تحلیل جامعه‌شناختی ابعاد کیفیت اجتماعی و ارتباط آن با طرد اجتماعی در گروه‌های مطرود

محورهای موضوعی : مطالعات جامعه شناختی شهری

لیلا فرقانی ¹ , علی رحمانی فیروزجاه ² , سید ناصر حجازی ³

1 - دانشجوی دکتری گروه جامعه شناسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران
2 - دانشیار گروه جامعه شناسی، واحد بابل، دانشگاه آزاد اسلامی، بابل، ایران(نویسنده مسئول)
3 - استادیار گروه جامعه شناسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران

تاریخ دریافت : 1402/05/09 تاریخ پذیرش : 1402/08/29 تاریخ انتشار : 1402/12/01

کلید واژه: مازندران, طرد اجتماعی, کیفیت اجتماعی, گروه‌های مطرود اجتماعی,

چکیده مقاله :

طرد اجتماعی به ‌معنای محروم شدن از مشارکت در نهادهای اجتماعی و فرایند جدایی از بازار کار، اجتماعات و سازمان‌های اجتماعی است. مقاله حاضر، کاربردی و با هدف تحلیل جامعه‌شناختی ابعاد کیفیت اجتماعی و ارتباط آن با طرد اجتماعی در گروه‌های مطرود تدوین شده است. روش آن پیمایشی و مهم‌ترین ابزار گردآوری اطلاعات، پرسشنامه محقق ساخته است. آلفای کرونباخ متغیرها، بالای 70 /0 است. برای اندازه‌گیری اعتبار گویه‌ها و سؤالات از اعتبار محتوایی استفاده شد. جامعه آماری، گروه‎های مطرود ساکن مناطق حاشیه‌نشین برخی از شهرستان‌های استان مازندران است. 277 نفر با استفاده از فرمول کوکران به عنوان حجم نمونه انتخاب گردید. بر اساس یافته‎های تحقیق، بین کیفیت اجتماعی در سه شاخص انسجام اجتماعی، توانمندسازی و امنیت اجتماعی-اقتصادی با طرد اجتماعی رابطه منفی معنادار وجود دارد. کیفیت اجتماعی 69 درصد کاهش طرد اجتماعی را تبیین می‌کند. در این میان، انسجام اجتماعی بیش از همه بر کاهش طرد از روابط اجتماعی و خدمات اساسی، توانمندسازی بر کاهش طرد از روابط همسایگی و امنیت اجتماعی -اقتصادی بر کاهش طرد از منابع مالی تأثیر دارد. یافته‌ها حاکیست معادلات ساختاری از برازش و نیکویی کافی برخوردار است. طرد اجتماعی بین زنان و مردان متفاوت است. بین درآمد و طرد اجتماعی رابطه وجود دارد. به طور کل، با افزایش کیفیت اجتماعی گروه‌های مطرود، طرد اجتماعی آنها کاهش می‌یابد.

چکیده انگلیسی:

Social exclusion means deprivation of participation in social institutions, and civil rights, and the process of separation from the labor market, communities and social organizations. The present article has applied and sociological analysis of the relationship between social quality and social exclusion in marginalized groups in the outskirts. Its survey method and the most important data collection tool is a made researcher questionnaire .Cronbach's alpha of the variables is above 0.70. Content validity was used to measure the validity of items and questions. According to research findings, there is a significant negative relationship between social quality in three indicators of social cohesion, empowerment and socio-economic security with social exclusion. Social quality69 percent explains the percentage of reduction in social exclusion. In the meantime, social cohesion has the most effect on reducing exclusion from social relations and basic services, empowerment on reducing exclusion from neighborhood relations, and socio-economic security on reducing exclusion from financial resources.The total correlation between the variables is above average Social exclusion is different between men and women and there is a relationship between income and social exclusion. In general, as the social quality of marginalized groups increases, their social exclusion decreases.

منابع و مأخذ:

- ابراهیمی، مهدی. (1393). فقر درآمدی، فقر قابلیتی و طرد اجتماعی: روندشناسی تحول مفاهیم در بررسی فقر و محرومیت، فصلنامۀ تأمین اجتماعی، سال دوازدهم، شماره 45 صفحات 59-37.

-احدیان صونا و کسرایی، محمدسالار. (1397). سنجش احساس طرد اجتماعی دانشجویان دانشگاه های زنجان، جامعه پژوهشی فرهنگی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، فصلنامه علمی- پژوهشی سال نهم، شماره اول صفحات 28-1.

- افروغ، عماد(1377)، فضا و نابرابری اجتماعی، تهران، انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.

- ایمانی جاجرمی حسین و مسعودیان مهدی. (1398). سکونتگاه‌های جدید و بازتولید نابرابری اجتماعی (تجربة زیستة ساکنان مسکن مهر صدرای شیراز)، مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره هشتم، شماره 1 (پیاپی 29) صفحات 222-199.

- حیدری ساربان، وکیل.(1396). عوامل کاهش طرد شدن اجتماعی زنان روستایی(مطالعه موردی: زنان روستایی شهرستان اردبیل) فصلنامه علمی- پژوهشی زن و جامعه، سال هشتم، شماره چهارم صفحات 204-185.

- خواجه­صالحانی افسانه؛ آزاده و اعظم­زاده منصوره. (1394). تشخص محله و احساس طرد اجتماعی (مطالعه موردی شهر پاکدشت)، نشریه رفاه اجتماعی، شماره 59(جماعت و اجتماعات) صفحات 120-91.

- سبکتکین­ریزی، قربانعلی و موسی‌زاده، ایوب.(1396). بررسی جامعه‌شناختی رابطه بین کیفیت زندگی و طرد اجتماعی (مورد مطالعه: ساکنان منطقه 18 شهر تهران)، فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی، شماره 23، صفحات 253-221.

- سرعلی، رضا و پور دیهیمی شهـرام. (1395). هـمسایگی و همسایه بودن، نشریه صفه، دوره 26،  شماره  72، صفحات 24-5.

- غفاری، غلامرضا و تاج‌الدین، محمدباقر. (1384). شناسایی مؤلفه‌های محرومیت اجتماعی، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال چهارم، شماره 17، صفحات 56-33.

- فرنام، محمد. (1393). مطالعۀ جامعه‌شناختی نشاط اجتماعی در شهر اردبیل با رویکرد تئوری اجتماعی، رساله دکتری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان.

- قاضی‌نژاد، مریم و ساوالان پورالهام. (1389). طرد اجتماعی جوانان: علل و پیامدها، مجله بررسی مسائل اجتماعی ایران، دوره اول شماره 40، صفحات 180-139.

 - نادری، ناهید؛ رجایی‌پور، سعید و جمشیدیان، عبدالرسول. (1386). مفاهیم و راهبردهای توانمندسازی کارکنان، مجله تدبیر، شماره 186.

- نواح، عبدالرضا؛ نبوی، سید عبدالحسین و حیدری، خیری. (1395). قومیت و احساس طرد اجتماعی؛ مخاطرات اجتماعی پیش رو (مورد مطالعه: قوم عرب شهرستان اهواز)، مجله جامعه‌شناسی ایران، دوره هفدهم، شماره 4، صفحات104-74.

- نویدنیا، منیژه. (1382). درآمدی بر امنیت اجتماعی. فصلنامۀ مطالعات راهبردی، سال ششم، شماره اول. صص 76-55.

- لطفی خاچکی، طاهره؛ اکبری، حسین؛ کرمانی، مهدی و حسین ایمانی جاجرمی. (1400). برساخت معنایی طرد اجتماعی در میان افراد کم‌برخوردار شهر مشهد، نشریۀ مسائل اجتماعی ایران، سال دوازدهم، شماره 2، صفحات 238- 221.

- معین، محمد. (1363). فرهنگ معین (شش جلدی فارسی)، تهران: انتشارات امیرکبیر.

-  وبر، ماکس. (1374). اقتصاد و جامعه، ترجمۀ عباس منوچهری، مصطفی عمادزاده و مهرداد ترابی­نژاد، تهران: انتشارت مولی.

- وحیدا فریدون، ودادهیر ابوعلی، فرنام محمد. (1393). نشاط عمومی در زندگی اجتماعی- فرهنگی شهر: مطالعه‌ای با رویکرد تئوری کیفیت اجتماعی در شهر اردبیل، مطالعات جامعه‌شناختی شهری، دوره 4، شماره 11، صفحات34-1.

- Avemarie, Laura; Hintermair, Manfred (2020). Soziale Teilhabe und Lebensqualität von inklusiv beschulten Kindern mit Hörschädigung aus der Perspektive von Grundschullehrkräften, Empirische Sonderpädagogik 12, 3: 223-240.

- Flotten,Tone(2006) poverty and Social Eeciusion: Two side of the same Coin,Fafa Forrest, R and Kearns, A(2001)Social Cohesion, social Capital and the Neighbourhood,Urban Studies,38(12):2125-43.

- Lin, ka(2013) A methodological exploration of social quality research: A comparative evaluation of the quality of life and social quality approaches, International Sociology. Volume 28, number 3, may : 316-334.

- Prabhu,K. Seeta (2001), “Socioـ Economic Security in the Context of Pervasive Poverty: A Case Study of India” International Labour Office, Geneva May, Available at: http: //www. ilo. org/public/english/protection/ses/download/docs/india. pdf.

- Silver, H (1995),Reconceptualizing social disadvantage: three paradigms of social Exclusion, International institute labor Review,ABI/information Global.vol.133.5.6.

متن کامل:



 

سال سیزدهم ـ شماره­ی چهل و نهم ـ زمستان 1402

صص 197- 172

تحلیل جامعه‌شناختی ابعاد کیفیت اجتماعی و ارتباط آن با طرد اجتماعی در گروه‌های مطرود

لیلا فرقانی¹، علی رحمانی فیروزجاه²، سید ناصر حجازی³

 

چکيده

طرد اجتماعی به ‌معنای محروم شدن از مشارکت در نهادهای اجتماعی و فرایند جدایی از بازار کار، اجتماعات و سازمان‌های اجتماعی است. مقاله حاضر، کاربردی و با هدف تحلیل جامعه‌شناختی ابعاد  کیفیت اجتماعی و ارتباط آن با  طرد اجتماعی در گروه‌های مطرود  تدوین شده است. روش آن پيمايشی و مهم‌ترین ابزار گردآوري اطلاعات، پرسشنامه محقق ساخته است. آلفای کرونباخ متغیرها، بالای 70 /0 است. برای اندازه‌گیری اعتبار گویه‌ها و سؤالات از اعتبار محتوایی استفاده شد. جامعه آماری، گروه‎های مطرود ساکن مناطق حاشیه‌نشین برخی از شهرستان‌های استان مازندران است. 277 نفر با استفاده از فرمول کوکران به عنوان حجم نمونه انتخاب گردید. بر اساس یافته‎های تحقیق، بین کیفیت اجتماعی در سه شاخص انسجام اجتماعی، توانمندسازی و امنیت اجتماعی-اقتصادی با طرد اجتماعی رابطه منفی معنادار وجود دارد. کیفیت اجتماعی 69 درصد کاهش طرد اجتماعی را تبیین می‌کند. در این میان، انسجام اجتماعی بیش از همه بر کاهش طرد از روابط اجتماعی و خدمات اساسی، توانمندسازی بر کاهش طرد از روابط همسایگی و امنیت اجتماعی -اقتصادی بر کاهش طرد از منابع مالی تأثیر دارد. یافته‌ها حاکیست معادلات ساختاری از برازش و نیکویی کافی برخوردار است. طرد اجتماعی بین زنان و مردان متفاوت است. بین درآمد و طرد اجتماعی رابطه وجود دارد. به طور کل، با افزایش کیفیت اجتماعی گروه‌های مطرود، طرد اجتماعی آنها کاهش می‌یابد.

واژه‌های کلیدی: کیفیت اجتماعی، طرد اجتماعی، گروه‌های مطرود اجتماعی، مازندران.

 

مقدمه و بیان مسئله:

طرد اجتماعی روندی پویا از به حاشیه رانده شدن اجتماعی است و هنگامی رخ می‌دهد که افراد به دلیل فقدان حقوق مدنی، حقوق سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی قادر به مشارکت کامل در جامعه نباشند(اتحادیه اروپا، 2013 به نقـل از احدیان و کسرایی، 1397: 12). طرد اجتماعی و بریدن از جامعه، همواره و در هر جمعیتی، تهدیدي است که به انواع نابسامانی‌های روانی و اجتماعی منجر می‌شود. این وضعیت تنها خاص جوامع توسعه نیافته نیست بلکه حتی در جوامع توسعه‌یافته نیز به مسئله سیاست‌گذاران تبدیل شده است، به گونه‌ای که اتحادیه اروپا بیش از بیست سال است که برنامه‌هایی براي رفع طرد و تقویت ادغام اجتماعی شهروندانش اجرا می‌کند. بررسی ادبیات جامعه‌شناسی نشان می‌دهد. طرد اجتماعی پدیده‌ای چندبعدي است و فراتر از ابعاد مادي و کمبودهاي اقتصادي بر دامنه متنوعی از محرومیت‌های اجتماعی فرهنگی نیز دلالت دارد. ازنظر اجتماعی و فرهنگی، با عدم رضایت و عدم تعلق فرد به اجتماعات هویت‌بخش (محله‌ای، قومی و مذهبی) ارتباط دارد(حیدری ساربان، 1396: 187). رشد شتاب‌زدة شهرنشینی بدون همراهی رشد و توسعة شاخص‌های اقتصادی و اجتماعی، باعث پدیدآمدن محله‌های حاشیه­نشین در اطراف شهرهای بزرگ شده است. رشد و ایجاد این فضـاها، سبب می‌گردد که ساکنان محله به دلیل کمبود کمیت و کیفیت خدمات عمومی ارائه شده در مکان جغرافیایی و فضای اجتماعی که در آن زندگی می‌کنند، از درگیر شدن در زندگی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در شهر محروم، دچار تبعیض و یا نادیده گرفته شوند که این امر خود سبب خلق پدیده فراموشی آنها در فضاهای خاصی که زندگی می‌کنند، می‌شود. در ایران حاشیه‌نشینی صبغه طولانی دارد. شیوه تولید سنتی در ایران به‌ویژه در سال‌های دورتر و مهاجرت برخی از گروه‌ها در زمان پادشاهی نادر با هدف‌های مشخص باعث شده تا گروهی تحت عنوان خوش‌نشین‌ها در مناطق حاشیه ساکن شوند که معمولاً این گروه‌ها شامل خدمات­چیانی چون آرایشگران، پیله‌وران، سازندگان ابزار و آلات و غیره بودند که از نظر قشربندی اجتماعی، در منطقه مورد مطالعه، خارج از سلسله‌مراتب هرم قدرت قرار داشتند و تحت عنوان گودار یا جوگی از همان ابتدا در انزوا به سر می‌بردند. آنان از نظر اقتصادی فوق‌العاده فقیر هستند. از نظر اشتغال نیز در جامعه پیرامون خود بی‌بهره‌اند. در مشاغل بسیار پایین به کار گرفته می‌شوند و از نظر اجتماعی وصلتی با آنان صورت نمی‌گیرد. فرزندانشان از نظر تحصیلات در حد بسیار پایینی قرار گرفته و در سطوح پایین مراحل تعلیمات آموزشی ترک تحصیل می‌کنند. در مراسم متعدد برای آنها جایگاهی قایل نبوده و دچار انسداد اجتماعی‌اند. از نظر بهداشت و درمان نیز نسبت به مردم پیرامون خود در سطح پایینی قرار دارند، فاقد بیمه‌اند، خیابان محله زندگی آنان از نظر بهداشتی در وضعیت نامناسبی است. ساختمان‌های آنان در وضعیت مطلوبی نبوده و نسبت به همسایگان خود در انزوا قرار گرفته‌‎‌اند و در سلسله‌مراتب هرم اجتماعی در سطح بسیار پایین‌تری قرار دارند. از نظر فرهنگی، بیرون از فرهنگ رایج قرار دارند. مردم مورد مطالعه ضمن رعایت فرهنگ عام جامعه، خود دارای خرده‌فرهنگ اجتماعی‌اند که این خرده‌فرهنگ ازنظر جامعه پیرامون، اساساً نوعی هنجارشکنی است. در هم پیچیدگی همه این مسائل از این مردم گروهی مطرود ساخته که از خدمات اجتماعی بی‌بهره‌اند. طرد اجتماعی به مفهوم گسست پیوندهای میان افراد و جامعه است و بیانگر فرآیندی است که طی آن افراد از مشارکت اجتماعی محروم می‌شوند، بنابراین توجه به عوامل تأثیرگذار بر این محرومیت قابل توجه است. از جمله این عوامل کیفیت اجتماعی است. کیفیت اجتماعی، انعکاس‌دهنده شرایط افراد است. این مفهوم با ابعادی مانند انسجام اجتماعی، توانمندسازی و... به عنوان عاملی که قدرت افراد را برای حفظ روابط در درون جامعه افزایش می‌دهد، مورد توجه محققان بوده است. افراد به دلیل آنکه زمینه برای مشارکت و رقابت در عرصه‌های مختلف برایشان وجود دارد می‌توانند به بهبود اوضاع جامعه کمک کنند، اما هر زمان که روابط افراد با گروه‌های اجتماعی آسیب ببیند، پیوندها گسسته و فاصله و جدایی اجتماعی پدید می‌آید و گروهی از اجتماع و جامعه طرد و از بسیاری امتیازها و حقوق انسانی محروم می‌شوند مشکلات عدیده‌ای ایجاد می‌شود و نظم اجتماعی خدشه‌دار می‌شود. از این رو محقق در تحقیق حاضر به دنبال پاسخ به این سؤال است که آیا بین کیفیت اجتماعی و طرد اجتماعی گروه‌های مطرود رابطه وجود دارد؟ 

پیشینۀ پژوهش

مطالعات داخلی 

- لطفی خاچکی و همکاران(1400) تحقیقی با هدف برساخت معنایی طرد اجتماعی در میان افراد کم‌برخوردار شهر مشهد، با هدف کشف احساسات و تجارب این افراد، درباره طرد اجتماعی و شناسایی بیشتر ویژگی‌های طرد و ارتباط آن با فقر انجام دادند. یافته‌های این پژوهش نمایانگر دو گونه اصلی طرد اجتماعی است، طرد تعاملاتی که شامل طرد از خانواده و خویشان و کاهش تعاملات با افراد برخوردار است و طرد از فرصت‌های اقتصادی- اجتماعی که طرد از منابع مالی (دسترس‌ناپذیری وام و تسهیلات)، طرد از بازار کار (دسترس‌ناپذیری شغلی) و عدم حمایت بایسته سازمان‌ها و نهادهای دولتی را در برمی گیرد.

- نتایج تحقیق ايماني جاجرمي و مسعوديان(1398) که با هدف بررسی سکونتگاه‌های جديد و بازتوليد نابرابري اجتماعي (تجربه زيسته ساكنان مسكن مهر صدراي شيراز) انجام شده است، نشان می‌دهد دولت در پروژه مسكن مهر به‌واسطۀ نوع فضايي كه توليد كرده، شرايط بازتعريف ساكنان مسكن مهر را به وجود آورده است. بازتعريف صورت گرفته موجب برساخت برچسب مسكن مهري شده است كه با عناصري از احساس طرد، تحقير و تبعيض، زمينه تشديد و بازتوليد نابرابري اجتماعي را فراهم كرده است. بيم آن می‌رود كه اين بازتعريف طي فرايند نهادينه شدن، شكاف اجتماعي- فضايي ميان ساكنان شهرهاي جديد را بيشتر كند.

- در تحقیق دیگر، سبكتكين ريزي و موسی‌زاده(1396) به بررسي جامعه­شناختي رابطة بين كيفيت زندگي و طرد اجتماعي(مورد مطالعه: ساکنان منطقه 18 شهر تهران)  پرداختند، نتایج نشان داد بيش از نيمي از اجتماعات هدف، از نظر ميزان طرد اجتماعي در سطح بالا و 8/40 درصد نيز در سطح متوسط قرار دارند. بين طرد اجتماعي و ابعاد كيفيت زندگي شامل مسكن، امكانات و خدمات شهري، حمل­ونقل شهري، تفريحات و سرگرمي‌ها، امنيت و ايمني و محيط زيست هم تغييري وجود دارد.

- تحقیق دیگر که توسط نواح و همکاران(1395) با عنوان قوميت و احساس طرد اجتماعي، مخاطرات اجتماعي پيش رو (مورد مطالعه: قوم عرب شهرستان اهواز) انجام شد، نتایج،  نشان دهندۀ ارتباط معنادار سن، جنس و تحصيلات با احساس طرد اجتماعي بوده است. متغيرهاي جامعه‌پذیری، همبستگي و هنجارهاي قومي با متغیر ملاک ارتباط معكوس و معنادار است. به‌علاوه متغیر تبعیض قومي با احساس طرد اجتماعي رابطه مستقيم و معنادار دارد.

- وحیدا و همکاران(1393) در تحقیقی با هدف نشاط عمومي در زندگي اجتماعي- فرهنگي شهر، مطالعه­اي با رويکرد تئوري کيفيت اجتماعي در شهر اردبيل، نشان دادند بين کيفيت اجتماعي و نشاط عمومي همبستگي و رابطة معناداري وجود دارد و بيانگر اين واقعيت است که در اين پژوهش، تئوري کيفيت اجتماعي هم به عنوان تئوري و هم به عنوان رويکرد براي تبيين نشاط عمومي، توسط نتايج اين پژوهش، حمايت مي­شود.

 

مطالعات خارج کشور

- اشنایدر (2020) مسأله­ی رابطة میان کیفیت اجتماعی را با طرد اجتماعی مورد مطالعه قرار داده است. کیفیت اجتماعی در این پژوهش شامل 4 مؤلفه­ی ثبات اجتماعی، رضایت اجتماعی (یا رضایت از جامعه)، حضور اجتماعی (به معنای پذیرش فرد برای حاضربودن در جامعه و نه ناراضی­بودن از این قضیه) و مشارکت اجتماعی در نظر گرفته شده است. جامعه آماری، شامل زنانی بوده که به صورت تنها در بخش‏های ضیعفی از جامعه آلمان سکونت داشته‏اند یا از دریافت کمک های ملی جامعه آلمان خودداری کرده بودند. داده‌ها نشان داده که رابطة معنادار اما معکوسی میان این دو متغیر وجود دارد. به این معنا که آن دسته از افرادی که کیفیت اجتماعی پایینی را گزارش کرده بودند، طرد اجتماعی را بیش­تر تجربه کرده‌اند و برعکس، کیفیت اجتماعی در میان آن دسته از پاسخ­گویانی که طرد اجتماعی بالایی را گزارش کرده بودند، به شدت پایین بود.

- برمن و فیلیپس (2016) پژوهشی را در رابطه با شاخص‌های کیفیت اجتماعی و طرد اجتماعی در میان سطوح ملی و اجتماعی جامعه، در عربستان طراحی کرده و نشان دادند که کیفیت اجتماعی گروه‌های مطرود نسبت به دیگر گروه‌ها پایین­تر است.

- فولن و کلای (2014) در مطالعه‏ای به بررسی رابطه میان کیفیت اجتماعی با مشارکت اجتماعی پرداخته است. یافته‏ها نشان داده‏اند که رابطه معناداری میان دو متغیر وجود دارد به این معنا که هر چه کیفیت اجتماعی افرادی که مورد مطالعه قرار گرفته‌‎‌اند بالاتر باشد، میزان مشارکت اجتماعی آنان نیز بالاتر است و برعکس. یافته‏ها نشان دادند که هر 3 مؤلفه متغیر کیفیت اجتماعی با متغیر مشارکت اجتماعی رابطه معناداری دارند. دیگر نتایج نشان می‏دهد که از میان آنها مؤلفه امنیت اجتماعی- اقتصادی شدیدترین رابطه و مؤلفه انسجام اجتماعی، ضعیف‏ترین رابطه را با مشارکت اجتماعی دارا هستند. مؤلفۀ توانمندسازی نیز در میانه طیف قرار می‌گیرد به طوری که رابطۀ نسبتاً متوسطی را با مشارکت اجتماعی نشان می‌دهد به این ترتیب محقق در پایان نتیجه می‌گیرد که مدل اولیه مورد نظر او با اطمینان نسبی تأیید می‌شود. 

 

ادبیات نظری

طرد اجتماعی

طرد اجتماعی به مفهوم فرآیندهای اجتماعی و نهادی است که شامل حذف کامل در زندگی اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی جوامع می‌شود. این مفهوم فراتر از تمرکز بر محرومیت درآمدی به عنوان دلیل به حاشیه راندن افراد با گروه‌های اجتماعی است (فلاتن، 2006: 2125). واژه‌ای جامع برای توصیف حالت‌هایی است که در آن افراد یا حوزه‌های گوناگون از ترکیبی از مشکلات به هم پیوسته مثل عدم اشتغال، عدم مهارت، درآمد پایین، خانواده فقیر، خانواده از هم پاشیده، بیماری و زندگی در محیطی با جرائم بالا رنج می‌برند(آبرامز⁴ و همکاران،2007 به نقل از حیدری ساربان، 1396: 186).

طرد، سازه‌ای چندبعدی است که جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را به طور همزمان و همراه با فرآیندهای شکل‌گیری و تعامل میان آنها در بر می‌گیرد؛ لذا، رویکردی جدید در ادبیات علوم اجتماعی است که از دهه 1970 وارد گفتمان علمی و سیاست اجتماعی اروپا شده است و سپس در دیگر کشورها موردتوجه و استفاده قرار گرفته است. صاحب‌نظران اين حوزه معتقدند طرد، فرایندی پيچيده، چندبعدي و چند علیتی است كه افراد و گروه‌ها را از مشاركت كامل در جامعه، بهره‌مندی از فرصت‌هایی كه پيشروي اكثريت افراد جامعه است و دستيابي به حقوقشان باز می‌دارد. بوچارت (2000) از صاحب‌نظران این حوزه معتقد است که فقدان مشارکت در فعالیت‌های اصلی اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در یک جامعه، عنصری کلیدی در اغلب تعاریف موجود از طرد اجتماعی است که آن را از مفاهیمی مانند فقر و محرومیت متفاوت می‌سازد(مورگان⁵،2000: 320؛ به نقل از  قاضی‌نژاد و ساوالان­پور 138۹: 144). 

در مجموع، رویکردهای نظری مرتبط با طرد اجتماعی در دو دسته عمده جای می‌گیرند: دسته اول را می‌توان کارکردگرا(دورکیمی) خواند که طرد را محصول ادغام نشدن فرد در گروه گسترده‌تر و رانده شدن فرد یا گروه به بیرون از جریان اصلی زندگی می‌دانند. دسته دوم از رویکردهای نظری مارکس⁶، وبر⁷، فوکو⁸ و پارکین⁹ تأثیر پذیرفته‌اند، مطرودها را افرادی درون ساخت اجتماعی می‌دانند که به‌واسطه ادغام در روابط نابرابر قدرت طرد شده‌اند(لویتاس 2005 به نقل از ابراهیمی، 1393: 51). سیلور در تعریف علل طرد و رویکردها برای پیشگیری از آن، به فرهنگ سیاسی غالب رجوع می‌کند و معتقد است تعریف علل طرد بین فرهنگ‌های سیاسی مختلف متفاوت است. وی سه رویکرد برای طرد اجتماعی معرفی می‌کند که هرکدامشان ریشه در یک برداشت متفاوت از یکپارچگی و شهروندی دارند. وی این سه رویکرد را همبستگی، تخصصی‌شدن و انحصاری نامیده است. مطابق با رویکرد پارادایم انسجام یا همبستگی، از آنجا که پایه انسجام اجتماعی بر همبستگی ارگانیک میان افراد و جامعه قرار دارد و نظم اجتماعی از یکسو مبتنی بر ارزش‌ها و هنجارهای مشترک و از سوی دیگر سیاست‌های اجتماعی ادغام گر انتظام می‌یابد، طرد اجتماعی زمانی شکل می‌گیرد که افراد و گروه‌ها از مرز هنجارهای مفروض جامعه عبور کنند و از مشارکت اجتماعی فاصله گیرند. در پارادایم تخصصی‌شدن نظم اجتماعی به مثابۀ شبکه‌هایی از مبادلات داوطلبانه بین افراد گروه‌های اجتماعی مستقل و خودمختار دیده می‌شود که مبتنی بر منافع، علایق، ارزش‌ها و انگیزه‌های آنها است(سیلور، 1995: 139). در پارادایم انحصار، طرد اجتماعی حاصل روابط قدرت است. در این رویکرد، انحصار و کنترل منابع و امتیازات از سوی گروه‌های دارای قدرت از طریق انسداد اجتماعی و طرد گروه‌های فاقد قدرت از صحنه، شکل می‌گیرد و تداوم پیدا می‌کند؛ بنابراین طرد با محروم‌سازی مترادف و مشابه تبعیض۔ نابرابری در فرصت‌ها- قلمداد می‌شود(همان منبع). به طور کل می‌توان گفت از دهه‌های پایانی سدة بیستم، به‌مرور شاهد سر بر آوردن و گسترش مفهوم طرد اجتماعی هستیم که رفته‌رفته جای مفهوم کلاسیک فقر را در حوزة اجتماعی گرفته و به یکی از موضوعات کانونی در سیاست‌گذاری اجتماعی تبدیل شده است(خواجه صالحانی و اعظم آزاده، 1394: 92).

کیفیت اجتماعی

تئوری‌ کیفیت اجتماعی، یکی از برجسته‌ترین نظریه‌های  جامعه‌شناسی است که به عنوان شاخص اندازه‌گیری واقعیت اجتماعی مورد استفاده قرار می‌گیرد(لاک وود¹⁰، ۱۹۹۲، به نقل از وحیدا، 1393: 8). این رویکرد، کیفیت محیط اجتماعی افراد در زندگی روزمره را مورد محاسبه قرار می‌دهد و بر خلاف رویکرد کیفیت زندگی، مبنایی اجتماعی داشته و افراد را به عنوان یک حقیقتی نهایی در نظر می‌گیرد. در این تئوری فضای اجتماعی از طریق چهار فاکتور بنیادی شناسایی می‌شود. امنیت اجتماعی اقتصادی، انسجام اجتماعی، ادغام اجتماعی و توانمندسازی اجتماعی. رویکرد کیفیت اجتماعی، تحلیل فرآیندهای منتهی به ارتقای ظرفیت‌های افراد را در اولویت قرار داده، به شکل‌گیری هویت‌های جمعی گرایش دارد و رابطه ضروری بین نیاز، اجرا و سیاست‌گذاری را به وجود می‌آورد و توسعه اقتصادی و اجتماعی را به هم پیوند می‌دهد. این راهبرد میزان تأثیرگذاری کیفیت زندگی روزانه بر استاندارد زندگی را مورد محاسبه قرار داده و خصوصیات ساختاری جامعه و مؤسسات موجود در آن را در مرکز توجه قرار می‌دهد؛ بنابراین راهبرد کیفیت اجتماعی ترکیبی از فاکتورهای ساختاری و فردی را شکل می‌دهد(والاس و ابوت، 2007: به نقل از فرنام، 1393: 73).

بر طبق تئوری کیفیت اجتماعی، اولاً دنیای اجتماعی در تعامل بین خودشناسی افراد به عنوان افراد اجتماعی و تشکیل مجموعه‌ای از هویت‌ها شناخته می‌شود که ما آن را ساخت اجتماع می‌نامیم. ثانیاً چهار شرط اساسی این تئوری، فرصت‌های بازی را برای توسعه ارتباطات اجتماعی تعیین می‌کند. مردم باید قابلیت این را داشته باشند که با یکدیگر تعامل کنند(توانمندی) و زمینه ساختاری و سازمانی باید برای آنها قابل دسترس باشد. (شمول) آنها باید به مواد و منابع ضروری برای سهولت تعامل، دسترسی داشته باشند (امنیت اجتماعی – اقتصادی) و نیز به مجموعه ارزش‌ها و هنجارهای مورد قبول که جامعه را می‌سازند (همبستگی اجتماعی) اینها مجموعاً فرصت‌هایی را برای جامعه به وجود می‌آورد (والکر و واندمیژن،2003 به نقل از وحیدا و همکاران، 1393: 9).

با توجه به مطالب مطرح شده، نظریه‌پردازان مختلفی به تبیین طرد اجتماعی(ابعاد آن) و کیفیت اجتماعی (با ابعاد آن) پرداختند. کیفیت اجتماعی به عنوان معیاری برای تبیین طرد اجتماعی برای افرادی که در حاشیه برخی شهرهای استان مازندران به عنوان گروه مطرود زندگی می‌کنند استفاده شده است. تئوری کیفیت اجتماعی از برجسته‌ترین تئوری جامعه‌شناسی در خصوص تبیین طرد اجتماعی است که به عنوان شاخص اندازه‌گیری واقعیت اجتماعی مورد استفاده قرار می‌گیرد. رویکرد نسبتاً جدیدی است که به عنوان یک تئوری جدید و یک نوع رویکرد پژوهشی، مورد توجه محققان قرار گرفته است و به حوزه‌ای امنیت اقتصادی، انسجام اجتماعی و توانمندسازی اجتماعی اشاره دارد (لاک ورد، ۱۹۹۲ به نقل از وحیدا، 1393: 8). دانشمندان اجتماعی مانند فیلیپس (۲۰۱۱)، می سن و والکر(2011)ویژگی تئوری کیفیت اجتماعی را برشمردند. از سویی اوماری (2020) از جمله نظریه‏پردازان اصلی و نوین طرد اجتماعی است که معتقد است زمانی که فرد کیفیت اجتماعی پایینی دارد، دیگران ممکن است از برخورد و مراوده داشتن با او خودداری کنند زیرا چنین تصور می‏کنند که او یا متعلق به طبقه آنها نیست یا این که نمی‏تواند شریک یا رفیق خوبی برای آنها باشد. به همین دلیل افرادی که کیفیت اجتماعی پایینی دارند، به‌تدریج احساس می‏کنند که دیگران در حال فاصله گرفتن از آنها هستند. وی و همکارانش پس از بیان سه ساز و کار، به بیان مؤلفه‌های کیفیت اجتماعی می‌پردازند و سپس رابطه آنها را با طرد اجتماعی مطرح می‏سازند. این مؤلفه‏ها براساس دیدگاه آنان شامل «سبک زندگی دلخواهانه، امنیت اجتماعی- اقتصادی، انسجام اجتماعی، ارتباطات سازنده و توانمندسازی» است. به اعتقاد آنها تأثیر کیفیت اجتماعی بر طرد از خدمات اساسی، مطرح است که البته مهم‌ترین جنبه از تأثیرگذاری کیفیت اجتماعی بر طرد اجتماعی است، زیرا در این حالت، فرد به طور کلی از اجتماع به دور است. زیرا او از هر گـونه خـدمات محروم است(اوماری و هینترمار، 2020: 268-263).

 

روش پژوهش

روش مقاله­ حاضر پیمایشی از نوع تحقيقات مقطعي است. جامعة آماری گروه‌های اجتماعی مطرود هستند که در مناطق حاشیه‌ و سکونتگاه‌های غیررسمی شهرستان‌های بهشهر، نکا، میاندرود، ساری، قائم‌شهر، بابل و آمل به تعداد 18920 نفر ساکن هستند. روش نمونه­گيري خوشه‌ای چندمرحله‌ای است. حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران برابر است با 277 نفر. برای اعتبار گویه‌ها و سؤالات از اعتبار محتوایی استفاده شد. اعتبار محتوا نوعي اعتبار است كه معمولاً براي بررسي اجزاي تشکیل‌دهنده يك ابزار اندازه‌گیری به كار برده مي‌شود. اعتبار محتواي يك آزمون،  معمولاً توسط افرادي متخصص در موضوع مورد مطالعه تعيين مي‌شود. از اين رو به قضاوت داوران بستگي دارد. محقق پس از تعاریف عملیاتی متغیرها و تدوین پرسش­نامه، با توزیع آن در بین 30 نفر، آلفای کرونباخ را محاسبه نموده است. برای متغیر وابستة طرد اجتماعی، 29 گویه  و 46 گویه نیز جهت سنجش متغیر مستقل کیفیت اجتماعی، تدوین گردید. با توجه به ضریب آلفاهای به­دست­آمده، ابزار مورد نظر از پایایی کافی و قابل قبول برخوردار است.

 

پایایی متغیرهای تحقیق

جدول 1: آلفای کرونباخ ابعاد متغیر وابسته

متغیر	تعداد گویه	ضریب آلفا
طرد اجتماعی	29	91/0
طرد از منابع مالی	6	79/0
طرد از روابط اجتماعی	10	89/0
طرد از خدمات اساسی	8	87/0
طرد از همسایگی	5	77/0

           

 

 

 

 

 

 

جدول 2:  آلفای کرونباخ ابعاد متغیر مستقل

متغیر	تعداد گویه	ضریب آلفا
امنیت اجتماعی- اقتصادی	19	87/0
انسجام اجتماعی	14	92/0
توانمندسازی	13	88/0

 

 

 

تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرها

جدول 3: تعریف مفهومی متغیرمستقل و مؤلفه‌های آن

متغیر مستقل و مؤلفه‌های آن	تعریف مفهومی
کیفیت اجتماعی	تئوری کیفـیت اجتماعی، ساختاری مفهومی از تحلیل را برای جـامعه ارائه می‌کند. تأکید روی رابطه‌های اجتماعی و نام‌های اجتماعی است. همان‌طور که  می سن و والکر(2011) اسـتدلال می‌کنند که کیفیت اجتماعی فقط تجمیع یا انبوه کیفیت زندگی تک‌تک افراد نیست و از نظر بک و دیگران(2001) هدف از رویکرد کیفیت اجتماعی، ساختن گفتگو بین خود محقق‌سازی افراد و تشکیل هویت‌های گروهی است  وی هوون، 1996: به نقل از لین، 2013: 315).
انسجام اجتماعی	انسجام اجتماعی بر توافق جمعی میان اعضای یک جامعه دلالت دارد. به عبارتی انسجام در کل ناظر به میزان و الگوی رابطه متقابل بین کنشگران، گروه‌ها و خرده‌فرهنگ‌های تمایزیافته است(افروغ، 1378: 140).
توانمندسازی	توانمندسازی به معنی اشتیاق فرد برای مسئولیت، واژه‌ای بود که برای اولین بار به طور رسمی به معنی پاسخگویی تفسیر شد. گروف در سال 1971 به تعاریف رایج فرهنگ لغت از توانمندسازی اشاره می‌کند که شامل تفویض قدرت قانونی، تفویض اختیار، واگذاری مأموریت و قدرت­بخشی است(نادری و همکاران، 1386: 66).
امنیت اجتماعی – اقتصادی	امنیت اجتماعی- اقتصادی را می‌توان به عنوان اقدامات نهادی که موجب ارتقای قابلیت‌های اجتماعی، تضمین امنیت اقتصادی و قادر ساختن بخش‌های آسیب‌پذیر برای زنده ماندن خواهند داشت، تعریف کرد(پراب هو11، 2001: 6).

 

جدول 4: تعریف مفهومی متغیر وابسته و مؤلفه‌های آن

متغیر وابسته و مؤلفه‌های آن	تعریف نظری
طرد اجتماعی	طرد اجتماعی از نظر هال و میجلی  محرومیت برخی گروه‌های جامعه از سطح قابل قبول زندگی یا مشارکت ضروری اجتماعی و سیاسی است. به باور سن، طرد اجتماعي یعني شکست در کسب سطوحی از قابلیت در اشکال مختلف کارکردی (غفاری و تاج‌الدین، ۱۳۸۴: ۷).
منابع مالی	در بعضی لغت‌نامه‌ها در تعریف مال گفته شده است: «آنچه در ملک کسی باشد و آنچه ارزش مبادله داشته باشد، خواسته، دارایی و…» (معین، ۱۳۶۳:  ۳۰۷۸).
ارتباط اجتماعی	در حوزۀ جامعه‌شناسی، اصطلاح رابطه اجتماعی برای ترسیم شرایطی به کار می‌رود که دو یا چند نفر در رفتاری مشارکت دارند که در چارچوب آن، هر یک از آنان رفتار دیگری را به طرز معناداری به حساب می‌آورد. در نتیجه رفتار مذکور بر همین اساس جهت‌گیری می‌شوند(وبر، 1374: 31).
خدمات اجتماعی	خدمات‌، ستانده‌های‌ ناهمگنی‌ را که تولید آن‌ها بر اساس سفارش‌ انجام‌ می‌گیرد و نیز تغییراتی‌ را که‌ توسط تولیدکنندگان بر اساس تقاضای‌ مصرف‌کنندگان‌ در وضعیت واحدهای‌ مورد مصرف‌ داده‌ می‌شود در بر می‌گیرند. زمانی‌ که‌ تولید خدمات‌ به‌ پایان‌ می‌رسد باید به‌ مصرف‌ کنندگان‌ ارائه‌ شودhttp://amar.org.ir))
همسایگی	سوزان کلر در تعریف خود از واحد همسایگی، ویژگی‌های اصلی واحدهای همسایگی را در مرز جغرافیای مشخص، ویژگی‌های قومی و فرهنگی ساکنان، اتحاد روان‌شناختی بین افرادی که حس تعلق به یکدیگر دارند و تمرکز بر استفاده از تسهیلات خرید و تفریح و آموزش دانست(به نقل از سرعلی و پوردیهیمی، 1395: 11).

 

جدول 5: تعریف عملیاتی مؤلفه‌های متغیر مستقل

مفهوم	ابعاد	معرف‌ها (شاخص)
کیفیت اجتماعی	امنيت اجتماعی     -اقتصادی	حفظ سلامتی، شاغل بودن و امنیت بازار کار، امنیت درآمد، داشتن مسکن، دسترسی به غذای سالم، در امان بودن اموال، در ميان گذاشتن ثروت و درآمد خود با دیگران، سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های اقتصادي، احساس امنيت به خاطر داشتن پشتوانه مالي، انجام معاملات مهم، سپردن سرمايه به فرد ديگري جهت سرمایه‌گذاری، حمل مبلغ زیادی از پول، نداشتن مشکل به هنگام مراجعه به پزشک، داشتن درآمد ماهیانه، هزینه‌های ماهیانه، اعتماد به پزشك معالج، نگران نبودن از بستري شدن در بيمارستان، امیدوار بودن به کمک دیگران در صورت نیاز به کمک آنها، دسترسی به داروهای حیاتی، امکان درمان بیماری در جامعه، اهدای عضو به دیگران و اطمینان از سلامت خود پس از آن. احساس همدردی در جامعه، صمیمیت و یکرنگی، در میان گذاشتن احساس با دیگران، بودن در جمع دوستان خارج از محله زندگی، ابراز عواطف با افراد، برقراری ارتباط چهره به چهره، كمك دیگران به وی به هنگام آسيب ديدن در خيابان، در اختیار قرار دادن موبایل ناشناس از سوی افراد غریبه، راه دادن فرد بيگانه در حال گريز به منزل، برقراري ارتباط با افراد غريبه.
	انسجام اجتماعی	احساس تعلق، کمک به یکدیگر به هنگام مشکلات، اعتماد کردن، علاقمند به حل مشکلات یکدیگر، احساس مسئولیت نسبت به حقوق دیگران، رفت و آمد افراد محلات دیگر، شرکت در مراسم‌های مذهبی و شادی خارج از محله زندگی، شرکت در فعالیت‌های عمرانی شهر/ روستای زندگی، پایبندی به قانون، اعتماد به نهادهای دولتی.
	توانمندسازی اجتماعی	تماس‌های اجتماعی از طریق تلفن، اینترنت، فضای مجازی، تماس‌های اجتماعی با خانواده، ارتباط با دوستان و بستگان، مشارکت‌های اجتماعی، افزایش ارتباط با دیگران، سلامت جسمی، روحی و روانی، کنترل دانش بر امور زندگی، مشارکت‌های اجتماعی و سیاسی.

 

جدول 6 : تعریف عملیاتی معرف های متغیر وابسته

مفهوم	ابعاد	معرف‌ها (شاخص)
طرد اجتماعی	طرد از همسایگی	نداشتن رضایت از همسایه، نداشتن اطمینان به همسایه‌ها، نداشتن احساس امنیت از جانب همسایه‌ها.
	طرد از روابط اجتماعی	انزوای اجتماعی، احساس تنهایی، عدم مشارکت در فعالیت‌ها، بیرون نرفتن، ارتباط با اعضای خانواده، ارتباط با دوستان، صمیمت با بستگان، عدم مشارکت در فعالیت‌های گروهی، نشست‌های مذهبی، عدم حضور در انجمن‌های محلی.
	طرد از منابع مالی	بی‌پولی، عدم برخورداری از حمایت مالی دیگران، محرومیت از شاغل شدن، عدم توانایی برای دادن اجاره‌بهای منزل، نداشتن حساب بانکی.
	طرد از خدمات اساسی	نداشتن برق، آب، گاز و تلفن، داروخانه، مراکز فرهنگی و تئاتر، پارک و زمین ورزش.

 

 

فرضیه‌های تحقیق

فرضیه اصلی تحقیق:

- بین کیفیت اجتماعی و طرد اجتماعی رابطه وجود دارد.

فرضیه‌های فرعی:

- بین انسجام اجتماعی و طرد از روابط اجتماعی رابطه وجود دارد.

- بین توانمندسازی و طرد از روابط همسایگی رابطه وجود دارد.

- بین انسجام اجتماعی و طرد از خدمات اساسی رابطه وجود دارد.

- بین امنیت اقتصادی- اجتماعی و طرد از منابع مالی رابطه وجود دارد.

- میزان طرد اجتماعی در بین زنان و مردان متفاوت است.

- بین درآمد با طرد اجتماعی رابطه وجود دارد.

یافته‌های توصیفی پژوهش

آمار توصیفی متغیرهای زمینه‌ای

براساس یافته‌های آماری، 51 درصد از پاسخ­گویان مرد و 49 درصد دیگر زن هستند. 15 درصد از پاسخ­گویان در گروه سنی 13 تا 20 سال قرار دارند. 20 درصد از پاسخ­گویان به گروه سنی 21 تا 27 سال، 28 درصد به گروه سنی 28 تا 35 سال، 35 درصد از پاسخ­گویان به گروه سنی 36 تا 60 سال اختصاص دارند که این گروه سنی (35- 60 سال) بیش­ترین میزان فراوانی را نسبت به سایر گروه‌ها دارا هستند و سرانجام کم­ترین میزان فراوانی نسبت به سایر گروه‌ها به پاسخگویان با گروه سنی 61 تا 70 ساله با 5/2 درصد فراوانی اختصاص دارد. کمترین درصد فراوانی به پاسخگویانی با سطح تحصیلات نهضت سوادآموزی (55/2 درصد) و بیشترین میزان فراوانی با 5/37 درصد به افراد با تحصیلات ابتدایی اختصاص داده شده است. به این ترتیب مشاهده می‏گردد که اکثر پاسخگویان از تحصیلات کاملاً ضعیفی برخوردار بوده‏اند. در واقع می‏توان اشاره نمود که اکثر پاسخگویان مورد مطالعه، به لحاظ موقعیت تحصیلی، از وضعیت محرومی برخوردار بوده‏اند. سطح درآمد ساکنین، بین 45 هزار تومان تا 2 میلیون تومان برآورد شده است. بیشترین فراوانی (با 30درصد) به افراد با درآمد بین 400 تا 600 هزار تومان اختصاص داده شده است و کمترین میزان درآمد(با 10 درصد) مربوط به افرادی است که سطح درآمدشان بین 45 تا 200 هزار تومان بوده است.

 

آمار توصیفی متغیرهای اصلی تحقیق

بر اساس جدول آماری ذیل حاصل از یافته‌های تحقیق، اکثر پاسخگویان، طرد اجتماعی را در درجه‌های مختلف تجربه کردند. بیشتر پاسخگویان گفته‏اند که طرد از روابط همسایگی در محیط زندگی آنها نسبتاً پایین بوده است که این می‌تواند نشان‌دهنده آن باشد که آنها انسجام درون‌گروهی را جبرانی برای طرد از جامعه بزرگ‌تر اعلام می‌کنند. اغلب آنان بیان داشتند که از رابطه‏های اجتماعی در جامعه (خانواده، گروه، همسایه و اجتماع) مطرود شده‏اند. بیشتر پاسخگویان گفته‏اند که طرد مالی در جامعه یا محیط فعالیت آنها نسبتاً بالا بوده و طرد از خدمات اساسی را به میزان زیادی در جامعه یا محیط زندگی خویش تجربه نموده‌اند. همچنین بالاترین فراوانی به پاسخگویانی اختصاص داشته که کیفیت اجتماعی در زندگی خویش را پایین یا نامطلوب بیان کردند و عنوان نمودند که امنیت اجتماعی- اقتصادی، انسجام اجتماعی، امکان توانمندسازی، محیط یا جامعه‌شان، پایین یا نامطلوب است.

جدول شماره 7: آماره های توصیفی مربوط به توزیع نمرات متغیرهای تحقیق و خرده   مقیاس­های آنها

متغیر	تعداد	کمترین	بیشترین	میانگین	انحراف استاندارد	واریانس
طرد اجتماعی	277	54	90	88/69	86/5	38/34
کیفیت اجتماعی		91	207	79/13	5/1	22365
طرد از همسایگی		6	20	72/13	54/2	4/6
طرد از روابط اجتماعی		23	42	12/31	19/3	17/10
طرد از منابع مالی		8	25	84/14	08/3	50/9
طرد از خدمات اساسی		10	35	93/23	34/4	80/18
امنیت اجتماعی- اقتصادی		32	78	75/50	40/7	71/54
انسجام اجتماعی		31	61	8/42	62/5	56/31
توانمندسازی		21	60	65/40	56/6	09/43

 

یافته‌های استنباطی پژوهش

جدول 8:  داده‌های حاصل از آزمون پیرسون متغیرهای مورد سنجش تحقیق

متغیر	ضریب همبستگی	سطح معناداری
انسجام اجتماعی/ طرد از روابط اجتماعی	135/0-	02/0
توانمندسازی/ طرد از روابط همسایگی	136/0-	02/0
انسجام اجتماعی/ طرد از خدمات اساسی	250/0-	000/0
امنیت اقتصادی- اجتماعی/ طرد از منابع مالی	435/0-	000/0

 

نتایج حاصل از ضریب همبستگی بین متغیرهای تحقیق با سطح معناداری کمتر از 05/0 نشان‌دهنده رابطه معنادار معکوس بین انسجام اجتماعی با طرد از روابط اجتماعی، توانمندسازی با طرد از روابط همسایگی، انسجام اجتماعی با طرد از خدمات اساسی و امنیت اقتصادی- اجتماعی با  طرد از منابع مالی است.

جدول 9: داده‌های حاصل از آزمون پیرسون مؤلفه‌های کیفیت اجتماعی با طرد اجتماعی و متغیر کیفیت اجتماعی با مؤلفه‌های طرد اجتماعی

متغیر	ضریب همبستگی	سطح معناداری
توانمندسازی/ طرد اجتماعی	202/0-	001/0
امنیت اقتصادی/ اجتماعی/ طرد اجتماعی	53/0-	005/0
انسجام اجتماعی/ طرد اجتماعی	034/0	57/0
کیفیت اجتماعی/ طرد از منابع مالی	42/0-	001/0
کیفیت اجتماعی/ طرد از روابط اجتماعی	177/0-	004/0
کیفیت اجتماعی/ طرد از روابط همسایگی	063/0	29/0
کیفیت اجتماعی/ طرد از خدمات اساسی	116/0-	005/0

نتایج حاصل از ضریب همبستگی بین متغیرها، با سطح معناداری کمتر از 05/0 نشان‌دهنده رابطه معنادار معکوس بین برخی متغیرها به شرح ذیل است:

رابطه بین توانمندسازی و طرد اجتماعی، بین امنیت اقتصادی- اجتماعی و طرد اجتماعی، بین کیفیت اجتماعی و طرد از منابع مالی، بین کیفیت اجتماعی و  طرد از روابط اجتماعی و بین کیفیت اجتماعی با طرد از خدمات اساسی معنادار و معکوس است.

از سویی رابطه بین انسجام اجتماعی و طرد اجتماعی و کیفیت اجتماعی با طرد از روابط همسایگی معنادار نبوده است شاید بتوان گفت از مهم‌ترین علت آن، انسجام درون‌گروهی دو قوم گودار و جوگی باشد. زیرا این امر را جایگزین سایر ابعاد طرد می‌دانند. به تعبیری کاهش سرمایه اجتماعی در بین ساکنین مناطق حاشیه‌نشین با سایر بومیان منجر به افزایش روابط درون‌گروهی و همسایگی ساکنین می‌شود.

 

معادله ساختاری (مدل اصلی پژوهش)

داده‌های این تحقیق از روش استاندارد کردن داده‌ها در مسیر تحلیلی آنالیز رگرسیون در spss مورد ویرایش قرار گرفت. داده‌هایی که در دامنه 3+ تا 3- قرار داشتند مورد استفاده قرار گرفتند. نتایج حاصل از تحلیل عاملی تائیدي هر یک از متغیرهاي پژوهش توسط نرم­افزار Amos 24،  به صورت کلی براي متغیرمستقل و وابسته آورده شده است. به­منظور کاهش متغیرها و در نظر گرفتن آن‌ها به عنوان یک متغیر مکنون، بار عاملی به دست آمده باید بیشتر از 3/0 باشد. در بررسی هر کدام از مدل­ها سؤال اساسی این است که آیا این مدل­ از اندازه­گیري مناسبی برخوردار است؟ که براي پاسخ به این پرسش بایستی  کاي دو و سایر معیارهاي مناسب بودن برازش مدل مورد بررسی قرار گیرد. بدین صورت که مدلی مناسب است که داراي حالت­هاي بهینه ذیل باشد. آزمون کاي دو هر چه کمتر باشد بهتر است، زیرا این آزمون اختلاف بین داده و مدل را نشان می­دهد. آزمون RMSEA  هرچه کمتر باشد بهتر است زیرا این مقدار میانگین مجذور خطاهاي مدل است. نمودار و جداول زیر شاخص­های برازندگی الگوی تحلیلی در مدل علی تحقیق را نشان می­دهد:

 

شکل 1: مدل معادله ساختاری

با توجه به نتایج زیر که از خروجی نرم‌افزار ایموس  به دست آمده است، می‌توان گفت مدل از برازش قابل قبول برخوردار است. جداول زیر محدوده دامنه شاخص و خوبی برازش را نشان می­دهند

        جدول 10: شاخص­های برازش الگوی اصلی

مدل	X2/df	RMSEA	NFI	CFI	GFI	IFI	RFI	PRATIO	PNFI	PCFI	SRMR
میزان قابل قبول	2>	1/0>	9/0≤	9/0≤	9/0≤	9/0≤	6/0≤	50/0≤	6/0≤	6/0≤	8/0>
محاسبه شده	66/2	06/0	92/0	90/0	96/0	98/0	96/0	71/0	63/0	72/0	03/0

 

در مدل پژوهش مقدار كاي دو به درجه آزادي 666/2 و کوچک‌تر از 3 است. همچنين مقدار جذر برآورد واريانس خطاي تقريب(RMSEA) برابر 065/0 و کمتر از 08/0 است. همچنين شاخص برازندگي تطبيقي(CFI)، برابر با 96/0 در حد بسیار مطلوب قرار دارند، پس مدل برازش خوبي را نشان داده و مورد تاييد است.

 

آزمون فرضیه‌های فرعی تحقیق

در ادامه سنجش فرضیه‌های تحقیق، محقق رابطه میان متغیرهای زمینه‌ای با طردشدگی اجتماعی را هم مورد ارزیابی قرار داده است که به شرح جداول ذیل است.

- بین درآمد با طرد اجتماعی رابطه وجود دارد.

جدول 11:  ضریب همبستگی اسپیرمن بین درآمد با طرد اجتماعی

متغیر	اندازه آزمون	سطح معناداری
درآمد/ طردشدگی اجتماعی	114/0-	05/0

داده‏های جدول بالا نشان می‏دهند که رابطه معنادار و معکوسی بین دو متغیر درآمد و طرد اجتماعی وجود دارد. به این معنا که با کاهش درآمد، میزان طردشدگی اجتماعی تجربه‏شده توسط پاسخگویان افزایش می‏یابد و با افزایش درآمد، میزان طردشدگی کاهش می‏یابد. به این ترتیب مشاهده می‏گردد که رابطه معکوسی میان این دو متغیر وجود دارد.

- طرد اجتماعی در بین زنان و مردان متفاوت است.

جدول 12: آزمون t مستقل بمنظور سنجش طرد اجتماعی در بین زنان و مردان

آزمون لوین برای برابری واریانس‏ها
F	سطح معناداری	t	درجه آزادی	تفاوت میانگین	خطای استاندارد
0.169	0.002	0.327	275	0.28790	0.88042
		0.327	274.78	0.28790	0.87991

نتایج حاصل از آزمون نشان می‏دهند که تفاوت معناداری میان دو گروه مرد و زن از لحاظ طردشدگی اجتماعی وجود دارد. همچنان که در جدول شماره 12 مشاهده می‏گردد، طردشدگی اجتماعی زنان حدود نزدیک به 5 واحد بیش از طردشدگی اجتماعی مردان است و این تفاوت و اختلاف، معنادار است به این مفهوم که زنان به صورت معناداری نسبت به مردان در جامعه آماری مورد مطالعه، طردشدگی اجتماعی را تجربه می‌کنند.

 

نتیجه­گیری

طرد اجتماعی و بریدن از جامعه، همواره و در هر جمعیتی، تهدیدي است که به انواع نابسامانی‌های روانی و اجتماعی منجر می‌گردد. این وضعیت تنها خاص جوامع توسعه نیافته نیست بلکه حتی در جوامع توسعه‌یافته نیز به مسئله سیاست‌گذاران تبدیل شده است و تحت تأثیر عواملی است که در بروز و افزایش آن است. از مهم‌ترین متغیرهای که می‌تواند طرد اجتماعی را تبیین نماید، کیفیت اجتماعی است. از این رو تحقیق حاضر با هدف تحلیل جامعه‌شناختی رابطه کیفیت اجتماعی و طرد اجتماعی در گروه‌های مطرود حاشیه شهرهای استان مازندران تدوین شده است. همان طور که یافته‌های تحقیق نشان داده، بین انسجام اجتماعی با طرد از روابط اجتماعی و طرد از خدمات اساسی رابطه وجود دارد. این نتایج، با یافته‌های تحقیق زبیری و کریمی(1392) همسو است. از دیدگاه جامعه‌شناسی، روابط اجتماعی در شکل تماس‌های اجتماعی، عنصر سازندة همبستگی و پایداری در میان مردم تلقی اجتماعی می‌شود. امروزه مردم بیش از هر چیز در شبکه‌های اجتماعی می‌توانند با دیگران رابطه برقرار کنند. وضعیت، زمانی بغرنج می‌شود که افراد از این شبکه‌ها بریده شوند و گرفتار طرد اجتماعی شوند. اریک (2011) نیز معتقد است محرومیت اجتماعی و عدم برخورداری از فرصت‌های برابر در جامعه موجب کاهش هنجارهای جامعه، ضعف مشارکت اجتماعی و کاهش میل به زندگی می‌گردد. یافته‌های دو فرضیه دیگر نشان از ارتباط بین متغیرهای توانمندسازی و امنیت اقتصادی و اجتماعی به ترتیب با طرد از همسایگی و طرد از منابع مالی است. توانمندسازی به‌ویژه برای مناطق و محلات حاشیه، نیازمند اقدام مشارکتی همه ساکنین یک محله است. از سوی دیگر از مهم‌ترین فاکتورهایی که برای بهبود وضعیت مالی و اقتصادی ساکنین نقش دارد، امنیت است. وقتی افرادی که در مناطق حاشیه‌نشین زندگی می‌کنند. از سوی سایر شهروندان پذیرش نگردند، نمی‌توانند در فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی مشارکت نمایند از این رو منجر به پایین آمدن سطح رفاه و عدم دسترسی به منابع مالی می‌شود. این نتایج، هم‌راستا با نتایج تحقیق تقوایی و همکاران(1394) است که به استراتژي توسعه شهري با تأکید بر توانمندسازي محلات شهري تأکید داشتند و با طرح چالش‌ها و مشکلاتی از قبیل مسکن نامناسب، دسترسی نداشتن به امکانات و خدمات، کمبود فضای سبز، نبود زیرساخت‌های مناسب و غیره، اعلام نمودند اگر به آنها توجه نشود و برای برطرف کردن این مشکلات اقدامی صورت نگیرد، مشکلات چندبرابر خواهد شد. با توجه به مباحث مطرح-شده پیشنهاد می‌گردد با ایجاد فرصت‌های شغلی برای ساکنین مناطق به‌ویژه افزایش درآمد خانوار جهت توانمندسازی آنها برای فراهم نمودن سطح رفاه خانواده، توسعه و ایجاد مراکز فرهنگی، اجتماعی، تفریحی در جهت گسترش مشارکت اجتماعی و فرهنگی اهالی، توجه بیشتر به امنیت اجتماعی در مناطق حاشیه‌نشین و سکونتگاه‌های غیررسمی، افزایش حس تعلق مکانی از طریق افزایش مشارکت‌های مردمی اهالی مناطق و دخیل نمودن آنها در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با شهر یا محلات با افزایش کیفیت زندگی ساکنین، میزان طرد شوندگی آنان کاهش یابد. از آنجایی که سکونت در مناطق حاشیه‌نشین و عدم دسترسی به خدمات اساسی شود باعث می‌شود تا مرتکب آسیب‌های اجتماعی شده و یا منزوی و کناره‌گیر شوند، از این رو این اقدامات می‌تواند زمینه کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی گامی برداشته شود و بهره‌های لازم را از نتایج این‌گونه تحقیقات اجتماعی ببرند.

 

منابع

- ابراهیمی، مهدی. (1393). فقر درآمدی، فقر قابلیتی و طرد اجتماعی: روندشناسی تحول مفاهیم در بررسی فقر و محرومیت، فصلنامۀ تأمین اجتماعی، سال دوازدهم، شماره 45 صفحات 59-37.

-احدیان صونا و کسرایی، محمدسالار. (1397). سنجش احساس طرد اجتماعی دانشجویان دانشگاه های زنجان، جامعه پژوهشی فرهنگی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، فصلنامه علمی- پژوهشی سال نهم، شماره اول صفحات 28-1.

- افروغ، عماد(1377)، فضا و نابرابری اجتماعی، تهران، انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.

- ایمانی جاجرمی حسین و مسعودیان مهدی. (1398). سکونتگاه‌های جدید و بازتولید نابرابری اجتماعی (تجربة زیستة ساکنان مسکن مهر صدرای شیراز)، مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره هشتم، شماره 1 (پیاپی 29) صفحات 222-199.

- حیدری ساربان، وکیل.(1396). عوامل کاهش طرد شدن اجتماعی زنان روستایی(مطالعه موردی: زنان روستایی شهرستان اردبیل) فصلنامه علمی- پژوهشی زن و جامعه، سال هشتم، شماره چهارم صفحات 204-185.

- خواجه­صالحانی افسانه؛ آزاده و اعظم­زاده منصوره. (1394). تشخص محله و احساس طرد اجتماعی (مطالعه موردی شهر پاکدشت)، نشریه رفاه اجتماعی، شماره 59 (جماعت و اجتماعات) صفحات 120-91.

- سبكتكين­ريزي، قربانعلي و موسی‌زاده، ايوب.(1396). بررسي جامعه‌شناختی رابطه بين كيفيت زندگي و طرد اجتماعي (مورد مطالعه: ساكنان منطقه 18 شهر تهران)، فصلنامه راهبرد اجتماعي فرهنگي، شماره 23، صفحات 253-221.

- سرعلي، رضا و پور دیهیمی شهـرام. (1395). هـمسايگي و همسايه بودن، نشریه صفه، دوره 26،  شماره  72، صفحات 24-5. 

- غفاری، غلامرضا و تاج‌الدین، محمدباقر. (1384). شناسایی مؤلفه‌های محرومیت اجتماعی، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال چهارم، شماره 17، صفحات 56-33.

- فرنام، محمد. (1393). مطالعۀ جامعه‌شناختی نشاط اجتماعی در شهر اردبیل با رویکرد تئوری اجتماعی، رساله دکتری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان.

- قاضی‌نژاد، مریم و ساوالان پورالهام. (1389). طرد اجتماعی جوانان: علل و پیامدها، مجله بررسی مسائل اجتماعی ایران، دوره اول شماره 40، صفحات 180-139.

 - نادری، ناهید؛ رجایی‌پور، سعید و جمشیدیان، عبدالرسول. (1386). مفاهیم و راهبردهای توانمندسازی کارکنان، مجله تدبیر، شماره 186.

- نواح، عبدالرضا؛ نبوی، سید عبدالحسین و حیدری، خیری. (1395). قومیت و احساس طرد اجتماعی؛ مخاطرات اجتماعی پیش رو (مورد مطالعه: قوم عرب شهرستان اهواز)، مجله جامعه‌شناسی ایران، دوره هفدهم، شماره 4، صفحات104-74.

- نویدنیا، منیژه. (1382). درآمدی بر امنیت اجتماعی. فصلنامۀ مطالعات راهبردی، سال ششم، شماره اول. صص 76-55.

- لطفی خاچکی، طاهره؛ اکبری، حسین؛ کرمانی، مهدی و حسین ایمانی جاجرمی. (1400). برساخت معنایی طرد اجتماعی در میان افراد کم‌برخوردار شهر مشهد، نشریۀ مسائل اجتماعی ایران، سال دوازدهم، شماره 2، صفحات 238- 221.

- معین، محمد. (1363). فرهنگ معین (شش جلدی فارسی)، تهران: انتشارات امیرکبیر.

- وبر، ماکس. (1374). اقتصاد و جامعه، ترجمۀ عباس منوچهری، مصطفی عمادزاده و مهرداد ترابی­نژاد، تهران: انتشارت مولی.

- وحيدا فريدون، ودادهير ابوعلي، فرنام محمد. (1393). نشاط عمومي در زندگي اجتماعي- فرهنگي شهر: مطالعه‌ای با رويکرد تئوري کيفيت اجتماعي در شهر اردبيل، مطالعات جامعه‌شناختی شهري، دوره 4، شماره 11، صفحات34-1.

- Avemarie, Laura; Hintermair, Manfred (2020). Soziale Teilhabe und Lebensqualität von inklusiv beschulten Kindern mit Hörschädigung aus der Perspektive von Grundschullehrkräften, Empirische Sonderpädagogik 12, 3: 223-240.

- Flotten,Tone(2006) poverty and Social Eeciusion: Two side of the same Coin,Fafa Forrest, R and Kearns, A(2001)Social Cohesion, social Capital and the Neighbourhood,Urban Studies,38(12):2125-43.

- Lin, ka(2013) A methodological exploration of social quality research: A comparative evaluation of the quality of life and social quality approaches, International Sociology. Volume 28, number 3, may : 316-334.

- Prabhu,K. Seeta (2001), “Socioـ Economic Security in the Context of Pervasive Poverty: A Case Study of India” International Labour Office, Geneva May, Available at: http: //www. ilo. org/public/english/protection/ses/download/docs/india. pdf.

- Silver, H (1995),Reconceptualizing social disadvantage: three paradigms of social Exclusion, International institute labor Review,ABI/information Global.vol.133.5.6.

 

COPYRIGHTS © 2023 by the authors. Licensee Advances in Sociological Urban Studies Journal. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/).

 

---

[1] 1- دانشجوی دکتری گروه جامعه­شناسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران

[e-mail]

2- دانشیار گروه جامعه­شناسی، واحد بابل، دانشگاه آزاد اسلامی، بابل، ایران(نویسنده مسئول)

[e-mail]

[2] 3-استادیار گروه جامعه­شناسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران

                                                                                         [e-mail]

[3] تاریخ وصول9/5/1402                                                                       تاریخ پذیرش29/8/1402

[4]  - Abrams and et al

[5]  - Morgan

[6] - Marx

[7]  - Weber

[8] - Foucault

[9] - parkin

[10]  - Lockwood

[11]  - prabhu

---