Analysis of physical and social resilience of worn tissues urban (Study area: District 1, District 15 of Tehran)

Mohammad javad Khosravi ¹ ( PhD student Islamic Azad University, North Tehran Branch, Iran )
Alireza Estelaji ² ( Professor, Department of Geography, Islamic Azad University, Imam Khomeini Memorial Branch, Rey, Iran )
Saeed Piri ³ ( Islamic Azad University, North Tehran Branch )
Hamidreza Sabaghi ⁴ ( . Assistant Professor Islamic Azad University, North Tehran Branch )

Submited date : 2021-11-29 Accepted date : 2022-06-18

Keywords: social resilience, Worn tissues, Physical Resilience, District 15 of Tehran,

Abstract :

deteriorated urban fabrics is a vulnerable area of the city against natural hazards that have high vulnerability and low resilience and require coordinated planning and intervention to organize. Failure to pay attention to these areas makes cities an unsafe place to live, and this causes social and physical anomalies and leads to irreparable damage to the city. Therefore, in recent years, special emphasis has been placed on the issue of resilience instead of vulnerability, and among these, one of the most important indicators in measuring the resilience of the local community is the social and physical components of the city. The aim of this study was to analyze the dimensions of social and physical resilience in District 1, Region 15 of Tehran Municipality. The research method is descriptive-analytical and applied in terms of purpose. One-sample t-test, Pearson correlation and regression coefficient were used to analyze the data in SPSS and Arc GIS software. The statistical population of the study was 230 citizens living in the neighborhoods of District 1, Region 15 of Tehran who were randomly selected. The results of the data in the present study showed that the physical dimension is in the first rank (3.31) and the social dimension is in the second rank of resilience (2.81). In the end, it can be concluded that urban resilience in District 1, Region 15 of Tehran is unstable and weak due to the dimensions of Physical form and social resilience. Therefore, this region has low Physical form and social resilience against natural disasters and hazards.

Full-Text:



تحلیل تاب آوری کالبدی و اجتماعی بافت فرسوده شهری

 (محدوده مورد مطالعه: ناحیه 1 منطقه 15 تهران)

 

 

چکیده

 

عدم توجه به بافت فرسوده، شهرها را به مکانی ناامن برای زندگی تبدیل می‌کند و این باعث ناهنجاری های اجتماعی و کالبدی شده و خسارات جبران‌ناپذیری برای شهر به دنبال دارد. از این رو در سال‌های اخیر به مبحث تاب آوری به جای آسیب‌پذیری تاکید خاصی می‌شود. در این میان یکی از مهمترین شاخصه های اصلی در سنجش میزان تاب‌آوری جامعه محلی، مولفه های اجتماعی و کالبدی شهر می باشد. تحقیق حاضر با هدف تحلیل ابعاد تاب‌آوری اجتماعی و کالبدی ناحیه یک منطقه ۱۵ شهرداری تهران انجام شد. روش تحقیق توصیفی تحلیلی و از لحاظ هدف کاربردی است. برای تجزیه و تحلیل داده ها از آزمون‌های تی تک نمونه ای، همبستگی پیرسون و ضریب رگرسیون در نرم‌افزارهای SPSS و Arc GIS استفاده شد. جامعه آماری پژوهش تعداد ۲۳۰ نفر از شهروندان ساکن در محلات ناحیه یک منطقه ۱۵ تهران بودند که به صورت تصادفی انتخاب شدند. نتایج داده ها در مطالعه حاضر نشان داد که بعد کالبدی در رتبه اول (3.31) و بعد اجتماعی در رتبه دوم (2.81) قرار دارد. در پایان می‌توان به این نتیجه رسید که تاب آوری شهری در ناحیه محلات ناحیه یک منطقه ۱۵ شهرداری تهران با توجه به ابعاد تاب آوری کالبدی و اجتماعی در وضعیت ناپایدار و ضعیف می باشد. بنابراین این منطقه در برابر سوانح و مخاطرات طبیعی از تاب آوری کالبدی و اجتماعی پایینی برخوردار است.

 

 

 

واژگان کلیدی: تاب آوری کالبدی، تاب آوری اجتماعی، بافت فرسوده، منطقه 15 تهران

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

امروزه شهروندان و جامعه های محلی در تلاش برای دستیابی به شرایطی هستند که در صورت وقوع بحران بازگشت سریع آنها به وضعیت پیش از بحران (اولیه یا عادی)  فراهم شود. از این رو در سال‌های اخیر به مبحث تاب آوری به جای آسیب‌پذیری تاکید خاصی می‌شود. در این میان یکی از مهمترین شاخصه های اصلی در سنجش میزان تاب‌آوری جامعه محلی، مولفه های اجتماعی و کالبدی شهر می باشد. جایگاه و اهمیت شهرنشینی در طی سالیان اخیر صاحبان قدرت و اندیشمندان تمامی عرصه ها را به خود وا داشته است تا بر جنبه های اجتماعی و فرهنگی و انسانی شهر درنگ کنند و تلاش کنند تا قانونمندی های زندگی شهری را توجه نموده و برپایه یافته هایشان اقدام و برنامه‌ریزی مناسب در این حوزه کنند (2). با مطالعات صورت گرفته در جریان شهر و شهرنشینی در بسیاری از مناطق کشور، به این نتیجه می‌رسیم که شهرها در خطرات و سوانح طبیعی همواره با چالشی بزرگ روبرو هستند و در نتیجه روش ها و راهکارهای رسیدن به این توسعه به وسیله الگوها و شاخص های کاهش آسیب پذیری ضرورت پیدا کرده است. به همین منظور کاهش خطر سوانح از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و ضرورت دارد جایگاه مناسب در سیاست‌گذاری‌های کشوری باز کرده تا شرایط مطلوبی برای کاهش خطر در سطوح مختلف ایجاد شود (11 و 9). بررسی های آماری حاصله از این تحقیق حاکی از آن است که بافت منطقه 15، خصوصاً بافت فرسوده از نظر شاخص های تاب آوری در وضعیت مناسبی قرار ندارد و شهروندان نیز از از این موضوع رضایت ندارند. نتایج عددی نشان دهنده آسیب پذیر بودن بافت مرکزی در برابر زمین لرزه می باشد. بنابراین منطقه 15 نیازمند برنامه ریزی دقیق و جدی در این زمینه جهت پیشگیری از بروز حوادث جبران ناپذیر و خسارات می باشد.

نتایج بررسی منابع مربوط به روش رویارویی با سوانح در شهرها در دهه های آخر قرن بیستم دهه آغازین قرن بیست و یکم، بیانگر وجود روندی تکاملی در مطالعات و پژوهش های انجام گرفته در این زمینه است. این روند شامل جمع وسیعی از اقدام ها و فعالیت هاست که رئوس این رویکردها این عناوین هستنند: مقاوم سازی لرزه ای بناها، مقاوم سازی برخی اجزای کالبدی شهرها (ازقبیل شبکه معابر، زیر ساخت ها، برنامه ریزی کاربری زمین)، در نظرگیری اقدامات مدیریت و برنامه ریزی سوانح در طراحی و برنامه ریزی شهرها، ارتقای مفهوم مقاومت شهرها به مفهوم تاب آوری در برابر سوانح، همچنین، رویکردهای ترکیبی برای ایمن سازی شهرها، شامل بررسی اجزای کالبدی شهر برای افزایش تاب آوری به صورت یکپارچه این اجزا در برابر سوانح و درنهایت،رویکردهای جامع و کل نگر (16). بحث تاب آوری که در مطالعات شهری به دنبال کاهش آسیب های شهری مطرح شده است، در ارتباط با محدودیت ها و چالش های ناشی از مشکلات اجتماعی و اقتصادی شهری بیان شده است (27).

از آنجایی که تلفات ناشی از این وقایع رو به افزایش است، افزایش قابل توجهی در جوامع وجود دارد که به دنبال راه حل های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی برای بهبود پایداری و مقاومت آنها هستند. مفاهیم پایداری و تاب آوری از نزدیک بهم پیوند خورده اند زیرا برنامه ریزان و تصمیم گیرندگان جامعه می دانند که بروز مخاطرات طبیعی به طور مکرر و غیر عادی ممکن است مانع دستیابی به اهداف پایداری آنها بدون آمادگی مناسب و عملی شود. بنابراین جای تعجب ندارد که علاقه به موضوع تاب آوری مربوط به بلایای طبیعی، هم به صورت چرخ های و هم در حال تحول، رو به افزایش است (2).

ارزیابی تاب آوری در برابر سوانح و تهدیدات، در واقع شناخت نحوه تاثیرگذاری ظرفیت‌های اجتماعی، اقتصادی، نهادی، سیاسی و اجرایی و جامعه شهری در افزایش تاب آوری و شناسایی مواد مختلف تاب آوری در شهرها است. در این نوع نگرش به مقوله تاب‌آوری و نحوه تحلیل آن از یک طرف در چگونگی شناخت تاب‌آوری وضع موجود و علل آن نقش کلیدی دارد؛ و از طرف دیگر سیاست ها و اقدامات تقلید خطر و نحوه رویارویی با آن را تحت تأثیر اساسی قرار می‌دهد. از اینرو است که تبیین رابطه تاب آوری در برابر تهدیدات و کاهش اثرات آن با توجه به نتایجی که در بر خواهد داشت، از اهمیت بالایی برخوردار است. در واقع هدف از این رویکرد کاهش آسیب‌پذیری شهرها و تقویت توانایی های شهروندان برای مقابله با خطرات ناشی از تهدیدات نظیر وقوع سوانح طبیعی است (10 و 22). با وجود اینکه عوامل بسیاری در تاب‌آوری تأثیرگذار هستند، اما یک اجتماع با ائتلاف قدرتمند منابع و درجه بالایی از ظرفیت انطباق تاب آور خواهد بود. زمانی که جامعه سطح پایینی از منابع و ظرفیت انطباق را دارد، تاب‌آوری اش نیز کمتر است. در واقع برای دستیابی به ثبات تاب‌آوری در جامعه در صورت نقصان ویژگی‌های دیگر باید تقویت شود.

با توجه به اهمیت بنیادین فرهنگ و کالبد شهر و نقش آن در جهان امروز و تاکید صاحبنظران و سازمان‌های فرهنگی در دهه های اخیر و همچنین با توجه به رویکردهای اخلاقی و فرهنگی موجود، توسعه فرهنگی در دنیای امروزی ضروری است (37). ضرورت اصلی اين تحقیق، در واقع از این نظر قابل بحث است که تعداد بسیاری از محلات و نواحی کشور، با فرض اینکه در برابر سیل، زلزل، آتش فشان و سایر سوانح طبیعی مقاوم نیستند، حکايت از تهديد جان تعداد بسیاری از شهروندان در منطقه 15 تهران دارد. به همین منظور، مطالعات تاب آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی در شهرها و مناطق با تراکم جمعیتی و ساختمانی بالا، ضرورتی غیرقابل انکار دارد.  بنابراین مطالعه حاضر در پی پاسخ به این 2 سوال است که:

اولاً، تاب آوری اجتماعی ناحیه 1 منطقه 15 تهران که دارای بالاترین تراکم جمعیتی و ساخت و سازی در این منطقه است، در چه وضعیتی قرار دارد؟ ثانیاً، تاب آوری کالبدی ناحیه 1 منطقه 15 تهران که دارای بالاترین تراکم ساختمانی و بافت فرسوده در این منطقه است، در چه وضعیتی قرار دارد؟

پیشینه و مبانی نظری پژوهش

شهرها سیستم های پیچیده و متکی به هم هستند که در برابر تهدیدات ناشی از بلایای طبیعی و انسانی آسیب پذیر می باشند. ویژگی های کالبدی و معماری خاص، تراکم بالای جمعیت، سیستم های زیرساختی فشرده و به هم مرتبط بر آسیب پذیری بالای شهرها در برابر خطرات زلزله و سیل و طوفان ها افزوده است (28). از این رو بررسی راهکارهای مقابله با این بحران ها با منشاء انسانی یا طبیعی ضروی می نماید. یکی از راهکارهای تاثیرگذار در حوزه کاهش آسیب‌پذیری ناشی از ساونح طبیعی، ارتقای تاب‌آوری در زمینه های اجتماعی و کالبدی است (22). شهرنشینی ناکارآمد با تراکم جمعیت، آسیب پذیری شهروندان شهر را در مقابل خطر سوانح طبیعی افزایش می دهد .برای بررسی اینگونه مسائل، تحلیل آسیب پذیری در برابر سوانح یک رویکرد تاثیرگذار است (13). هر چند در طی چند دهه گذشته، برای بقاء در جهانی پرتلاطم و در حال تغییر، تاب آوری به عنوان پارادایمی نوین در میان سازمان های توسعه (از جمله سازمان های غیر دولتی و هم غیر انتفاعی) مورد توجه قرار گرفته است. از این رو با افزایش بحران ها، تاب آوری شهرها و مناطق در مقابل مخاطرات مطرح می باشد. اما آنچه به طور مشخص به آن تاکید شده است تاب آوریاجتماعات شهری می باشد. اگرچه اجتماعات می توانند برخی از پیامدهای مربوط به مخاطرات را پیشبینی نمایند ولیکن بسیاری از اثرات ناشناخته و غیر قابل پیش بینی است (14). تاب آوری اجتماعات شهری به عنوان راهکاری جهت برون رفت از بحران دارای اهمیت می باشد. علاوه بر آن درک عوامل موثر بر تاب آوری شهرها ضمن حفظ حیات بشری، منجربه کاهش هزینه های اجتماعات به هنگام مخاطرات طبیعی می گردد. به بیانی شناخت ژرفتر تاب آوری برای خلق اجتماعات پایدارتر و ایمن حیاتی می باشد. یکی از فاکتورهای اثرگذار بر تاب آوری وجود شبکه های اجتماعی نیرومند می باشد. که این امر بیانگر رابطه دو سویه میان خلق اجتماعات پایدر و تاب آوریاست. ازسوی دیگر برنامه ریزان شهری نیز اهمیت شبکههای اجتماعی در خلق جوامع تاب آورتر را به رسمیت شناخته اند (17). با وجود اینکه شبکه های اجتماعی منجر به تاب آوری می گردند، محیط ساخته شده اجتماعات، پشتیبان و موثر بر بسیاری از شبکه های اجتماعی است (30). از طرفی قابلیت سازگاری اجتماع به تغییر یا ظرفیت سازگاری در ارتباط نیرومند با تاب آوری قرار دارد، انسان ها به صورت فردی یا جمعی می توانند بواسطه اثرگذاری و واکنش به تغییر سیستم ها، موجب تاب آوری بیشتر گردند (36).

جهان در حال تبدیل شدن به مکان های شهری است. پیش بینی می شود در سال 2025 بیش از 55 درصد از مردم دنیا در شهرها زندگی می کنند. بویژه شهرهای آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین از رشد بالاتر جمعیت شهری برخوردار هستند. به گونه ای که رشد فزاینده جمعیت کشورمان ایران، در دهه های اخیر و افزایش میل به مهاجرت از روستا به شهر باعث رشد سریع و لجام گسیخته شهرها شده است. در چنین شرایطی که توسعه پایدار شهرهای کشور امکان پذیر بوده است. معضلات و مشکلات شهرنشینی به عنوان موضوعی حساس و قابل توجه رهنمون شده اند (36).

در زمینه ارزيابی تاب آوری شهری در برابر زلزله پژوهش های مختلفی صورت گرفته است که به برخی از مهمترين آنها اشاره می گردد: در مطالعات پیشین آيسان و ديويس (1992) با ارزیابی کاهش مخاطرات طبیعی در دهه 1990 به اين نتیجه رسیدند که امکان استفاده از تجارب حاصل از مطالعات بلايا به منظور کاهش خطر و افزايش تاب آوری کاملاً امکان پذير است. از سوی دیگر آنتونی و همکاران (2007) با بررسی ارزيابی کمی احتمال خطر حوادث بزرگ ايجاد شده توس زمین لرزه، به اين نتیجه رسیدند که میزان تاب آوری تأسیسات صنعتی موجود با کیفیت ساخت فعلی در ارتباط با میزان آسیب پذيری پیش بینی شده است. محمودی و حیدری سورشجانی (1401) در تحقیق بدنبال مدل سازی ساختاری نقش شاخص های اقتصادی بر تاب آوری کالبدی ـ زیرساختی روان آب های سطحی شهری (مطالعه موردی: منطقه 7 شهر اهواز) بودند. در پایان آن ها به این نتیجه رسیدند که شاخص های اقتصادی نقش بسزایی در تاب‌آوری کالبدی _زیرساختی دارد و نامطلوب بودن شاخص های اقتصادی، تاب آوری کالبدی_زیرساختی منطقه را بشدت کاهش می‌دهد و از طرفی موجب افزایش ریسک آسیب پذیری منطقه 7 شهرداری اهواز می‌گردد. از سوی دیگر، محمود آروین (1398) در تحقیق خود نشان داد که شاخص‌های دلبستگی مکانی و تاب‌آوری اجتماعی در منطقه 12 شهر تهران وضعیت نامناسبی دارند. همچنین بین شاخص‌های دلبستگی مکانی با تاب‌آوری اجتماعی همبستگی معناداری وجود دارد و  نتیجه رگرسیون تک متغیره نشان داد که  دلبستگی مکانی بر تاب‌آوری اجتماعی تأثیر بالایی دارد. همچنین صبحی رحیمی و روانشادنیا (۱۳۹۶) تحقیقی را با هدف آسیب پذیری و تاب آوری منطقه ۱۵ تهران در برابر زلزله با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی انجام دادند. در این مقاله بر اساس مبانی نظری و تجربی تاب آوریاجتماعی در برابر زلزله در ارتباط با انتخاب شاخص های مناسب جهت سنجش تاب آوری در مقیاس اجتماعات منطقه ۱۵ تهران از ابعاد چهارگانه استفاده شده است. هر چه میزان تاب آوری اجتماعی در بین شهروندان بالاتر باشد در میزان تاب آوری نیز افزوده می شود. نتایج این مطالعه نشان داد که بین تاب آوری و ابعاد چهارگانه آن رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. رابطه بین ابعاد چهارگانه اجتماعی، اقتصادی، نهادی و کالبدی-محیطی کاملا معنادار بود. در پایان آن ها بیان کردند با توجه به نتایج حاصل از تحلیل مسیر می‌توان گفت که بعد اجتماعی بیشترین تاثیر را در میان ابعاد در تبیین میزان تاب آوری دارد. قناعتیان و همکاران (1401) در تحقیقی به دنبال ارزیابی تاب آوری کالبدی شهر جهرم در برابر خطر زلزله بودند. برای بررسی وضعیت تاب آوری از روش (Hot Spot) از ابزار cluster & outlier analysis استفاده شد. نتایج این پژوهش نشان داد که 200696 متر مربع یعنی 19/77 درصد از مساحت کل بافت با سطوح ایمنی 0.01  و در اولویت کاملا ناایمن است قرار دارند. همچنین نتایج مدیریت بهینه بافت مسکونی در برابر خطر زمین لرزه به این صورت بود که 200696 متر مربع یعنی 19/77 درصد از مساحت کل بافت با سطوح ایمنی 0.01 و در اولویت کاملاً ناایمن است قرار دارند. در مطالعه ای دیگر، نریمان و همکاران (1401) میزان تاب آوری هیدرولیکی شبکه آب شهر صدرا در برابر زلزله با شدت و محل های مختلف و با در نظر گرفتن ویژگی های فیزیکی شبکه و مشخصات کامل لوله ها اعم از هندسی و هیدرولیکی، مورد مطالعه قرار دادند. آن ها نشان دادند که شمال آسیب پذیر ترین منطقه و جنوب تاب آور ترین منطقه در برابر زلزل هست. بررسی شاخص IP نشان داد که شمال با نزدیک به 74000 نفر جمعیت متاثر آسیب پذیر ترین ناحیه است.

بطور کلی با توجه به بررسی پیشینه های تحقیق و مطالعات داخلی و خارجی اخیر در خصوص تاب آوری بافت های فرسوده در جدول 1 بطور خلاصه به مطالعات در این زمینه پرداخته شده است:

جدول 1: پیشینه های داخلی و خارجی در خصوص تاب آوری بافت های فرسوده

محقق	هدف تحقیق	نتیجه
دی اوراتزیو و همکاران 2014	ارزیابی خطر زلزله در مقیاس شهری	تعیین ترکیب نقشه های خطر و ارزیابی ویژگی های تاب آوری جامعه، ضروری است.
شائو و همکاران 2016	بررسی تاب آوری شهر کاسنوما1 ژاپن در سال 2011	در میان ویژگی های تاب آوری شهری، یک توافق وجود دارد و آن قابلیت ایجاد سرمایه در مناطق محلی یکی از ویژگی های ضروری آن است.
ژون هو و همکاران 2017	حذف شاخص های آسیب پذیر اجتماعی نامناسب و بهینه سازی مدل پیشنهادی، با استفاده از روش کاهش خصلت مجموعه ای	نتایج نشان می دهد که مناطق شمال شرقی و مرکزی استان سیچوان متعلق به گروه دارای آسیب پذیری اجتماعی بالا هستند؛ به طور خاص، گوآ نگیوآن2 آسیب پذیر ترین منطقه است.
مارتینز و همکاران 2017	بازآفرینی شهری با چشم انداز تاب آوریو شهر قابل سکنی در شهر تولکا3	از طریق مداخله در شاخص های کیفی و کمی بازآفرینی شهری بر اساس ابعاد تاب آوری، امکان بررسی جامع، به موقع و کارآمد مسائل مربوط به شهرها را می توان فراهم نمود. ازجمله این مداخلات عبارتند از احیای مناطق شهری، ایجاد فضاهای شهری با چشم انداز تاب آور و قابل سکونت بودن.
افتخار احمد  2016	مطالعه چارچوب شهری برای شناسایی چالش ها و فرصت های ایجاد تاب آوری در محله های بنگلادش در 2012-2013	ارائه آموزش به متخصصان محلی در مفاهیم و کاربردهای تاب آوری شهری و ابزارهای ارزیابی ریسک و برنامه ریزی  در راستای اقدامات اصلی
واجاری، سرور و استعلاجی  1397	رتبه بندی نواحی منطقه ۱۵ تهران بر اساس مولفه های تاب آوری	کمترین میزان تاب آوری متعلق به ناحیه یک با امتیاز تاب آوری3.39 می باشد. بطورکلی نوسان چندان زیادی بین نواحی وجود ندارد و این وضعیت برای تاب آوری منطقه نیز مشهود است در تحلیل مولفه ها نیز مشاهده شد که ناحیه یک در اکثر مولفه ها، تاب آوری پایینی داشته است.
احمدی و همکاران  1399	بررسی تاب آوری کالبدی-اجتماعی بافت فرسوده تاریخی با تأکید بر فرم شهری پایدار با روش میانگین فاصله از حد بهینه (نمونه موردی: محلات بافت تاریخی تهران)	نتایج نشانگر این است که تاب آوری فرم شهری محلات دارای فاصله نامناسب از حد بهینه مطلوب بوده و تاب آور نیستند، اما محله دولت با میزان ARI  0.65 می تواند نمونه مناسب‌تری در تبیین رویکرد بازآفرینی باشد.
اسدی عزیزآبادی، مهسا، زیاری، کرامت الله، وطن خواهی، محسن  1399	اولویت بخشی به ابعاد تاب آوری بافت فرسوده شهری بر اساس مدل مکانی تاب آوری سوانح )نمونه موردی: بافت فرسوده شهر کرج(	در سه کلان پهنه کرج کهن، حصارک و مهرشهر بعد تاب آوری کالبدی محیطی بر اساس سرمایه کالبدی و زیرساختی دارای بیشترین وزن می باشد. همچنین تاب آوری سازمانی نهادی دارای کمترین وزن است. افزایش سرانه کاربری های حیاتی در پهنه های مطالعاتی، تغییر در ساختار -اقتصادی ساکنین و همچنین افزایش میزان مهارت و انسجام شهروندان به منظور مقابله با مخاطرات و بحران ها حائز اهمیت است.
باقرنژاد، الناز، عزیزی، محمد مهدی 1399	توزیع فضایی تاب آوری در برابر سوانح در سطح محلات کلانشهر تهران	محلات غربی و جنوبی شهر تهران و برخی از محلات در شمال شرقی وضعیت نامطلوبی ازنظر تاب آوری دارند؛ درصورتیکه میزان تاب آوری در محلات مرکزی و شرقی به نسبت بیشتر است. در میان ابعاد تاب آوری نیز بعد زیرساختی بیشترین تأثیر منفی را بر محلات با وضعیت نامطلوب تاب آوری داشته است.
نقدی و همکاران  1400	تحلیلی بر وضعیت شاخص های تاب آوری در بافت های فرسوده شهری مطالعه موردی: بافت فرسوده شهر فاروج	می توان به شاخص هایی همچون دسترسی به محل اسکان موقت، میزان آگاهی نسبت به بروز بلایای طبیعی و انسانی در محله، میزان آگاهی در زمینه واکنش ها و نحوه رفتار مناسب در زمان بحران، امنیت شغلی، توان مالی ساکنان برای مشارکت در حین بحران و حمایت سازمان های بیمه از ساکنان اشاره کرد.
پوراحمد و همکاران 1398	تحلیل معیارهای تاب آوری در بافت فرسوده شهری در برابر زلزله با تأکید بر تاب آوری کالبدی (مورد: منطقه 10 شهرداری تهران)	مطلوبیت تاب آوری شهری در منطقه 10 شهر تهران در برابر مخاطرات طبیعی با توجه به کلیه ابعاد و مؤلفه ها خیلی ضعیف بوده است، بنابراين اين منطقه در برابر مخاطرات طبیعی از تاب آوری و پايداری پايینی برخوردار است.

با توجه به مطالعات انجام شده و با عنايت به جايگاه ويژه کلانشهر تهران و اهمیت آن از ابعاد اجتماعی و فرهنگی در میان شهرهای ايران و نیز قدمت ديرينه و تاريخ پرفراز و نشیب آن و اهمیتی که همواره در سطح ملی و بین المللی داشته است، مطالعه شهر تهران به عنوان يک شهر باسابقه در امر تاب آوری بسیار حائز اهمیت است. به همین منظور پژوهش حاضر به دنبال تحلیل معیارهای تاب آوری در بافت فرسوده شهری منطقه 15 شهرداری تهران در برابر سوانح طبیعی است.

تعریف تاب آوری

تاب آوری یک مفهوم اساس زمینه محور است؛ به همین دلیل تعریف تاب آوری به چارچوب مفهومی اجتماعی و کاربردی وابسته است. در طول سالیان گذشته با بررسی مبانی نظری در خصوص تاب آوری انواع مختلفی از تاب آوری شناسایی شده است که عبارتنداز: اکولوژیکی، زیست محیطی، سازمانی، زیر ساختاری، اقتصادی، اجتماعی، عمومی، خانوادگی، و شخصی. تاب آوری در زمینه جامعه شناسی مخاطرات بحران ها و مدیریت و برنامه‌ریزی مخاطرات با اهمیت در نظر گرفته شده است (5). نوریس و همکاران (2008) به این نتیجه رسیده‌اند که زمانی که تاب آوری برای مردم و محیط آنها به کار گرفته شد، تاب‌آوری اساس آن به علت چند بعدی بودن یک استعاره بود. همانطور که مایونگا (۲۰۰۷) به بحث تاب آوری اشاره کرده است، مفهوم سازی تاب آوری از این لحاظ غیر ممکن است، زیرا که به دانش ما در این خصوص افزوده نمی‌شود. تعداد بالای تعاریف از تاب آوری مخاطرات و این حقیقت که این مفهوم توسط رشته های مختلفی تعریف شده است و از این واژه به وفور استفاده شده است، بسیار سخت است که تعریف جامع از این مفهوم داشته باشیم. بنابراین مهم است که یک تعریف جامع در مورد هر کدام از شاخه های رشته های مختلف داشته باشیم که پایه ای برای بحث در این خصوص باشد. آگیره (2006) تاب‌آوری را اینگونه مفهوم سازی و تعریف کرده است: فرایند بی نهایت و چند شاخص و چند بعدی که عامل زیادی را شامل می‌شود.

ابعاد تاب آوری شهری

براساس مطالعات گذشته، تاب آوری شهری دارای چهار بعد کالبدی-محیطی، اجتماعی، اقتصادی و نهادی سازمانی است. بنابراین میتوان گفت شهر تاب آور شهری آماده برای مواجهه و مقابله با هرگونه بحران منتظره و غیرمنتظره است که از نظر کالبدی-محیطی، اقتصادی، اجتماعی و نهادی سازمانی دارای انعطاف عملکردی بالا و آسیب پذیری پایین است. بنابراین تعاریف هریک از ابعاد تاب آوری در پایین مطرح شده است: 

تاب آوری کالبدی-محیطی: بعد کالبدی محیطی در شهرها به عناصر ساخته شده و طبیعی شهر مرتبط است که شامل جاده ها، ساختمان ها، زیرساخت های شهری مانند تأسیسات برق، گاز، آب، ارتباطات، خاک، توپوگرافی و اقلیم می باشد. تاب آوری کالبدی-محیطی در بافت های فرسوده شهر، باهدف ارتقا کیفیت محیط، ارتقای نظام های کاربری زمین )قدمت ابنیه، مالکیت، نوع ساخت و ساز، تراکم ساخت و تکنولوژی ساخت(، نظام دسترسی و حرکت )نفوذپذیری، تخلیه، شدت و تکرار مخاطرات(، صورت می گیرد و با شناسایی مکان های امن، شناسایی گسل ها، دور شدن از مناطق آسیب پذیر و نواحی مخاطره آمیز، بافت شهری ایمن و مقاوم در برابر سوانح شکل می گیرد (22).

تاب آوری اجتماعی: توجه به جنبه های اجتماعی در تاب آوری شهری با توجه به جنبه های زیرساخت های کالبدی و فیزیکی شهر در مدیریت بحران دارای یک میزان اهمیت است (20). و چارچوب این بعد از تاب آوریدر شهر بر اساس، تضمین دسترسی به خدمات اساسی برای همه، تأمین خدمات حمایتی بعد از بلایا، تخصیص زمین های ایمن برای تمام فعالیت ها و اقدامات راهبردی و مسکن سازی، تشویق ذینفعان مختلف برای شرکت در تمام مراحل و تقویت همبستگی و شبکه های اجتماعی است (24).

تاب آوری اقتصادی: تاب آوری اقتصادی شهر، توانایی جوامع به منظور حل مشکلات اقتصادی محلی به گونه ای که موفقیت های طولانی مدت را بتواند تضمین نماید، مد نظر می باشد (11). همچنین، در ساختار شهر، تاب آوری اقتصادی منجر به حمایت از ساختار اجتماعی در شهر می شود (30). تاب آوری اقتصادی در شهر نه تنها "پاسخ به ضربه" مانند فاجعه یا فساد اقتصادی می باشد بلکه تاب آوری را میتوان مربوط به ظرفیت جامعه و ساختار اقتصاد آن تعریف کرد که انعطاف پذیر، سازگار و قادر به تنظیم در مواجهه با شرایط بحرانی می باشد (23).

تاب آوری نهادی سازمانی: تاب آوری نهادی سازمانی در مفهوم عام به معنای توانایی مؤسسات و سازمان ها به منظور توانایی ایجاد سیستم جدید به منظور جذب و تغییر در مقابل مخاطرات و بحران ها از یکسو و انطباق با شرایط از سوی دیگر است. تاب آوری نهادی سازمانی شهر، آمادگی سازمان ازنظر استراتژیک عملیات و ساختار متمرکز آن است (1) و همچنین در تاب آوری نهادی سازمانی شهر، مفاهیمی چون آگاهی از محیط سازمان، سطح آمادگی، پشتیبانی اختلالات، ظرفیت استقرار منابع، درجه انطباق و انعطاف پذیری، ظرفیت برای بازیابی و غیره مطرح می باشد.

جدول 2: ابعاد و مؤلفه های تاب آوری در سوانح طبیعی

ابعاد	مولفه ها
کاهش مخاطرات	برنامه جامع مدیریت شرایط اضطراری؛ ارزیابی آسیب پذیری و ریسک؛ رعایت آیین نامه ها و استانداردها؛ پتانسیل خطرپذیری )مخاطرات(؛ بیمه مخاطرات؛ آموزش و مانور؛ مستندسازی؛ نقش دولت و مدیریت شهری
زیرساختی	شریان های حیاتی )برق، آب، گاز، مخابرات، اینترنت(؛ مراکز حیاتی )صداوسیما و...(؛ حساس و مهم؛ تأسیسات عمومی )سازمان های دولتی، نیروی انتظامی، بیمارستان ها، آتش نشانی و ... تأسیسات شهری )ابنیه فنی، معابر، پل ها و تونل ها و ...؛ تأسیسات خطرناک.
ساختاری- کالبدی	کاربری مسکونی، تجاری و صنعتی و آموزشی؛ ابنیه و سایت های تاریخی؛ انسجام محلات )محله محوری(؛ فرم شهر؛ بافت و کالبد شهر.
محیط زیستی	تنوع زیست محیطی و منابع طبیعی )تجدید پذیر و تجدید ناپذیر(؛ پایداری زیست محیطی؛ خصوصیات جغرافیایی )توپوگرافی(
اجتماعی فرهنگی	عقاید و مذهب، سرمایه اجتماعی و فرهنگی، امنیت اجتماعی و فرهنگی، جمعیت، جنسیت، توزیع و نرخ رشد جمعیت، قومیت، نژاد و زبان، حس تعلق، هویت اجتماعی، ساختار خانواده؛ سنن و آداب و رسوم؛ مهاجرت، مشارکت عمومی، درس پذیری از تجارب.
اقتصادی	امنیت، پایداری و ثبات اقتصادی، نرخ رشد، پویایی و تنوع اقتصادی، وضعیت اشتغال و میزان درآمد، مالکیت.
مدیریتی	پشتیبانی سیستم، تنوع سیستم، اثربخشی سیستم، عدم وابستگی و خوداتکایی سیستم، استحکام سیستم، وابستگی درونی سیستم، قابلیت تطبیق سیستم، منابع و توزیع، ثبات نظام سیاسی.

منبع: (صالحی و همکاران، 1390: 102)

بافت فرسوده

بافت های فرسوده زمانی با ساختار و کارکرد متناسب با نیازهای ساکنان خود از پویایی و صلابت خاصی برخوردار بودند اما امروزه به واسطه بی‌توجهی این بافت ها به یکی از مهمترین معضلات شهری تبدیل شده اند یکی از اصلی ترین دلایل عدم توجه به موضوع هویت و ابعاد کالبدی آن در این گونه بافت ها است از طرف دیگر امروزه با رشد شتابان شهرنشینی و کمبود فضا در اغلب مناطق استفاده و بهره‌برداری از تمامی امکانات بالقوه شهر نظیر بافت های فرسوده تاریخی بیش از گذشته احساس می‌شود. تاب آوری در یک طرف سیستمی که باید تا باور باشد را مشخص می‌کند و در طرف دیگر نوع بحران که سیستم باید در برابر آن تاب آور باشد و بر همین اساس دارای ابعاد کالبدی اجتماعی نهادی معیشتی فضایی و غیره است در واقع تاب آوری میزان آشفتگی که یک سیستم بتواند جذب کند و همچنان در همان وضعیت قبلی باقی بماند یا میزان توانایی سیستم در خصوص سازماندهی و میزان توانایی سیستم در ایجاد و افزایش ظرفیت یادگیری و سازگاری را تبیین می‌کند (8). بنابراین بافت فرسوده به علت فرسودگی عملاً در مفهوم یک سیستم نیازمند تبیین مخاطرات است مفهوم فرم شهری در نگاه ریخت شناسانه بافت‌های شکل دهنده هسته های شهری می‌تواند بهترین نمود تا باوری را در خود تحلیل کرده و ابعاد چندگانه تاب آوری را در بُعد عملکردی تبیین نماید که به تبع استخراج مدل این نوع رویکرد در مورد بافت‌های فرسوده نیازمند درک عمیق و ساز و کار و روابط مابین معیارهای این ابعاد است به طوری که ابعادی نظیر اجتماعی و اقتصادی به صورت سنتی به نوعی در ارتباط محلات مسکونی با ابعاد نهادی و کاربردی باید به صورت ارتباط فضایی و کارکردی مطرح شوند (1). 

مواد و روش پژوهش

روش تحقیق در این پژوهش با توجه به موضوع پژوهش توصیفی تحلیلی و هدف از نوع کاربردی است. جهت تحلیل وضعیت موجود وضعیت تاب‌آوری ناحیه یک منطقه ۱۵ شهر تهران از روش توصیفی و جهت تحلیل داده های جمع آوری شده از نرم افزارهای SPSS و ArcGIS  استفاده شد. در این تحقیق برای ارزیابی میزان تاب‌آوری اجتماعی و کالبدی منطقه 15 تهران از پرسشنامه محقق ساخته با توجه به مبانی نظری تحقیق و پیشینه‌های تحقیقات قبلی استفاده شد. بر همین اساس تعداد 29 شاخص در ابعاد کالبدی و اجتماعی بر اساس مطالعات مبانی نظری پژوهش طراحی شد. سپس بر اساس شاخص های کالبدی و اجتماعی، پرسشنامه پژوهش طراحی و در میان شهروندان محلات 6 گانه ناحیه 1 منطقه ۱۵ توزیع و جمع آوری شد. نمونه آماری 230 خانوار از شهروندان منطقه 15 بودند که در تکمیل پرسشنامه ها همکاری کردند. پرسشنامه ها بر اساس مقیاس 5 ارزشی لیکرت سنجیده شده است. در ادامه اطلاعات جمع‌آوری شده وارد نرم افزار SPSS  شد و سپس با آزمون های آماری تی تک نمونه ای، همبستگی پیرسون و ضریب همبستگی نتایج پژوهش مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. در این تحقیق برای آزمون تی تک نمونه ای، میانگین نمونه با مقدار ۳ در نظر گرفته شد و مورد مقایسه قرار گرفت. به منظور بررسی پایایی داده‌های موجود از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد. با استفاده از نرم‌افزار SPSS  در ۲۳۰ پرسشنامه توزیع شده مقدار آلفای کرونباخ 0.85 به دست آمد. بنابراین باتوجه به مقدار آلفای به دست آمده و با توجه به اینکه این مقدار بالای 0.7 به دست آمد این مقدار، قابل قبول و مناسب بود.

جدول 3: مقدار آلفای کرونباخ

تعداد نمونه	آلفای کرونباخ بر اساس موارد استاندارد شده	آلفای کرونباخ
37	0.69	0.85

همچنین برای کشف روند الگو جهت طبقه بندی شاخص های تاب آوری در بافت فرسوده ناحیه 1 منطقه 15 از رگرسیون موجود در نرم افزار ArcGIS استفاده شد.

منطقه 15 تهران به عنوان یکی از مناطق حاشیه ای تهران در گذشته با وجود دروازه های متعدد به عنوان یکی از محل های اصلی ورود مسافران به شهر تهران بوده است. رشد جمعیتی در محدوده منطقه 15 با آزاد شدن بخش عمده محدوده 25 ساله طرح جامع شهر تهران در 1358 به سرعت توسعه یافته است . ناحیه 1 منطقه 15 در بخش شمالی با منطقه 14 و در بخش شمال غربی با منطقه 12 و در بخش غربی با منطقه 16همجوار است. مساحت این ناحیه431 هکتار بوده و دارای 6 محله شوش، مظاهری، مطهری، ولیعصر بی سیم، مینایی و طیب است. براساس مطالعات انجام شده این ناحیه بطور کلی دارای بیشترین درصد بافت فرسوده و پایین ترین میزان تاب آوری در بین نواحی 8 گانه این منطقه است (35).

 

نقشه 1: موقعیت ناحیه 1 منطقه 15 در کلانشهر تهران 

منبع: مطالعات میدانی نويسندگان، 1400 .

 

نقشه 2: درصد نوسازی در بافت فرسوده ناحیه 1 منطقه 15 شهرداری تهران 

منبع: مطالعات میدانی نويسندگان، 1400 .

بحث و ارائه یافته ها

در این مرحله از پژوهش، نتایج مطالعات میدانی در بافت فرسوده ناحیه یک منطقه ۱۵ شهر تهران با استفاده از نرم افزار SPSS و Arc GIS مورد تجزیه و تحلیل قار گرفت. برای تحلیل یافته های پژوهش از آزمون تی تک نمونه ای، همبستگی پیرسون و ضریب همبستگی در محیط نرم افزار SPSS  استفاده شده است این آزمون دارای دو فرد به شرح زیر است:

فرض یک: وضعیت شاخص در میزان تاب آوری اجتماعی بافت فرسوده ناحیه 1 منطقه 15 شهرداری تهران با حد متوسط (3) برابر نیست.

فرض دو: وضعیت شاخص در میزان تاب آوری کالبدی بافت فرسوده ناحیه 1 منطقه 15 شهرداری تهران با حد متوسط (3) برابر نیست.

سنجش شاخص های بعد تاب آوری اجتماعی با استفاده از آزمون تی تک نمونه ای: برای ارزیابی میزان تاب‌آوری اجتماعی، ۱۵ شاخص با استفاده از مبانی نظری و پیشینه های تحقیق انتخاب و استفاده از آزمون تی تک نمونه های مورد ارزیابی قرار گرفت. معناداری همه شاخص‌ها در سطح 0.95% در نظر گرفته شد. نتایج آزمون تی تک نمونه ای نشان داد که تمامی شاخص‌های بعد اجتماعی تاب آوری به جز "میزان تمایل به همکاری داوطلبانه برای کاهش آسیب‌پذیری" و "کمک و تعامل نهادها و بسیج با مردم" و "آگاهی ساکنین از خسارات احتمالی وقوع سانحه ها" که در سطح متوسط به بالا بود. سایر شاخص‌های تاب آوری اجتماعی در سطح رضایتمندی پایینی قرار دارد. بنابراین می‌توان به این نتیجه دست یافت که رضایتمندی شهروندان ساکن در محلات ناحیه یک منطقه ۱۵ شهر تهران از لحاظ شاخص تاب‌آوری اجتماعی به طور میانگین در سطح خیلی پایینی است. در بین شاخص‌های موجود، "سطح آموزش کمک های اولیه" و "آشنایی با اقداماتی نظیر انتقال مصدومین، تزریقات پانسمان" و "اعتماد به اخبار در رسانه‌های رسمی" دارای پایین‌ترین سطح تاب‌آوری ممکن بودند. جدول شماره 6 سطح رضايت شهروندان از شاخص های اجتماعی را نشان می دهد.

جدول 4: آزمون T تک نمونه ای سطح رضایتمندی برای شاخص های اجتماعی

شاخص	مقدار T	میانگین	انحراف میانگین	درجه آزادی	P
میزان آگاهی در خصوص خطر بلایای طبیعی	13.83-	2.118	1.450-	229	0.001
آگاهی ساکنین از نقشه اماکن امن	19.15-	2.764	1.671-	229	0.001
آگاهی ساکنین از ضوابط ايمنی مسکن	13.75-	2.223	0.450-	229	0.01
اطلاع ساکنین از وجود امکانات امداد	23.67-	1.112	1.471-	229	0.001
سطح آموزش کمک های اولیه و آشنایی با اقداماتی نظیر انتقال مصدومین، تزریقات، پانسمان	31.45-	2.310	0.890-	229	0.000
مهارت ساکنین در ارائه کمک های اولیه	28.15-	2.211	1.763-	229	0.001
میزان آرامش روحی حین و بعد از سانحه	18.80-	1.568	0.870-	229	0.000
اعتماد به اخبار در رسانه های رسمی	37.56-	2.406	0.218-	229	0.000
همفکری در حل مسائل بحران	14.43-	1.807	1.910-	229	0.001
تمايل همکاری داوطلبانه برای کاهش آسیب پذيری	11.32	1.340	0.450	229	0.01
حس تعلق به مکان	13.87-	2.674	1.781-	229	0.01
اعتماد متقابل میان مردم سازمان ها	19.56-	2.809	1.568-	229	0.000
تعامل نهادها و بسیج با مردم	18.67	2.115	1.212	229	0.000
نیروهای آموزش دیده و داوطلب	21.45-	2.561	0.740-	229	0.000
میزان آگاهی در زمینه واکنش ها و نحوه رفتار مناسب در زمان بحران	24.34-	2.452	1.430-	229	0.001

منبع: مطالعات میدانی نويسندگان، 1400 .

سنجش شاخص های بعد تاب آوری کالبدی با استفاده از آزمون تی تک نمونه ای: برای ارزیابی میزان تاب آوری کالبدی، 14 شاخص با استفاده از مبانی نظری و پیشینه های تحقیق انتخاب و با استفاده از آزمون تی تک نمونه ای مورد ارزیابی قرار گرفت. معناداری همه شاخص ها در سطح 95% در نظر گرفته شد. نتايج آزمون تی تک نمونه ای نشان داد که تمامی شاخص های بعد تاب آوری کالبدی در سطح رضایتمندی پایینی قرار دارد. بنابراین می توان به این نتیجه دست یافت که رضايتمندی شهروندان ساکن در محلات ناحیه 1 منطقه 15 از لحاظ شاخص تاب آوری کالبدی به طور میانگین در سطح خیلی پايینی است. با بررسی شاخص های کالبدی نتایج تی تک نمونه ای نشان داد که کیفیت کوچه و معابر محله و کیفیت و استحکام ساختمان های مسکونی دارای پایین ترین سطح تاب آوری ممکن بودند. جدول شماره 7 سطح رضايت شهروندان از شاخص های کالبدی را نشان می دهد.

جدول 5: آزمون T تک نمونه ای سطح رضایتمندی برای شاخص های کالبدی

شاخص	مقدار T	میانگین	انحراف میانگین	درجه آزادی	P
دسترسی به مراکز درمانی	18.32-	2.561	0.433-	229	0.000
دسترسی به مراکز آموزشی	12.65-	2.561	1.874-	229	0.001
وضعیت لوله کشی آب محله ها	17.67-	2.561	1.564-	229	0.001
دسترسی به محل اسکان موقت	21.12-	2.561	0.430-	229	0.001
دسترسی به حمل ونقل عمومی	15.35-	2.561	0.989-	229	0.01
دسترسی به فضای سبز و مسیرهای تخلیه	18.45-	2.561	1.874-	229	0.001
دسترسی به شبکه معابر اصلی	21.67-	2.561	1.438-	229	0.001
دوری از محدوده های خطرزای طبیعی	23.89-	2.561	0.211-	229	0.000
دسترسی به ایستگاه آتش نشانی	11.80-	2.561	1.870-	229	0.001
کیفیت و استحکام ساختمان های مسکونی	31.14-	2.561	0.890-	229	0.000
وضعیت برق و تأسیسات برقی	23.34-	2.561	0.675-	229	0.000
وجود نقشه برای مسیرهای تخلیه	20.05-	2.561	0.963-	229	0.001
استحکامات خدمات عمومی	18.11-	2.561	0.780-	229	0.000
کیفیت کوچه و معابر محله	34.23-	2.561	1.460-	229	0.001

منبع شاخص های تعیین شده: (پور احمد و همکاران، 1398؛ نقدی و همکاران، 1400مطالعات میدانی نويسندگان، 1400(

سنجش کلی ابعاد تاب آوری: با توجه به  نتایج بدست آمده در جداول 6 و 7 در خصوص میزان تاب آوری اجتماعی و کالبدی، سنجش میزان تاب آوری کلی این دو شاخص نشان داد که میزان تاب آوری شهروندان در محلات ناحیه 1 منطقه 7 در سطح پایینی قرار دارد. در این میان تاب اوری کالبدی نسبت به تاب آوری اجتماعی در وضعیت پایین تری بود. با توجه میزان متوس برآورد شده (3) و میانگین به دست آمده از جامعه آماری، اين نتیجه بدست می دهد که شاخص کل تاب آوری شهری در وضعیت نامطلوبی قرار دارد.

جدول 6: آزمون T تک نمونه ای سطح رضایتمندی از کل ابعاد تاب آوری

بعد تاب آوری	مقدار T	انحراف میانگین	درجه آزادی	سطح معناداری (95%)	انحراف معیار	میانگین مشاهده شده
تاب آوری اجتماعی	34.86-	1.560-	229	0.001	0.973	2.420
تاب آوری کالبدی	41.60-	0.980-	229	0.001	0.432	1.861
تاب آوری کلی	38.980-	1.018-	229	0.001	0.645	1.042

 

رابطه میان ابعاد تاب آوری کالبدی و اجتماعی با تاب آوری کلی: برای بررسی و ارزیابی تحلیل داده ها رابطه کل تاب‌آوری ناحیه یک منطقه ۱۵ تهران با ابعاد و شاخص های تاب آوری، در دو بعد اجتماعی و کالبدی تحلیل شد. با توجه به مقیاس پنج ارتش لیکرت برای تعیین عدد شاخص ها و همچنین فاصله ای بودن سوال ها از آزمون همبستگی پیرسون برای ارزیابی همبستگی بین متغیرها استفاده شد. ضرایب همبستگی تاب‌آوری اجتماعی و تاب‌آوری کالبدی با تاب‌آوری  کلی در جدول 9  نشان داده شده است با توجه به نتایج به دست آمده در آزمون همبستگی پیرسون جدول 9، شاخص تاب‌آوری اجتماعی و کاربردی با تاب آوری کلی رابطه مثبت و معنادار دارد. این بدان معنی است که با افزایش میزان تاب‌آوری اجتماعی و تاب آوری کالبدی میزان توانایی کلی نیز در محلات ناحیه ۱ منطقه ۱۵ تهران افزایش پیدا می‌کند.

جدول 7: آزمون همبستگی پیرسون بین مولفه های تاب آوری اجتماعی و کالبدی و تاب آوری کلی شهری

بعد تاب آوری	تعداد نفرات	همبستگی پیرسون	سطح معناداری
تاب آوری اجتماعی	230	0.923	0.001
تاب آوری کالبدی	230	0.870	0.001

 

تا این مرحله از پژوهش برای 29 شاخص تاب آوری اجتماعی و کالبدی مورد مطالعه نمره میانگین و ضریب اهمیت تعیین شد. با توجه به نتایج بدست آمده ابعاد و شاخص هایی که نمره میانگین پایین داشته و از ضریب اهمیت بالایی برخوردار بودند، به شرح ذیل بیان می گرد:

-       سطح آموزش کمک های اولیه و آشنایی با اقداماتی نظیر انتقال مصدومین، تزریقات و پانسمان

-       مهارت ساکنین در ارائه کمک های اولیه

-       اعتماد به اخبار در رسانه های رسمی

-       میزان آگاهی در زمینه واکنش ها و نحوه رفتار مناسب در زمان بحران

-       کیفیت کوچه و معابر محله

-       کیفیت و استحکام ساختمان های مسکونی

-       وضعیت برق و تأسیسات برقی

برای بررسی و کشف روند الگوها در شاخص های تاب آوری کالبدی در بافت مسکونی از طریق ابزار رگرسیون (Regression) موجود در نرم افزار GIS با تعیین متغیر مستقل یعنی تاب آوری و متغیر وابسته (شاخص های تاب آوری قدمت ابنیه، کیفیت ابنیه، تعداد طبقات بافت فرسوده و ریزدانگی) مشخص شد. روند الگوها در طبق بندی شاخص های های تب آوری در بافت فرسوده نشان داد که بالترین ضریب بدست آمده بین شاخص های تاثیرگذار در تاب آوری، کیفیت ابنیه و ریزدانگی بافت فرسوده محلات ناحیه 1 منطقه 15 دارد.

شواهد حاصل از تحلیل تراکم بافت فرسوده ناحیه 1 منطقه 15 نشان می دهد که محلات مینابی، طیب و شوش به دلیل ماهیت مسکونی آنها دارای تراکم بالای بافت فرسوده هستند. در بین محلات ناحیه 1 منطقه 15، محله مطهری از لحاظ تراکم بافت فرسوده وضعیت بهتری دارد و محلات ولیعصر بی سیم و مظاهری در وضعیت متوسط قرار دارند.

 

نقشه 3: ساختمان های بالای 30 سال در ناحیه 1 منطقه 15

منبع: مطالعات میدانی نويسندگان، 1400 .

 

نقشه 4: تعداد طبقات بافت فرسوده ناحیه 1 منطقه 15

منبع: مطالعات میدانی نويسندگان، 1400 .

 

 

نقشه 5: تعداد طبقات بافت فرسوده

منبع: مطالعات میدانی نويسندگان، 1400 .

 

نقشه 6: ریزدانگی بافت فرسوده محلات ناحیه 1 منطقه 7

منبع: مطالعات میدانی نويسندگان، 1400 .

 

نقشه 7: دانه بندی بافت فرسوده محلات ناحیه 1 منطقه 15

منبع: مطالعات میدانی نويسندگان، 1400 .

 

نقشه 8: کیفیت بافت فرسوده ناحیه 1 منطقه 15

منبع: مطالعات میدانی نويسندگان، 1400 .

با توجه به تحلیل نقشه های موجود در نرم افزار GIS بافت فرسوده محلات ناحیه 1 منطقه 15، بیش از 58 درصد از بافت کالبدی محلات دارای تاب آوری پایین هستند و میزان ریزدانگی بافت بیش از 53% داری ریزدانگی 0-200 هستند. همچنین براساس نتایج بدست آمده تعداد طبقات ابنیه 38 درصد در کاربری طبقات 1 تا 2 طبقه بوده و ساختمان ها 2 طبقه بالا در ای محلات کمتر یافت می شود. همچنین در خصوص قدمت ابنیه با توجه به داده های مجود در این خصوص، بیش از 58 درصد از ابنیه موجود در محلات این ناحیه بیش از 30 سال قدمت دارند.

بنابراین با توجه به داده های موجود، درصد بالا و قابل توجهی از بافت کالبدی ناحیه 1 منطقه 15 شهرداری تهران در محدوده طیف با تاب آوری پایین تا خیلی پایین قرار گرفته اند. بدینصورت که محلات مینابی، شوش و طیب در این ناحیه به دلیل میزان ریزدانگی و تعداد طبقات پایین و همچنین جنس مصالح به کار رفته و قدمت بالای سازه های موجود و ناتوانی ساکنین محلی باعث بوجود آمدن محدوده هایی با میزان تاب آوری خیلی پایین شده اند. شرایظ بوجود آمده در هنگام حوادث و سوانح طبیعی به طور چشمگیری ناپایداری و عدم تاب آوری خود را نشان داده و خسارت های مالی و جانی بسیار بالایی را بدنبال دارد. بوطر کلی با توجه به داده های موجود در خصوص تاب آوری اجتماعی و کالبدی ناحیه 1 منطقه 15 تهران، تنها بخش غربی و جنوب غربی این محدوده دارای تاب آوری متوسط و متوسط به پایین نسبت به محلات دیگر است آن هم به علت وجود فضاهای سبز، شریان های اصلی و فضاهای فرهنگی و آموزشی در این محدوده است. نتیجه گیری و ارائه پیشنهادها

تاب آوری به عنوان بحثی جدید در حوزه مدیریت شهری مطرح شده است. با بررسی پژوهش های داخلی و خارجی در حوزه تاب آوری این مسئله مطرح شد که راهکارهای طراحی در مبانی نظری تاب آوری جای خود را نیافته است و برای شکوفایی هر مبانی نظری نیاز به اجرایی شدن آن وجود دارد. بلایای طبیعی، جان بسیاری را انسان ها در تمامی نقاط دنیا را گرفته و فضاهای شهری و اجتماعات بسیاری را از بین برده است. پیامدهای این تهدیدهای سوانح طبیعی و مسائل شهری، ضرورت اقدام برای ایجاد شهرهای تاب آور را مطرح ساخته است. از سو دیگر بانک جهانی در راستای کاهش خطرات و تهدیدهای امنتی و رفاه و آسایش شهروندان تاکید کرده است و لازم است که شهرها و جوامع تاب آوری خود را ارتقا داده و برای برخورد با این سوانح طبیعی و تهدیدها آماده باشند. بر همین اساس کاهش آسیب پذیری و بلایای طبیعی در حوزه های مختلف محیط زیستی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است. با توجه به نتایج بدست آمده نتايج نشان داد که بعد کالبدی در رتبه اول (3.31) و بعد اجتماعی در رتبه دوم تاب آوری قرار دارد (2.81). بدینصورت که تاب آوری شهری در ناحیه 1 منطقه 15 شهر تهران با توجه به ابعاد تاب آوری کالبدی و اجتماعی در وضصیت ناپایدار و ضعیف می باشد. این نشان می دهد که تاب آوری شهری ناحیه 1 منطقه 15 شهر تهران در برابر سوانح طبیعی با توجه به ابعاد کالبدی و اجتماعی ضعیف است. همچنین براساس داده های موجود وضعیت تاب آوری در شش طیف دسته بندی شده بود که تاب آوری محلات این ناحیه با توجه به ابعاد و مولفه ها و درصد آن ها، در طیف تاب آوری پایین با بیشترین درصد ممکن (56%) بود که این نیازمند برنامه ريزی هرچه سريعتر برای اين بخش ها از ناحیه است. نتایج مطالعه حاضر در حوزه وضعیت تاب‎آوری اجتماعی، با مطالعات ساندرز و بکر (2015)؛ احمدی و همکاران (1399)؛ نقدی و همکاران (1400) و شاو و همکاران⁴ (2014)، ژو و همکاران ( 2017)، نقدی و همکاران (1400) موافق بود. همچنین نتایج مطالعه در خصوص دلبستگی و مکانی و نقش آن در تاب آوری اجتماعی با نتایج آروین (1398) در منطقه 12 تهران همسو بود. وی نیز در مطالعه خود نشان داد که تاب آوری اجتماعی در منطقه 12 در وضعیت نابسامانی قرار دارد. اما نتایج مطالعات در حوزه میزان تاب‎آوری کلی منطقه 15 با مطالعات واجاری، سرور و استعلاجی (1397) مطابقت نداشت. در مطالعه آن ها تاکید بر میزان تاب‎آوری کالبدی و پایین بودن آن در منطقه 12 تهران بود در حالیکه در تحقیق حاضر هرچند تاب‎آوری در همه ابعاد در منطقه 15 در وضعیت نابسامانی قرار دارد، اما تاب‎آوری اجتماعی در حد بسیار پایینی را در این دو منطقه شاهد هستیم. از سوی دیگر نتایج مطالعه حاضر با مطالعات قناعتیان و همکاران (1401)، نریمان و همکاران (1401) و محمودی و حیدری سورشجانی (1401) در حوزه تاب آوری کالبدی مطابقت داشت. آن ها نیز نشان دادند که وضعیت تاب آوری کالبدی مناطق مورد مطالعه در وضعیت نامطلوبی قرار دارد. به عنوان مثال، محمودی و حیدری بیان داشتند که نامطلوب بودن شاخص های اقتصادی، تاب آوری کالبدی زیرساختی منطقه را بشدت کاهش می‌دهد و از طرفی موجب افزایش ریسک آسیب پذیری می‌گردد. یکی دیگر از تناقضات این مطالعه با مطالعات رنجبر و همکاران (1399) بود. آن ها براساس نتایج تحلیلی ماتریس تحلیل ساختاری در نرم افزار میک مک، بیان داشتند که متغیر‌های بخش کالبدی بیشترین تأثیر را بر بازآفرینی با رویکرد تاب‌آوری در استان مازندران و عوامل نهادی کمترین درجه تأثیرگذاری را داشتند. این درحالی است که در مطالعه حاضر تاب آوری در بافت های فرسوده شهری، آن هم در شهر تهران و در منطقه 15 مورد بررسی قرار گرفت. لذا بر اساس نتایج بدست آمده در خصوص تاب آوری اجتماعی و کالبدی بافت فرسوده منطقه 15 تهران پیشنهاداتی در راستای افزایش تاب آوری شهری در ابعاد کالبدی و اجتماعی با هدف مقابله سوانح و مخاطرات طبیعی در ذیل در نظر گرفته می شود تا وضعیت مطلوب را تسهیل کند.

راهکارهای بعد اجتماعی و کالبدی جهت افزایش سطح تاب آوری: تاب آوری شهری افزون بر راهکارهای مدیریتی نیازمند کالبدی، راهکارهای و نیز همانگونه که پیشتر اشاره شد توانمندسازی ساکنان مناطق می باشد. مقایسه این پژوهش با یافته های پژوهش های انجام شده در این زمینه نشان می دهد که این پژوهش به دلیل نوع نگرش آن و استفاده از شاخص های تأثیرگذار در تاب آوری شهری (اجتماعی و کالبدی) و همچنین، روش پژوهش (میدانی و جغرافیایی) تفاوت بسیاری با پژوهش های انجام شده داشته و به نوعی جامع تر پژوهش های قبلی در این زمینه می باشد. به عنوان مثال بیشتر پژوهش های انجام گرفته در این زمینه کالبدی بوده و تنها مقاوم سازی بناها مدنظر قرارگرفته و به دیگر ابعاد تاب آوری شهری که ابعاد اجتماعی، اقتصادی، نهادی هستند توجه کمتری شده است، درحالیکه آنچه در مورد تاب آوری دارای اهمیت است اجتماع محور بودن آن است که در آن مفاهیمی مثل مشارکت شهروندان، آگاهی از حقوق شهروندی، آگاهی از ضوابط و معیارهای زندگی هدفمند، پایداری و امنیت اجتماعی، هویت جمعی و دیگر مسائل اجتماعی مطرح می گردد که برای تحقق آن با توجه به اینکه ایران در پهنه خطر در برابر بلایای طبیعی قرار دارد نیازمند پژوهش های بیشتردر این زمینه است تا شهرها به سوی تاب آور شدن پیش روند. با توجه به نتایج به دست آمده از پژوهش می توان پیشنهادهایی به شرح زیرارائه کرد:

-       افزایش آگاهی شهروندان جهت گسترش فرهنگ ایمنی وآمادگی مردم در برابرحوادث غیرمترقبه بویژه خطر بالایای طبیعی.

-       سرمایه گذاری در ساختارهای اجتماعی جهت پیشبرد و ارتقای سطح مهارت در برابر زلزله در نواحی مورد مطالعه.

-        ایجاد و اجرای طرح ایمن‌سازی و بازسازی دوباره به‌ ویژه برای 67 درصد از بافت فرسودة این منطقه.

-       راهبرد مقاوم‌سازی برای حدود 8 درصد از بافت این منطقه و ایمن‌سازی و بهسازی برای 11 درصد بافت.

-       برنامه ریزی و سرمایه گذاری در ساختارهای کلان اجتماعی جهت ارتقای سطح کیفیت زندگی شهری در منطقه.

-       کاهش تراکم های جمعیتی و مسکونی و رساندن آن به سطح استاندارد و برنامه ریزی بلند مدت جهت نیل به آن.

-       توجه به مقاوم سازی ساختمان ها بویژه ساختمان های دارای بافت فرسوده و غیررسمی با توجه به قوانین و مقررات معماری و شهرسازی.

-       اجرای طرح ايمن سازی و بازسازی بویژه برای محلات مینابی، طیب و شوش در این منطقه که دارای 58 درصد بافت فرسوده است.

-       حفاظت از امکانات و زیرساخت های عمومی از طریق اقداماتی همچون بازسازی، بهسازی و بهبود بخشی.

-       افزایش سطح کیفی ساختمان‌ها، به‌ویژه در بافت‌های فرسوده و بهبود دسترسی‌ها.

ملاحظات اخلاقی

پیروی از اصول اخلاقی پژوهش: در این مطالعه تمامی فرم ها و پرسیشنامه ها به صورت رضایت نامه توسط شرکت کنندگان تکمیل شد.

حامیان مالی: هزینه های مالی این مطالعه توسط نویسندگان تامین شده است.

تعارض منافع: بنابرنظر نویسندگان این مقاله فاقد هرگونه تعارض منافع بوده است.

 

منابع

1.       Adger, W.N. (2005). Social and ecological resilience: Are they related? Progress in Human Geography, 24, 3 347-364.

2.       Ahmadi, Maral, Andalib, Alireza, Majedi, Hamid, Saeedeh Zarabadi, Zahra Sadat (2020). Investigation of physical-social resilience of historical worn-out texture with emphasis on sustainable urban form with the method of average distance from the optimal limit (Case study: historical texture neighborhoods of Tehran). Environmental Studies Haft Hesar, No. 32, Year 8, 5-16.

3.       Aldrich, D. P. (2012). Building Resilience Social Capital in Post – Disaster Recovery, University of Chicago Press, pp.127-130.

4.       Alireza Nariman, mohammad hadi fattahi, Naser Talebbeydokhti, Mohammad sadegh Sadeghian. (2022). Resilience assessment of Sadra urban water distribution network based on urban crisis planning and management under earthquake. Journal of Research and urban Planning. 10.30495/jupm.2021.28279.3910

5.       Barbara Lucini, (2014). Multicultural approaches to disaster and cultural resilience. How to consider them to improve disaster management and prevention: the Italian case of two earthquakes, 4th International Conference on Building Resilience, Building Resilience 10-8 ,2014 September 2014, Salford Quays, United kingdom, Procedia Economics and Finance, 18156 – 151.

6.       C. S. Holling. (2007). “Resilience and stability of ecological systems,” Annu. Rev. Ecol. Syst., 23–11973.

7.       Carpenter, S., Walter, B., Anderies, M., & Abel, N. (2001). From Metaphor or Measurement:

8.       Chelleri, L. (2012), From the "Resilient City to Urban Resilience",A review Essay on Understanding and Integrating the Resilience Perspective for Urban Systems Documents , Vol. 58, No. 2., PP. 287-306.

9.       Cutter, L., Burton, C., Emrich, C., (2010). Disaster Resilience Indicators for Benchmarking Baseline Conditions, Homeland Security and Emergency Management, 7.

10.       Drobniak, A. (2012). The Urban Resilience-Economic Perspective. Journal of Economics & Management / University of Economics in Katowice. 10: 5-20.

11.       Eshasnela ghenatianjobzari Ahmadali Khorrambakht Mohamad Ebrahim Afifi. (2022). Evaluation of physical resilience of Jahrom city against earthquake with the aim of identifying worn tissues. Journal Research and Urban Planning.10.30495/jupm.2021.27129.3760

12.       Gholami Bimorgh, Younes; Heidari Sourshajani, Rasool; Brahman, Vahid; Jazi Abolfazl, farmer; Osuli, Hamid (2022). Assessment and evaluation of the spatial resilience of the central neighborhoods of Kashan against earthquakes. Journal of Research and urban Planning, No. 24, pp. 124-142.

13.       Gunderson, L.H. (2010). Ecological and human community resilience in response to natural disasters. Ecology and Society, 15(2), 323-331.

14.       Habitat III. (2016). Draft Outcome Document of the United Nations Conference on Housing and Sus tainable Urban Development. In United Nations Conference on Housing and Sus tainable Urban

15.       Hao Teng Cheng, Hsueh-Sheng Chang (2018). A Spatial DEA-Based Framework against earthquake (Case study: Tehran neighborhoods). Human Geography Research, 47(4), 609-623(in persian).

16.       Healey, P. (1998). Building institutional capacity through collaborative approaches to urban planning. Environment and Planning, 30(9), 1531-1546.

17.       Iftekhar Ahmed. (2016). Building Resilience of Urban Slums in Dhaka, Bangladesh, 11th International Conference of The International Institute for Infrastructure Resilience and Reconstruction (I3R2): Complex Disasters and Disaster Risk Management, Procedia - Social and Behavioral Sciences 202, 218-213.

18.       Lucini, B. (2015), Disaster Resilience from a Sociological Perspective Exploring, Three Italian Earthquakes as Models for Disaster Resilience Planning, Vol. 25, No. 4., Pub. Springer.

19.       Mahmoud Arvin. (2019). Investigation the effect of place attachment on social resilience (case study: District 12 of Tehran). Journal of Research and Urban Planning, 10 (38); 76-88.

20.       Maleki, Saeed; Razavi, Seyedeh Masoumeh, Ramazanpour Asadieh, Memory (2021). Assessing and evaluating the resilience of urban areas against earthquakes (Case: western part of Izeh city). Journal of Research and urban Planning. Volume 12 Number 44.

21.       Maryam Mahmoudi. (2022). Structural modeling of the role of economic indicators on physical-infrastructural resilience of surface runoff (Case study: District 7 of Ahvaz). Journal of Research and Urban Planning. 10.30495/jupm.2022.28885.3982.

22.       Marius, K. Venkatasubramanian. G. (2017). Exploring Urban Economic Resilience: The Case of a Leather Industrial Cluster in Tamil Nadu. USR 3330 “Savoirs et Mondes Indiens” Working Papers Series - 9; SUBURBIN Papers Series - 3. 29 pages.

23.       Meerow, S. Newell, J.P. Stults, M. (2016). Defining urban resilience: A review. Landscape and Urban Planning.147, 38–49.

24.       Mitchell, T., Harris, K. (2012), Resilience a Risk Management Approach, Background Note, ODI.

25.       Naqdi, Amina, Mafi, Ezzatullah, Watanparast, Mehdi (2022). Analysis of the status of resilience indices in urban worn-out textures Case study: worn-out textures of Farooj city. Journal of Applied Research in Geographical Sciences, Year 21, No. 60, 219-238.

26.       Nasrabadi, H, Kharazmi, O A, Rahnama, M R. (2015). Assessing the Resilience of Urban Societies to Natural Disasters, InternationalConference on New Achievements in Civil Engineering, Architecture and Urban Planning.

27.       Pelling, M. (2003). The vulnerability of cities. London: Earth scan.

28.       Poorahmad, Ahmad, Ziari, Keramatullah, Abdali, Yaqub, Qalipour Kahralani, Sara Allah (2019). Analysis of resilience criteria in urban worn-out tissue against earthquakes with emphasis on physical resilience (Case: District 10 of Tehran Municipality). Journal of Research and Urban Planning, Volume 10, Issue 36, 1-21.

29.       R. D. Kusumastuti, Viverita, Z. A. Husodo, L. Suardi, and D. N. Danarsari. (2014). “Developing a resilience index towards natural disasters in Indonesia,” Int. J. Disaster Risk Reduct., vol. 10, Part A, no. PA, pp. 340–327, Dec.

30.       Rafieian, M, Rezaei,M. Askari A, Parhizkar, A. Shayan ,S (2011): Conceptual explanation of resilience and its indexing in community-based accident management (cbdm), space planning and preparation, No. 4,Winter 2011.

31.       RUSZCZYK, HANNA, ALINA (2017). The everyday and events: Understanding risk perceptions and resilience in urban Nepal, Durham theses, Durham University.

32.       Salehi Ismail; Mohammad Taghi Aghababaei; Hajar Sarmadi; Mohammad Reza Farzad Behtash (1390). Investigation of environmental resilience using causality network model, Journal of Environmental Studies, 37 (59); 99-112.

33.       Thilo, L. (2011). urban resilience and new institutional theory – A happy couple for urban and regional studies.

34.       Vajari, F., Server, R., Injury, A. (2019). Ranking of 15th district of Tehran based on resilience components. Journal of New Attitudes in Human Geography, Twelfth Year, No. 2, pp. 425-438.

35.       Xuanhua Xu, Weiwei Zhang, Xiaohong Chen. (2017). Social vulnerability assessment of earthquake disaster based on the catastrophe progression method: A Sichuan Province, case study, International Journal of Disaster Risk Reduction, Available online23 June 2017, In Press, Accepted Manuscript — Note to users.

36.       Zangiabadi, A., Rezaei, M., Momeni Shahraki, M., & Mirzaei, S. (2013). Evaluation of vulnerability in the central part of Iran's metropolises in the face of earthquake crisis using ihwp model Case study: Region 3 of Isfahan, Geographical Journal of Space, No. 8, pp. 137-156.

37.       Zarei, Yaghoub, Estalaji, Alireza (2018). Assessment and analysis of some cultural components of development in the cities of Bushehr province using combined multi-criteria decision models. Environmental Studies of Haft Hesar, No. 22, Year 6, pp. 63-80.

1

 

---

[1]  . Kesennuma

[2]  . Guangyuan

[3]  . Toluca

[4]  . Shaw, D., Scully, J., Hart, T.

---