایی را به‌ دست آورد. با این نتایج، حدیقۀ سنایی، یکی از مراجع ادبی‌تعلیمیِ اهداف و روش‌های تربیت عرفانی به شمار می‌آید.

منابع و مأخذ:

1. ابن‌عربی، محیی‌الدین (1385)، فصوص الحکم، شرح محمدعلی و صمد موحد، تهران: کارنامه.

2. استیس. و.ت (1384)، عرفان و فلسفه، ترجمۀ بهاءالدین خرمشاهی، تهران: سروش.

3. اعرافی، علیرضا (1391)، فقه تربیتی، قم: مؤسسۀ فرهنگی و هنری اشراق و عرفان.

4. افراسیاب‌پور، علی‌اکبر (1387)، «عرفان سنایی»، فصلنامه تخصصی عرفان، سال پنجم، شمارۀ 1، 13ـ۴۷.

5. انصاری، قاسم (1386)، مبانی عرفان و تصوف، چ۶، تهران: طهوری.

6. بابازاده، طاهره و نوروزی رضاعلی (1392)، «تحلیلی بر اهداف و روش‌های تربیتی مبتنی بر کمال نفس از دیدگاه ملاصدرا»، تربیت اسلامی، سال هشتم، شمارۀ 16، 31ـ56.

7. باقری، خسرو (1390)، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، ج1، تهران: مدرسه.

8. بختیارنصرآبادی، حسنعلی، نوروزی، رضاعلی و رحمان پور، محمد (1386)، «درآمدی بر تعلیم و تربیت و مبانی آن از دیدگاه غزالی»، تربیت اسلامی، دورۀ 2، شمارۀ 4، 193ـ217.

9. بصیری، محمدصادق و امجدی، گلناز (1391)، «روش‌های تعلیم و تربیت در متون ادب فارسی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال چهارم، شمارۀ ۱۵، 67ـ96.

10. بهشتی، سعید و ناظر حسین‌آبادی، مسلم (1391)، «تبیین دیدگاه تربیت عرفانی بر مبنای حکمت سینوی»، پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، سال بیستم، دورۀ جدید، شمارۀ 14، 94ـ114.

11. پورنامداریان، تقی (1374)، رمز و داستان‌های رمزی، تهران: علمی و فرهنگی.

12. ژولی سادا، ژاندرون (1382)، تساهل در اندیشۀ غرب، ترجمۀ عباس باقری، چ۲، تهران: نشر نی.

13. حدیدی، خلیل و اسداللهی، خدابخش (1386)، «علم و معرفت در آثار سنایی غزنوی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دورۀ 2، شمارۀ 49، 53ـ74.

14. حدیدی، خلیل و ثنایی، حمید (1392)، «تأملی بر تعالیم اخلاقی شعر سنایی»، تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، شمارۀ 16، 97ـ109.

15. حسینی کوهساری، سید اسحاق (1389)، «کشف و شهود عرفانی»، فلسفۀ دین، سال هفتم، شمارۀ 5، 141ـ172.

16. خورشیدی، عباس، مولانا، ناصره و درب اصفهانی، حمیده (1389)، «عوامل مؤثر بر تقویت انگیزۀ شغلی مدیران»، تحقیقات روان‌شناسی، دورۀ 2، شمارۀ 6، 17ـ۲۳.

17. رازی، نجم‌الدین دایه (1366)، مرصادالعباد، تصحیح محمدامین ریاحی، چ۳، تهران: علمی و فرهنگی.

18. رجایی بخارایی، احمدعلی (1375)، فرهنگ اشعار حافظ، چ۸، تهران: انتشارات علمی.

19. رضازاده شفق، صادق (1321)، تاریخ ادبیات ایران، تهران: بی‌نا.

20. زرقانی، مهدی (1378)، افق‌های شعر و اندیشۀ سنایی غزنوی، تهران: روزگار.

21. سجادی، جعفر (1388)، فرهنگ اصطلاحات عرفانی، تهران: نشر طهوری.

22. سجادی، سید ضیاءالدین (1373)، مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف، چ۳، تهران: سمت.

23. سجادی، سید مهدی (1379)، «رویکردها و روش‌های تربیت اخلاقی و ارزشی»، پژوهش‌های فلسفی کلامی، شمارۀ 3، 144ـ165.

24. سراج طوسی، ابونصر (1963)، اللمع فی التصوف، تصحیح رنولد الن نیکلسون، چ۲، لیدن: بریل.

25. سنایی، مجدود بن آدم (1377)، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقه، تصحیح مدرس رضوی، چ۵، تهران: دانشگاه تهران.

26. ـــــــ (1382)، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقه، تصحیح مریم حسینی، تهران: علمی و فرهنگی.

27. سویزی، مهری (1389)، جاذبه‌های عرفان اسلامی برای نسل جوان، تهران: امیرکبیر.

28. سهروردی، شهاب‌الدین (1364)، عوارف المعارف، ترجمۀ ابومنصور عبدالمؤمن اصفهانی، به‌اهتمام قاسم انصاری، تهران: علمی و فرهنگی.

29. سیف، علی‌اکبر (1384)، روان‌شناسی پرورشی، روان‌شناسی یادگیری و آموزش، تهران: آگاه.

30. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1380)، تازیانه‌های سلوک، چ۳، تهران: آگاه.

31. شمشیری، بابک (1385)، تعلیم و تربیت از منظر عشق و عرفان، تهران: انتشارات طهوری.

32. شمشیری، بابک و نقیب‌زاده، عبدالحسین (1384)، «فرایند تعلیم و تربیت با اقتباس از مبانی عرفان اسلامی»، دوماهنامۀ دانشور رفتار، سال دوازدهم، شمارۀ 12، 74ـ89.  

33. صرفی، محمدرضا و اسفندیاری، مهسا (1390)، «شعر تعلیمی در منظومه‌های عطار»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال سوم، شمارۀ 12، 103ـ۱۲۶.

34. صیادکوه، اکبر و اخلاق، مانا (1387)، «عنصر شخصیت در حکایت‌های حدیقۀ سنایی»، گوهر گویا، سال دوم، شمارۀ 6، 135ـ۱۵۴.

35. طغیانی، اسحاق و حیدری، مریم (1391)، «جنبه‌های تعلیمی مثنوی حدیقۀ سنایی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال چهارم، شمارۀ 15، 5ـ۲۱.

36. عبادی مروزی، قطب‌الدین ابوالمظفر منصور بن اردشیر سنجی (1347)، التصفیة فی احوال المتصوفه، صوفی‌نامه، تصحیح دکتر غلامحسین یوسفی، تهران: بی‌نا.

37. عباسی، ولی‌الله (1387)، «تفکر در اندیشه عرفانی»، هفت آسمان، شمارۀ 37، 49ـ84.

38. علی‌مددی، منا (1394)، «تبارشناسی ادبیات تعلیمی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، شمارۀ 25، 117ـ146.

39. غزالی، ابوحامد محمد (1361)، کیمیایسعادت، به‌کوشش حسین خدیو جم، تهران: علمی و فرهنگی.

40. ـــــ (1409ق)، المنقذ من الضلال، بیروت‏: دارالکتب العلمیه.

41. فتوحی، محمود و محمدخانی، علی‌اصغر (1385)، شوریده‌ای در غزنه، تهران: سخن.

42. فرخ‌نیا، مهین‌دخت (1389)، «ساختار داستانی حکایت‌ها در حدیقه سنایی»، کاوش‌نامه، سال یازدهم، شمارۀ 21، 20ـ۴۲.

43. فصیحی‌رامندی، مهدی (1391)، «بررسی مقایسه‌ای اصول تربیت اخلاقی و تربیت عرفانی»، مجله معرفت اخلاقی، سال سوم، شمارۀ 4، 39ـ54. 

44. قشیری، عبدالکریم بن هوازن (1381)، رسالۀ قشیریه، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، چ۷، تهران: علمی‌و فرهنگی.

45. کاشانی، عزالدین محمود (1381)، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایه، تصحیح جلال‌الدین همایی، چ۶، تهران: نشر هما.

46. کاکایی، قاسم (1382)، وحدتوجودبهروایتابن‌عربیومایستراکهارت، تهران: هرمس.

47. کدیور، پروین (1375)، روان‌شناسی تربیتی، تهران: سمت.

48. گوهرین، سید صادق (1368)، شرح اصطلاحات تصوف، جلد 3ـ4، چ۱، تهران: زوار.

49. ـــــــ (1383)، شرح اصطلاحات تصوف، جلد 9ـ10، چ۱، تهران: زوار.

50. محمدی افشار، هوشنگ (1388)، «سفر در متون نثر عرفانی»، پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 14، 28ـ۳۹.

51. مشرف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: نشر سخن.

52. مصباح الهدی، مصطفی (1388)، «روش‌های تربیت در داستان حضرت موسی علیه‌السلام در قرآن»، پژوهش‌های قرآنی، شمارۀ 59 و 60، 140ـ153.

53. معصومی اصل، یعقوب (1385)، علل رازپوشی در آثار مولانا و حافظ، تبریز: شایسته.

54. موسوی‌نسب، سید محمدرضا (1393)، «اهداف، اصول و روش‌های تربیت عرفانی»، اسلام و پژوهش‌های تربیتی، سال ششم، شمارۀ 2 (پیاپی 12)، 19ـ۳۶.

55. نوالی، محمود (بی‌تا)، «تأثیر عرفان و تصوف اسلامی بر کیفیت تعلیم و تربیت ایرانی»، نشریۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، 182ـ۲۱۰.

56. هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان (1384)، کشف المحجوب، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، چ۲، تهران: سروش.

57. همتی، همایون (1362)، کلیات عرفان اسلامی، تهران: امیرکبیر.

58. همدانی، عین‌القضات (1370)، تمهیدات، تصحیح عفیف عسیران، چ۳، تهران: کتابخانۀ منوچهری.

59. همدانی، مصطفی (1395)، «اهداف و مراحل تربیت عرفانی از دیدگاه آیت‌الله سعادت‌پرور»، تربیت اسلامی، سال یازدهم، شمارۀ 23، 21ـ43.

60. یثربی، سید یحیی (1366الف)، سیر تکاملی و اصول و مسائل عرفان و تصوف، تبریز: دانشگاه تبریز.

61. ـــــ (1366ب)، فلسفۀ عرفان، چ۱، تبریز: ناشر مؤلف.

62. ـــــ (1389)، عرفان عملی، قم: بوستان کتاب.

63. یلمه‌ها، احمدرضا (1390)، «بررسی تطبیقی اشعار تعلیمی فردوسی و حافظ»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، شمارۀ 11، 153ـ178.

64. James, William (1985), The Varieties of Religious Experience, New York: Modern Library Inc.