The Impact of the Use of Social Networks, Source Control, and Academic Skills on the Academic Achievement of Students After COVID-19
Subject Areas : Instructional Excellence of management
Keywords: Academic Achievement, Students, Source Control, Academic Skills, COVID-19, Social Networks, Islamic Azad University, Qom Branch.,
Abstract :
The objective of the present research was to examine the impact of the use of social networks, source control, and academic skills on the academic achievement of students after the COVID-19 pandemic. This research was descriptive and employed a correlational method. The statistical population consisted of the students of Islamic Azad University, Qom Branch, in the academic year 1402–1403. Sampling was conducted using a voluntary method, and 90 students of Islamic Azad University, Qom Branch, responded to the questionnaires on academic skills, source control, and social networks. The students’ grade point average was adopted as the indicator of academic achievement. Ultimately, 82 respondents were analyzed using multiple regression analysis. The reliability of the questionnaires on academic skills, source control, and the use of social networks was evaluated, yielding reliability coefficients of 0.902, 0.765, and 0.884, respectively. In the present study, a significant relationship was observed between academic skills and academic achievement after the COVID-19 pandemic. Moreover, no significant relationship was found between the use of social networks, source control, and academic achievement. Academic skills exhibited a direct and positive relationship with academic achievement; however, the extent of the use of social networks and source control were not direct predictors of academic achievement. The findings of this research have practical implications for university administrators and educational policymakers. In view of the importance of academic skills in academic achievement, the design and implementation of educational programs to enhance students’ academic skills is imperative
اطاقی، معصومه (1394). تاثیر آموزش مهارت‌های تحصیلی بر پیشرفت تحصیلی دانشجویان فوریت پزشکی. راهبردهای آموزش در علوم پزشکی، 8(5)، ص569-274.
امیران، سارا (1402). بررسی رابطه بین یادگیری مهارت‌های اجتماعی و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان. در: نهمین همایش علمی پژوهشی توسعه و ترویج علوم تربیتی و روانشناسی ایران، ص29-41.
امینی، شهین؛ سامانی، سیامک (1400). مدل علّی حمایت‌های اجتماعی تحصیلی، مهارت‌های تحصیلی و خودکارآمدی تحصیلی. مشاوره کاربردی،11(1)، ص1-20. https://doi.org/10.22055/jac.2021.36164.1780
بادله شموشکی، محمدتقی؛ حسینی، سید عابدین؛ چرکزی، عبدالرحمان؛ جعفری، سید یعقوب؛ بخشا، فوزیه (1392). مهارت‌های مطالعه و ارتباط آن با وضعیت تحصیلی دانشجویان. آموزش در علوم پزشکی، 13(1)، ص74-81.
تمنایی‌فر، محمدرضا؛ گندمی، زینب (1390). رابطه انگیزش پیشرفت با پیشرفت تحصیلی دانشجویان. راهبردهای آموزش (راهبردهای آموزش در علوم پزشکی)، 4(1)، ص15-19.
توسلی، غلامعباس؛ کلاریجانی امانی، امراله (1391). سرمایه اجتماعی در شبکه‌های اجتماعی مجازی (سرمایه اجتماعی شبکه). مدیریت فرهنگی، 6(17)، ص55-70.
جوادی‌نیا، سید علیرضا؛ عرفانیان، مرتضی؛ عابدینی، محمدرضا؛ بیجاری، بیتا (1391). تأثیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی بر عملکرد تحصیلی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی بیرجند. مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی، ۱۲(۸)، ص۵۹۸-۶۰۶.
حسین‌زاده، زهرا؛ صادقی ورزقان، علی (1401). بررسی ارتباط میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی با پیشرفت تحصیلی و اعتماد در روابط بین فردی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی تبریز. در: تهران: اولین کنگره سبک زندگی سالم.
زمانی، عباس؛ تقی‌پور، فائزه (1396). شناسایی عوامل جذابیت شبکه‌های اجتماعی تلفن همراه از منظر کاربران. جامعه‌پژوهی فرهنگی، 8(2)، ص45-71.
زندوانیان، احمد؛ دریاپور، الهه (1393). شناسایی و مقایسه آسیب‌های فضای مجازی در بین دانشجویان. مطالعات عملیات روانی، شماره 40، ص40-52.
سلیمی، سمانه؛ فردین، محمدعلی (1399). نقش ویروس کرونا در آموزش مجازی، با تاکید بر فرصت‌ها و چالش‌ها. پژوهش در یادگیری آموزشگاهی و مجازی، 8(2)، ص49-60.
https://doi.org/10.30473/etl.2020.53489.3249
شمالی احمدآبادی، مهدی؛ برخورداری احمدآبادی، عاطفه؛ آریان‌پور، لیلا (1400). نقش فرسودگی والدینی در بدرفتاری با دانش‌آموزان ابتدایی در همه‌گیری کووید-19. پویش در آموزش علوم انسانی، 4(24)، ص17-23.
عباسی شوازی، محمدتقی؛ معینی، مهدی؛ پوردیان، روح‌اله (1397). فضای مجازی، همنشینی و رفتارهای پرخطر: مطالعه رابطه همنشینی دانشجویان در فضای مجازی با رفتارهای پرخطر در فضای واقعی و مجازی. انتظام اجتماعی، 10(3)، ص77-104.
عبداللهی، الهام؛ بشیرنژاد، حسن؛ مهدوی، مطهره (1399). بررسی رابطه مهارت‌های ارتباطی با پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان دختر مقطع متوسطه. در: پنجمین کنفرانس ملی رویکردهای نوین در آموزش و پژوهش، ص11-31.
فتحی دوکی، آزاده؛ فتحی دوکی، الهه؛ حسن‌نیا، لیلا؛ حسن‌نیا، هادی (1400). پیامدهای روان‌شناختی کرونا ویروس(کووید 19) در دانشجویان: مطالعه مروری نظام‌مند. روانشناسی سلامت،12(47)، ص105-117.
https://doi.org/10.30473/hpj.2024.62958.5484
کلانتری، اسماعیل؛ زارع، مریم؛ عبداللهی، فاطمه (1401). آسیب‌های سبک زندگی دانشجویان در دوران کرونا. رفاه اجتماعی،22(87)، ص87-96.
کوشکی، شیرین؛ خلیلی‌فر، مهدی (1389). نگرش مذهبی و منبع کنترل. اندیشه و رفتار در روانشناسی بالینی (اندیشه و رفتار)، 4(15)، ص33-40.
موسوی، سیده نرجس (1401). نقش و جایگاه شبکه‌های اجتماعی مجازی در پیشرفت تحصیلی دانشجویان. در: بوشهر: دومین همایش ملی ایده‌های کاربردی در علوم تربیتی، روانشناسی و مطالعات فرهنگی.
Abbas Fadhil Aljuboori, A.M. & Fashakh, O.B. (2020). The impacts of social media on University students in Iraq. Egyptian Informatics Journal, 21(3), p. 139-144.
https://doi.org/10.1016/j.eij.2019.12.003
Assefa, Y., Moges, T. & Kumar, T. (2023). Modelling the predictive effects of social media on the relationship between students’ engagement and academic achievement in higher education institutions. Cogent Education, p. 38-46. https://doi.org/10.1080/2331186X.2023.2207801
Bhandarkar, A.M., Pandey, A.K., Nayak, R., Pujary, K. & Kumar, A. (2021). Impact of social media on the academic performance of undergraduate medical students. Med J Armed Forces India, 77(Suppl 1), S37-S41. https://doi.org/10.1016/j.mjafi.2020.10.021
Candrasiri, G. & Samarasinghe, S. (2021). Use of Social Media in Student Learning and Its Effect
on Academic Performance. In: New Horizons in Management, Leadership and Sustainability,
p. 357-374. https://doi.org/10.1007/978-3-030-62171-1_17
The Impact of the Use of Social Networks, Source Control, and Academic Skills on the Academic Achievement of Students After COVID-191
Ali Akbar Khoshgoftar Moghadam1
, Fatemeh Mohajernia2
1 Assistant Professor, Department of Educational Management, Qom Branch, Islamic Azad University, Qom, Iran (Corresponding author). Khoshgoftar1346@gmail.com
2 PhD. Student in Educational Management, Qom Branch, Islamic Azad University, Qom, Iran. Fmmohajernia@gmail.com
Abstract The objective of the present research was to examine the impact of the use of social networks, source control, and academic skills on the academic achievement of students after the COVID-19 pandemic. This research was descriptive and employed a correlational method. The statistical population consisted of the students of Islamic Azad University, Qom Branch, in the academic year 1402–1403. Sampling was conducted using a voluntary method, and 90 students of Islamic Azad University, Qom Branch, responded to the questionnaires on academic skills, source control, and social networks. The students’ grade point average was adopted as the indicator of academic achievement. Ultimately, 82 respondents were analyzed using multiple regression analysis. The reliability of the questionnaires on academic skills, source control, and the use of social networks was evaluated, yielding reliability coefficients of 0.902, 0.765, and 0.884, respectively. In the present study, a significant relationship was observed between academic skills and academic achievement after the COVID-19 pandemic. Moreover, no significant relationship was found between the use of social networks, source control, and academic achievement. Academic skills exhibited a direct and positive relationship with academic achievement; however, the extent of the use of social networks and source control were not direct predictors of academic achievement. The findings of this research have practical implications for university administrators and educational policymakers. In view of the importance of academic skills in academic achievement, the design and implementation of educational programs to enhance students’ academic skills is imperative.
Keywords: Academic Achievement, Students, Source Control, Academic Skills, COVID-19, Social Networks, Islamic Azad University, Qom Branch. |
تأثیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی، منبع کنترل و مهارت‌های تحصیلی در پیشرفت تحصیلی دانشجویان بعد از کرونا2
علی‌اکبر خوشگفتار مقدم1، فاطمه مهاجرنیا2
1 استادیار، گروه مدیریت آموزشی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران (نویسنده مسئول).Khoshgoftar1346@gmail.com
2 دانشجوی دکتری مدیریت آموزشی، واحدقم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران.Fmmohajernia@gmail.com
دسامبر ۲۰۱۹ میلادی نقطه عطفی در تاریخ بشریت بود؛ هنگامی که کووید-۱۹3 برای نخستین‌بار در ووهان4 چین سر برآورد و به‌سرعت به یک همه‌گیری جهانی تبدیل شد. این ویروس جان بسیاری از افراد را در سراسر جهان گرفت و میلیون‌ها نفر را به عوارض بلندمدت مبتلا کرد. در این میان، سازمان بهداشت جهانی5 زنگ خطر را به صدا درآورد و شیوع این بیماری را یک وضعیت اضطراری بهداشت عمومی اعلام کرد. برای مهار این بیماری هولناک، سردمداران کشورها تدابیر مختلفی ازجمله قرنطینه، تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها و دورکاری را اعمال نمودند. این امر به‌ناچار منجر‌به دگرگونی عظیمی در نظام آموزشی شد و آموزش حضوری جای خود را به آموزش مجازی داد. ایران نیز از این قاعده مستثنی نبود و سیستم آموزشی کشور به‌سرعت با شرایط جدید سازگار شد. مدارس و دانشگاه‌ها به نرم‌افزارهای آنلاین روی آوردند و به این ترتیب، آموزش از راه دور به یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر تبدیل شد (سلیمی و فردین، 1399). اگرچه آموزش مجازی در شرایط بحرانی همه‌گیری کرونا راه‌حلی حیاتی بود، اما، پیامدهای روان‌شناختی منفی متعددی را نیز به همراه داشت. معلمان، اساتید، دانش‌آموزان، دانشجویان و اولیاء همگی در معرض سطوح بالایی از استرس و فشار روانی قرار گرفتند (شمالی احمدآبادی و همکاران، 1400). انزوا، عدم قطعیت شغلی و تحصیلی، دشواری در تمرکز و یادگیری در محیط‌های مجازی و فقدان تعاملات اجتماعی حضوری ازجمله عواملی بودند که به تشدید اضطراب، افسردگی و احساس تنهایی در افراد دامن می‌زد. درحالی‌که آموزش مجازی مزایای خاص خود را داشت، اما، عواقب منفی آن بر عملکرد تحصیلی دانشجویان به‌ویژه در دوران پساکرونا به‌وضوح قابل مشاهده است (فتحی دوکی و همکاران، 1400).
همه‌گیری کرونا علاوه‌بر مشکلات جسمی، اختلالات روانی بسیاری مانند اضطراب، افسردگی و میل به انزوا نیز به همراه داشته است. دانشجویان پس از دوران کووید- 19 و انس گرفتن و علاقه‌مند شدن به این فضا، استراحت و برخط بودن کلاسها را به حضور در آن ترجیح می‌دهند و این امر موجب تضعیف عملکرد و روحیۀ مشارکت در کلاسها می‌شود. همچنین شیوۀ سخنرانی استاد، آنها را از فضای فکری و کشف حقایق باز می‌دارد (Assefa, Moges & Kumar, 2023). بسیاری از دانشجویان که در دوران کرونا به استفاده بی‌رویه از فضای مجازی عادت کرده‌اند، اکنون در بازگشت به فضای آموزشی حضوری با چالش‌های بسیاری روبه‌رو هستند. اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی، وسوسۀ بازی‌های آنلاین و سرگرمی‌های مجازی و عدم توانایی در تمرکز حواس در هنگام مطالعه
و حضور در کلاس‌های درس، موانع جدی بسیاری بر سر راه پیشرفت تحصیلی دانشجویان ایجاد کرده است (کلانتری، زارع و عبداللهی، 1401). یکی دیگر از مشکلات پساکرونا، جذابیت فضای مجازی است (Candrasiri & Samarasinghe, 2021). به‌طوری‌که افراد در این فضا می‌توانند با مردم تمام دنیا ارتباط برقرار کنند و هیجانات جوانان با الگوبرداری‌های اشتباه از دنیای غرب، به‌عدم موفقیت تحصیلی آنها ختم می‌شود. این موضوع نه‌تنها آیندۀ تحصیلی این افراد را به مخاطره می‌اندازد، بلکه، پیامدهای ناگواری برای آیندۀ شغلی و حتی رشد و توسعۀ کشور به همراه خواهد داشت (عباسی شوازی، معینی و پوردیان، 1397).
باتوجه به گسترش روزافزون استفاده از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی در زندگی روزمره، فرهنگ‌سازی و آموزش صحیح استفاده از این ابزارها به یک ضرورت اجتماعی تبدیل شده است (زمانی و تقی‌پور، 1396). شناخت آسیب‌ها و مزایای فضای مجازی و نحوۀ استفادۀ معتدل و هدفمند از آن می‌تواند نقش مؤثری در کاهش پیامدهای منفی آن بر سلامت روان و عملکرد تحصیلی دانشجویان داشته باشد (زندوانیان و دریاپور، 1393). درخصوص اهمیت و ضرورت این تحقیق می‌توان به این نکته اشاره کرد که همزمان با وقوع این پیشامد، نیاز به مدیریت بحران در کشور شکل گرفت و جامعه و جوانان نیازمند فرهنگ‌سازی این فضا بودند. پیش از فرهنگ‌سازی درست و آموزش استفاده از شبکه‌های مجازی، امکان دستیابی به این فضا برای همۀ مردم فراهم شد. بسیاری از جوانان با زیاده‌روی در استفاده از آن از راه اصلی خود دور شدند و عدم کنترل میزان حضور در این شبکه‌ها آیندۀ تحصیلی آنها را به خطر انداخت؛ بنابراین، بی‌توجهی به این امر و کاهش عملکرد تحصیلی و عدم اصلاح این سبک می‌تواند تبعات جبران‌ناپذیری برای آیندۀ کشور ایجاد کند. هدف مطالعۀ حاضر بررسی میزان حضور و استفادۀ دانشجویان از فضای مجازی و بررسی عملکرد تحصیلی آنها، و ارتباط میان این دو متغیر است.
یافته‌های این تحقیق می‌تواند به مسئولین آموزشی، مشاوران تحصیلی، اولیاء و دانشجویان در انتخاب رویکردی مناسب برای استفاده از فضای مجازی و کاهش اثرات منفی آن بر پیشرفت تحصیلی کمک کند. مهارت‌های تحصیلی به شایستگی‌ها، توانایی‌ها، راهبردها و کنش‌هایی اطلاق می‌شود که به دانشجویان کمک می‌کند تا به اهداف تحصیلی خود در دو مرحلۀ تحصیل و فراغت از تحصیل دست یابند. بسیاری از توانایی‌های تحصیلی در خارج از محیط‌های دانشگاهی نیز مفید هستند و ممکن است در طول حرفۀ افراد سودمند باشند. انواع مهارت‌های تحصیلی عبارتند از:
تعیین هدف، نگارش، سخنرانی در جمع، تفکر انتقادی، کار تیمی، مهارت‌های کامپیوتری، مدیریت
زمان، انتقاد سازنده، درک مطلب و حل مسئله و... (امینی و سامانی، 1400). تعیین هدف توسط دانشجویان شاخصی را برای آنان معرفی می‌کند که می‌توانند برای رسیدن به آنها برنامه‌ریزی کرده و به دنبال آن، یادگیری در هنگام تحصیل و سپس فراغت از آن، هنگام کنش‌های کاری در جامعه، زمان خود را مدیریت می‌کنند. دانشجویان با یادداشت‌برداری در طول ترم تحصیلی می‌توانند نکات مهم را جمع‌بندی کرده و با این روش در پایان ترم بانک اطلاعاتی از درس موردنظر را در اختیار داشته باشند. از این‌رو یک دانشجو با استفاده از دانسته‌های خویش در جمع می‌تواند مهارت‌های کلامی خود را تقویت کند و نیز متوجه ضعف مطالعات خود شود. تفکر انتقادی مهارتی است که به دانشجو کمک می‌کند اطلاعات را به شیوه‌ای کارآمد و جامع تجزیه‌وتحلیل کند (اطاقی، 1394). همچنین او را قادر می‌سازد مشکلات را حل و مفاهیم پیچیده را درک و تجزیه‌وتحلیل کند. از طرفی نیز در کنار مطالعات شخصی، همکاری تیمی نیز به دانشجو کمک می‌کند تا بتواند در تجزیه‌وتحلیل‌های خود دچار اشتباه نشود. دانشجویان با درک مهارت‌های کار تحصیلی مولد در یک گروه می‌توانند ارتباطات، رهبری و حل مسئله را بهبود بخشند. همچنین آنها می‌توانند در زمان تحصیل بسیاری از کاراکترهای شغلی را تمرین کنند. دانشجویان باید مهارت کار با کامپیوتر را آموزش ببینند و به‌وسیلۀ این تکنولوژی به کارهای خود سرعت ببخشند. دانشجویان باید بتوانند به‌دور از تنش‌ها و رفتارهای غیرانسانی، انتقادات خود را بیان کنند و پیگیر مسائل مختلف باشند و بازخورد امور مختلف را دریافت کنند؛ لذا، در تعریف مسئله باید گفت: مسئله یعنی هر چیزی که مانع رسیدن به هدف می‌شود و اگر به این مسائل در زمان خودشان رسیدگی نشود، بحران‌هایی به وجود می‌آید که حل آنها کار بسیار دشوار یا حتی غیرممکن خواهد بود. حل مسئله در زمان خود راه‌حل‌هایی دارد که می‌توان با استفاده از الگوهای مختلفی که اندیشمندان بزرگ ارائه داده‌اند، آن را گره‌گشایی کرد که این نیز جزو مهارت‌های تحصیلی است که دانشجویان در حین تحصیل باید آن را آموزش ببینند (امینی و سامانی، 1400). مهارت‌های تحصیلی ازجمله متغیرهای پیش‌بین است که می‌تواند در پیشرفت تحصیلی مؤثر باشند. در این پژوهش میزان اثربخشی این متغیر مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفته است.
جولیان راتر6 معتقد است که برخی افراد بر این باورند که تقویت‌کننده‌ها به اعمال خودشان بستگی دارند، اما، برخی دیگر معتقدند هستند که تقویت‌کننده‌ها به‌وسیلۀ دیگران و نیروهای بیرونی کنترل می‌شوند. این مفهوم را راتر، منبع کنترل7 نامید. کنترل به دو بخش درونی و بیرونی تقسیم می‌شود. کنترل درونی از کودکی در انسان شکل می‌گیرد، به این صورت که با تربیت و حمایتگری والدین، شخصیت کودک شکل می‌گیرد و می‌آموزد که چگونه اخلاق و رفتار خود را کنترل کند. کنترل بیرونی به مجموعه رفتارهایی اطلاق می‌شود که از بیرون به هر فردی گفته می‌شود و حالت نظارتی دارد (کوشکی و خلیلی‌فر، 1389). منبع‌‌کنترل ازجمله متغیرهای پیش‌بین دیگری است که در پژوهش حاضر مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. هزاران سال پیش، انسان‌ها گرد آتش می‌نشستند و برای یکدیگر داستان می‌گفتند. در این شیوه رابطه‌هایی عمیق شکل می‌گرفت؛ امری که می‌توان آن را مصداق یک شبکۀ اجتماعی دانست.
مسئله‌ای که باعث شده امروزه شبکه‌های اجتماعی بیشتر از هر زمان دیگری در مرکز توجه قرار بگیرند، توسعۀ فناوری اطلاعات و زیرساخت‌های دیجیتال است. شبکه‌های اجتماعی در گذشته صرفاً در مقیاس محله‌ها و شهرها شکل می‌گرفتند، اما، امروزه با ارزان شدن دسترسی به ابزارهای دیجیتال (اینترنت، موبایل و نرم‌افزارها) بخش بزرگی از انسان‌های کرۀ زمین می‌توانند شبکه ارتباطی خود را فارغ از زمان و مکان گسترش دهند (توسلی و کلاریجانی امانی، 1391). مثال بارز این شبکه‌ها، اینستاگرام، واتس‌اپ، ایتا، فیس‌بوک و غیره است. شبکه‌های اجتماعی بیشترین مخاطب را در میان جوانان و دانشجویان دارد، چراکه، به‌وسیلۀ آن در کوتاه‌ترین زمان به دنیای ارتباطات وصل می‌شوند. در این پژوهش میزان حضور در شبکه‌های اجتماعی (اینستاگرام، تلگرام، ایتا و...)، روش فعالیت و نوع شبکه‌های موردنیاز دانشجویان، منبع‌‌کنترل و مهارت‌های تحصیلی متغیرهای پیش‌بین و عملکرد و پیشرفت تحصیلی دانشجویان متغیر ملاک است.
درخصوص بحث نسبت حضور در شبکه‌های اجتماعی با پیشرفت تحصیلی دانشجویان بعد از اپیدمی کرونا مطالعاتی انجام شده است، ازجمله:
موسوی (1401)، در پژوهشی با عنوان «نقش و جایگاه شبکه‌های اجتماعی مجازی در پیشرفت تحصیلی دانشجویان»، نشان داد اینترنت یک جریان وسیع و پویا است که استفادۀ درست از آن باعث پیشرفت این قشر می‌شود.
در پژوهشی دیگر، حسین‌زاده و صادقی ورزقان (1401) در بررسی ارتباط میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی با پیشرفت تحصیلی و اعتماد در روابط بین‌فردی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی تبریز، نشان دادند که پیشرفت تحصیلی دانشجویانی که از شبکه‌های اجتماعی مجازی جهت مقاصد علمی استفاده می‌کردند، بیشتر از دانشجویانی است که از آنها جهت مقاصد غیرعلمی استفاده می‌کردند.
جوادی‌نیا و همکاران (1391) در بررسی تأثیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی بر عملکرد تحصیلی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی بیرجند، نشان دادند که دانشجویان با معدل و عملكرد تحصیلی پایین‌تر نسبت‌به دانشجویان با عملكرد و معدل بالاتر، بیشتر از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند.
آجای باندراکار8 (2021م) در بررسی تأثیر رسانه‌های اجتماعی بر عملکرد تحصیلی دانشجویان پزشکی در مقطع کارشناسی رشته پزشکی در کشور هند، نشان داد دانشجویان قرن 21 با عملکرد تحصیلی ضعیف‌تر نسبت‌به دانشجویانی که عملکرد تحصیلی بهتری داشتند، به‌صورت معناداری بیشتر از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کردند.
الجبوری9 (2020م) با بررسی تأثیر رسانه‌های اجتماعی بر دانشجویان دانشگاه در عراق، نشان داد که علاقه و استفادۀ روزافزون از این برنامه‌ها برای استفادۀ آکادمیک وجود دارد.
بادله شموشکی و همکاران (1392) با بررسی مهارت‌های مطالعه و ارتباط آن با وضعیت تحصیلی دانشجویان، نشان داد که دانشجویان با معدل تحصیلی بالاتر از مهارت‌های مطالعۀ بهتری برخوردار بودند.
این تحقیق از لحاظ اهداف پژوهش، کاربردی و از نظر نحوۀ گردآوری داده‌ها توصیفی از نوع همبستگی است. جامعۀ آماری پژوهش شامل دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم در سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ است. از این جامعۀ آماری به روش نمونه‌گیری تصادفی ساده و با استفاده از نرم‌افزار Gpower تعداد 82 نفر انتخاب شدند. به منظور نظرسنجی از جامعۀ هدف سه پرسش‌نامۀ استاندارد، پرسش‌نامۀ ارزیابی میزان استفاده از شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی (1393) شامل ۱۹ گویه براساس طیف لیکرت پنج‌درجه‌ای لیکرت (از کاملاً مخالف تا کاملاً موافق)، پرسش‌نامۀ استاندارد منبع کنترل راتر10 شامل ۲۹ گویه که هر گویه دو جمله (الف و ب)، و پرسش‌نامۀ مهارت‌های تحصیلی فام و تیلور شامل ۴۹ گویه و مطابق با طیف لیکرت (هرگز، کم، تا حدی، زیاد و خیلی زیاد) استفاده شد. پس از هماهنگی‌های موردنیاز، پرسشنامههای پژوهش به‌صورت برخط در فرم‌ساز پرس‌لاین طراحی شد و لینک آنها در گروه‌های مجازی دانشجویان توزیع و پس از بیان توضیحات لازم و اهداف کلی پژوهش از آنان دعوت شد تا در پژوهش شرکت کنند. ارزیابی پایایی پرسش‌نامه به روش آلفای کرونباخ انجام شد. مقدار آمارۀ آلفای پرسشنامههای مهارت تحصیلی، منبع کنترل و استفاده از شبکه‌های اجتماعی به ترتیب 90/0، 76/0 و 88/0 به‌دست آمد که نشانگر پایایی مناسب ابزارها است. داده‌ها با استفاده از روش رگرسیون، در سطح 05/0 و با بهرهگیری از نرم‌افزار SPSS27 تحلیل آماری شدند.
جدول 1- محاسبه ضریب پایایی پرسشنامههای پژوهش
سازگاری درونی | ضریب پایایی | تعداد سؤالات پرسش‌نامه | عنوان پرسش‌نامه |
عالی | ۰.۹۰۲ | ۴۸ | مهارت‌های تحصیلی |
خوب | ۰.۷۶۵ | ۲۹ | منبع کنترل |
خوب | ۰.۸۸۴ | ۱۹ | استفاده از شبکه‌های اجتماعی |
جهت تجزیه‌وتحلیل آماری داده‌ها از آزمون رگرسیون در نرم‌افزار SPSS27 استفاده شد. مدل مفهومی نسبت استفاده از شبکه‌های اجتماعی، مهارت‌های تحصیلی و منبع کنترل با پیشرفت تحصیلی در ادامه آمده است.
شکل 1- مدل نظری رابطه مهارت‌های تحصیلی، استفاده از شبکه‌های اجتماعی، منبع کنترل با پیشرفت تحصیلی
هدف پژوهش حاضر بررسی رابطۀ میزان حضور در شبکه‌های اجتماعی و پیشرفت تحصیلی دانشجویان دورۀ کارشناسی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم بعد از همه‌گیری کرونا بود. از این‌رو مهم‌ترین سؤال و مسئلۀ تحقیق این است که چه نسبتی میان حضور در شبکه‌های اجتماعی، منبع کنترل و مهارت‌های تحصیلی با پیشرفت تحصیلی دانشجویان بعد از اپیدمی کرونا وجود دارد. بنابراین، پژوهش بر این فرض استوار است که میان حضور در شبکه‌های اجتماعی با ارتقای تحصیلی دانشجویان رابطۀ مستقیمی وجود دارد.
جدول 2- محاسبه ضریب پایایی زیرمقیاس‌های پرسش‌نامه
فراوانی | انحراف معیار | میانگین | عنوان پرسش‌نامه |
|---|---|---|---|
۸۲ | ۰.۹۶۹ | 16.68 | معدل ترم قبل |
۸۲ | ۰.۴۳۰۵۲ | ۳.۴۴۲۳ | مهارت‌های تحصیلی |
۸۲ | ۰.۹۶۷۶ | 4.4937 | منبع کنترل |
۸۲ | ۰.۷۲۷۴۲ | ۲.۹۷۳۰ | استفاده از شبکه‌های اجتماعی |
جدول 3- ضریب همبستگی
خطای استاندارد برآورد | ضریب تعیین تنظیم شده | ضریب تعیین | ضریب همبستگی | مدل |
۰.۸۴۰ | ۰.۲۴۹ | ۰.۲۷۶ | ۰.۵۲۶ | هم زمان |
جدول 4- تحلیل واریانس
سطح معنی‌داری | F آماره | میانگین مجذورات | درجه آزادی | مجموع مجذورات |
| مدل |
۰.۰۰ | ۹.۹۳۳ | ۷.۰۰۳ | ۳ | ۲۱.۰۰۸ | رگرسیون | همزمان |
|
| ۰.۷۰۵ | ۷۸ | ۵۴.۹۹۲ | باقیمانده | |
|
|
| ۸۱ |
| کل |
با استفاده از روش تحلیل رگرسیون همزمان، مدل معنی‌داری به‌دست آمد (249/0= مجذور R تنظیم‌شده و 0.001> Pو 933/9=F). این مدل 9/24 درصد از واریانس را توجیه می‌کند (249/0= مجذور R تنظیم‌شده). استفاده از شبکه‌های اجتماعی و منبع کنترل، پیش‌بینی‌کننده‌های معنی‌دار نبودند، اما، متغیر معدل پیش‌بینی‌کننده معنی‌داری بود. رابطۀ معنی‌داری میان مهارت‌های تحصیلی و پیشرفت در آن وجود دارد و مقدار خطای استاندارد برآورد برابر با ۰.۸۴۰ بود. در جدول شماره (5)، VIF برای متغیر مهارت‌های تحصیلی (106/1)، منبع کنترل (167/1) و متغیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی (059/1) به‌دست آمده که بزرگ‌تر از 0.1 است. همچنین Tolerance برای متغیر مهارت‌های تحصیلی (904/0)، منبع کنترل (857/0) و متغیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی (944/0) به‌دست آمده و نشان می‌دهد که هم‌خطی بین متغیرهای مستقل وجود ندارد. هم‌خطی11 به وجود رابطۀ خطی میان دو یا بیشتر از متغیرهای مستقل در یک مدل رگرسیون گفته می‌شود. هنگامی که هم‌خطی میان متغیرهای مستقل وجود دارد، مدل رگرسیون ممکن است به مشکل برخورده و نتایج آن نامعتبر شود. به عبارت دیگر، هم‌خطی باعث می‌شود که اطلاعات مربوط به تأثیرات مستقل هر متغیر روی متغیر بعدی کاهش پیدا کند و نمی‌توان به طور دقیق بین این متغیرها تمایز قائل شد. زمانی که در تحلیل داده‌ها از ضرایب12 استفاده می‌شود، نشان می‌دهد که هم‌خطی میان متغیرهای مستقل در مدل رگرسیون وجود ندارد.
جدول 5- ضرایب رگرسیونی متغیرهای مورد مطالعه
شاخص‌های هم‌خطی |
معناداری | آزمون | مقیاس استاندارد | مقادیر استاندارد | متغیرها | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
VIF | Tolerance | t | β | Std.Error | B | ||||||
|
| ۰.۸۱۲ | ۰.۲۳۹ |
| ۰.۹۳۹ | ۰.۲۲۴ | مقدار ثابت | ||||
۱.۱۰۶ | ۰.۹۰۴ | ۰.۰۰۰ | ۵.۱۷۰ | ۰.۵۲۴ | ۰.۲۲۸ | ۱.۱۷۸ | مهارت‌های تحصیلی | ||||
۱.۱۶۷ | ۰.۸۵۷ | ۰.۲۲۲ | ۱.۲۳۱- | ۰.۱۲۸- | ۱.۰۴۲ | ۱.۲۸۲- | منبع کنترل | ||||
۱.۰۵۹ | ۰.۹۴۴ | ۰.۱۰۳ | ۱.۶۵۰- | ۰.۱۶۴- | ۰.۱۳۲ | ۰.۲۱۸- | استفاده از شبکه‌های اجتماعی | ||||
یافته‌های آزمون نشان داد با معادله‌های زیر و پر کردن پرسشنامههای مهارت‌های تحصیلی، منبع کنترل و پرسش‌نامه استفاده از شبکه‌های اجتماعی می‌توان نمرۀ معدل ترم بعدی دانشجویان را محاسبه کرد.
(پیش‌بینی نمرۀ معدل دانشجو براساس نمرۀ خام (B))
Y=۰.۲۲۴ + ۱.۱۷۸ (Q) – ۱.۲۸۲ (S) – ۰.۲۱۸ (R)
(پیش‌بینی نمرۀ معدل دانشجو براساس نمرۀ معیار (β))
Zy=۰.۵۲۴ (Q) – ۰.۱۲۸ (S) – ۰.۱۶۴ (R)
ضریب رگرسیون برای متغیر مهارت‌های تحصیلی (178/1+) است. این امر نشان می‌دهد در صورتی‌که این متغیر افزایش پیدا کند، به‌طور متوسط (178/1) واحد به پیشرفت تحصیلی دانشجویان افزوده می‌شود. ضریب رگرسیون برای مؤلفۀ منبع کنترل (282/1-) و 05/0≤P است. این مسئله بیانگر آن است که رابطۀ معناداری میان این مؤلفه و پیشرفت تحصیلی دانشجویان دروۀ کارشناسی وجود ندارد. همچنین ضریب رگرسیون برای مؤلفۀ استفاده از شبکه‌های اجتماعی (218/0-) و 05/0≤P است که این مقدار نیز نشان‌دهندۀ عدم رابطه میان این مؤلفه با پیشرفت تحصیلی دانشجویان است. نمرۀ t برای مؤلفۀ مهارت‌های تحصیلی (170/5) مثبت و معنی‌دار است (p≤ 0,05). این نکته نشان می‌دهد رابطۀ میان این مؤلفه و پیشرفت تحصیلی دانشجویان از نظر آماری معنی‌دار است. نمرۀ t برای مؤلفۀ منبع کنترل (231/1-) منفی است (p ≥ 0,05). این مطلب بیانگر آن است که رابطۀ بین این متغیر و پیشرفت تحصیلی دانشجویان از نظر آماری معنی‌دار نیست. همچنین نمرۀ t برای متغیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی (650/1-) منفی است (p ≥ 0,05)؛ یعنی رابطۀ میان این متغیر نیز با پیشرفت تحصیلی دانشجویان از نظر آماری معنی‌دار نیست.
امروزه مهارت‌های تحصیلی یکی از مهم‌ترین پیش‌نیازهای دانشجویان برای دستیابی به موفقیت است. نیروی جوان دانشجو باید با استفاده از مهارت‌های تحصیلی توانمندی و شایستگی‌های خود را افزایش دهد تا بتواند مسیر موفقیت را طی کند و نیروی انسانی قوی وارد بازار کار شود. مهارت‌های تحصیلی می‌تواند شامل مدیریت زمان، افزایش شایستگی‌ها، حل مسئله، برنامه‌ریزی و دیگر موارد باشد. سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که چه نسبتی میان حضور در شبکه‌های اجتماعی، منبع کنترل و مهارت‌های تحصیلی با پیشرفت تحصیلی دانشجویان بعد از اپیدمی کرونا وجود دارد. در این راستا مطالعۀ حاضر با هدف بررسی نسبت متغیرهای پیش‌بین شامل سه رویکرد است که به مهارت‌های تحصیلی، منبع کنترل و استفاده از شبکه‌های اجتماعی با پیشرفت تحصیلی در دورۀ کارشناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم اشاره شده است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که بین مهارت‌های تحصیلی و پیشرفت آن بعد از همه‌گیری کرونا ارتباط معنی‌داری وجود دارد. نتایج تحقیق حاضر با نتایج پژوهش‌های امیران (1402)، عبداللهی، بشیرنژاد و مهدوی (1399)، تمنایی‌فر و گندمی (1390) هم‌خوانی دارد. بنابراین، مهارت‌های تحصیلی باعث افزایش پیشرفت تحصیلی دانشجویان می‌شود. بنابراین، دانشجویان باید مهارت‌های تحصیلی خود را افزایش دهند که در نتیجۀ آن بتوانند به موفقیت و پیشرفت در دروس خود دست یابند.
همچنین میان استفاده از شبکه‌های اجتماعی، منبع کنترل و پیشرفت تحصیلی ارتباط معنی‌داری وجود ندارد. به عبارت دیگر، این سه عامل مستقل از یکدیگرند و تأثیری بر هم ندارند. این وضعیت می‌تواند ناشی از پیشی گرفتن مهارت‌های تحصیلی از منبع کنترل باشد. دانشجویان استفاده از شبکه‌های اجتماعی را با مدیریت زمان‌بندی می‌کنند. پس از همه‌گیری کرونا استفاده از فضای مجازی بیشتر شد، اما، این امر نتوانسته باعث افت تحصیلی دانشجویان شود. این مسئله می‌تواند به آن دلیل باشد که دانشجویان از شبکه‌های اجتماعی در راستای مسائل درسی خود استفاده می‌کنند. عدم ارتباط معنادار متغیر منبع کنترل با پیشرفت تحصیلی نیز نشان می‌دهد فشارهای بیرونی سبب پیشرفت تحصیلی نیست و افزایش مهارت‌ها است که فرد می‌تواند با کمک گرفتن از آن به پیشرفت خود کمک کند. افرادی که مهارت‌های خود را افزایش دهند، معمولاً در مواجهه با چالش‌ها و موانع، پشتکار بیشتری نشان می‌دهند و به آسانی از تلاش برای رسیدن به اهداف خود دست نمی‌کشند. این افراد معمولاً از سلامت روان بهتری برخوردارند و کمتر دچار اضطراب می‌شوند، چراکه، مدیریت زمان و برنامه‌ریزی را از ابتدای ترم آغاز کرده‌اند. آنها مطالعۀ دروس خود را برای پایان ترم نمی‌گذارند و از ابتدا با یادداشت‌برداری و مطالعه به اهداف خود نزدیک می‌شوند.
مسئولین دانشگاه می‌توانند با برگزاری کارگاه‌های آموزشی، سمینارها و جلسات مشاوره به دانشجویان کمک کنند تا مهارت‌های تحصیلی آنها را افزایش دهند. همچنین مسئولین دانشگاه می‌توانند با برنامه‌ریزی درست، از دانشجویان به‌عنوان همیار دانشجو استفاده کنند تا دانشجویان ضمن تحصیل، مهارت‌های خود را در محیط کار واقعی محک بزنند و از این طریق به پیشرفت تحصیلی خود کمک کنند. یکی دیگر از کارهای مهمی که مسئولین دانشگاه می‌توانند جهت افزایش مهارت‌های تحصیلی دانشجویان فراهم کنند، برگزاری همایش‌های دانشگاهی است. به‌طور خلاصه می‌توان گفت مهارت‌های تحصیلی با پیشرفت تحصیلی رابطۀ مستقیم و مثبتی دارد، اما، میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی و منبع کنترل، پیش‌بینی‌کننده‌های مستقیمی برای پیشرفت تحصیلی نیستند. یافته‌های این مطالعه چندین پیامد عملی برای مسئولین دانشگاه و سیاست‌گذاران دارد. باتوجه به اهمیت مهارت‌های تحصیلی لازم است برنامه‌های آموزشی جهت ارتقای پیشرفت تحصیلی دانشجویان طراحی و اجرا شود.
ازجمله محدودیت‌های پژوهش حاضر می‌توان به جامعۀ آماری محدود آن اشاره کرد. داده‌های این تحقیق نیز با استفاده از خوداظهاری جمع‌آوری شده‌اند که ممکن است باعث سوگیری در نتایج شود و در آخر تنها از یک روش آماری برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها استفاده شده است. پیشنهادهایی
که برای تحقیقات در آینده ارائه می‌شود، برنامه‌های آموزشی است که برای تقویت مهارت‌های تحصیلی، افزایش حس کنترل درونی و آموزش استفادۀ مسئولانه از رسانه‌های اجتماعی، طراحی و اجرا شوند. این برنامه‌ها می‌توانند شامل کارگاه‌های آموزشی، سمینارها و جلسات مشاوره باشند. همچنین راهبردهای تصمیم‌گیری و مهارت‌ها به بهترین شیوه آموزش داده شوند و متغیرهای مختلف جهت پیشرفت تحصیلی بررسی گردند. راهبردهای کاهش متغیرهای تأثیرگذار در عملکردهای منفی دانشجویان ارائه شوند و استفاده درست از شبکه‌های اجتماعی برنامه‌ریزی شود و درنهایت شبکه‌های اجتماعی مفید راه‌اندازی گردند.
منـابـع
اطاقی، معصومه (1394). تاثیر آموزش مهارت‌های تحصیلی بر پیشرفت تحصیلی دانشجویان فوریت پزشکی. راهبردهای آموزش در علوم پزشکی، 8(5)، ص569-274.
امیران، سارا (1402). بررسی رابطه بین یادگیری مهارت‌های اجتماعی و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان. در: نهمین همایش علمی پژوهشی توسعه و ترویج علوم تربیتی و روانشناسی ایران، ص29-41.
امینی، شهین؛ سامانی، سیامک (1400). مدل علّی حمایت‌های اجتماعی تحصیلی، مهارت‌های تحصیلی و خودکارآمدی تحصیلی. مشاوره کاربردی،11(1)، ص1-20. https://doi.org/10.22055/jac.2021.36164.1780
بادله شموشکی، محمدتقی؛ حسینی، سید عابدین؛ چرکزی، عبدالرحمان؛ جعفری، سید یعقوب؛ بخشا، فوزیه (1392). مهارت‌های مطالعه و ارتباط آن با وضعیت تحصیلی دانشجویان. آموزش در علوم پزشکی، 13(1)، ص74-81.
تمنایی‌فر، محمدرضا؛ گندمی، زینب (1390). رابطه انگیزش پیشرفت با پیشرفت تحصیلی دانشجویان. راهبردهای آموزش (راهبردهای آموزش در علوم پزشکی)، 4(1)، ص15-19.
توسلی، غلامعباس؛ کلاریجانی امانی، امراله (1391). سرمایه اجتماعی در شبکه‌های اجتماعی مجازی (سرمایه اجتماعی شبکه). مدیریت فرهنگی، 6(17)، ص55-70.
جوادی‌نیا، سید علیرضا؛ عرفانیان، مرتضی؛ عابدینی، محمدرضا؛ بیجاری، بیتا (1391). تأثیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی بر عملکرد تحصیلی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی بیرجند. مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی، ۱۲(۸)، ص۵۹۸-۶۰۶.
حسین‌زاده، زهرا؛ صادقی ورزقان، علی (1401). بررسی ارتباط میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی با پیشرفت تحصیلی و اعتماد در روابط بین فردی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی تبریز. در: تهران: اولین کنگره سبک زندگی سالم.
زمانی، عباس؛ تقی‌پور، فائزه (1396). شناسایی عوامل جذابیت شبکه‌های اجتماعی تلفن همراه از منظر کاربران. جامعه‌پژوهی فرهنگی، 8(2)، ص45-71.
زندوانیان، احمد؛ دریاپور، الهه (1393). شناسایی و مقایسه آسیب‌های فضای مجازی در بین دانشجویان. مطالعات عملیات روانی، شماره 40، ص40-52.
سلیمی، سمانه؛ فردین، محمدعلی (1399). نقش ویروس کرونا در آموزش مجازی، با تاکید بر فرصت‌ها و چالش‌ها. پژوهش در یادگیری آموزشگاهی و مجازی، 8(2)، ص49-60.
https://doi.org/10.30473/etl.2020.53489.3249
شمالی احمدآبادی، مهدی؛ برخورداری احمدآبادی، عاطفه؛ آریان‌پور، لیلا (1400). نقش فرسودگی والدینی در بدرفتاری با دانش‌آموزان ابتدایی در همه‌گیری کووید-19. پویش در آموزش علوم انسانی، 4(24)، ص17-23.
عباسی شوازی، محمدتقی؛ معینی، مهدی؛ پوردیان، روح‌اله (1397). فضای مجازی، همنشینی و رفتارهای پرخطر: مطالعه رابطه همنشینی دانشجویان در فضای مجازی با رفتارهای پرخطر در فضای واقعی و مجازی. انتظام اجتماعی، 10(3)، ص77-104.
عبداللهی، الهام؛ بشیرنژاد، حسن؛ مهدوی، مطهره (1399). بررسی رابطه مهارت‌های ارتباطی با پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان دختر مقطع متوسطه. در: پنجمین کنفرانس ملی رویکردهای نوین در آموزش و پژوهش، ص11-31.
فتحی دوکی، آزاده؛ فتحی دوکی، الهه؛ حسن‌نیا، لیلا؛ حسن‌نیا، هادی (1400). پیامدهای روان‌شناختی کرونا ویروس(کووید 19) در دانشجویان: مطالعه مروری نظام‌مند. روانشناسی سلامت،12(47)، ص105-117.
https://doi.org/10.30473/hpj.2024.62958.5484
کلانتری، اسماعیل؛ زارع، مریم؛ عبداللهی، فاطمه (1401). آسیب‌های سبک زندگی دانشجویان در دوران کرونا. رفاه اجتماعی،22(87)، ص87-96.
کوشکی، شیرین؛ خلیلی‌فر، مهدی (1389). نگرش مذهبی و منبع کنترل. اندیشه و رفتار در روانشناسی بالینی (اندیشه و رفتار)، 4(15)، ص33-40.
موسوی، سیده نرجس (1401). نقش و جایگاه شبکه‌های اجتماعی مجازی در پیشرفت تحصیلی دانشجویان. در: بوشهر: دومین همایش ملی ایده‌های کاربردی در علوم تربیتی، روانشناسی و مطالعات فرهنگی.
Abbas Fadhil Aljuboori, A.M. & Fashakh, O.B. (2020). The impacts of social media on University students in Iraq. Egyptian Informatics Journal, 21(3), p. 139-144.
https://doi.org/10.1016/j.eij.2019.12.003
Assefa, Y., Moges, T. & Kumar, T. (2023). Modelling the predictive effects of social media on the relationship between students’ engagement and academic achievement in higher education institutions. Cogent Education, p. 38-46. https://doi.org/10.1080/2331186X.2023.2207801
Bhandarkar, A.M., Pandey, A.K., Nayak, R., Pujary, K. & Kumar, A. (2021). Impact of social media on the academic performance of undergraduate medical students. Med J Armed Forces India, 77(Suppl 1), S37-S41. https://doi.org/10.1016/j.mjafi.2020.10.021
Candrasiri, G. & Samarasinghe, S. (2021). Use of Social Media in Student Learning and Its Effect
on Academic Performance. In: New Horizons in Management, Leadership and Sustainability,
p. 357-374. https://doi.org/10.1007/978-3-030-62171-1_17
[1] Received: 2024/05/20 ; Revised: 2024/07/01 ; Accepted: 2024/08/16 ; Published online: 2024/09/23
Pablisher: Qom Islamic Azad University Article type: Research Article © The Author(s).
[2] تاریخ دریافت: 31/02/1403 ؛ تاریخ اصلاح: 11/04/1403 ؛ تاریخ پذیرش: 26/05/1403 ؛ تاریخ انتشار آنلاین: 02/07/1403
ناشر: دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم نوع مقاله: پژوهشی © نویسندگان.
[3] . COVID-19
[4] . Wuhan
[5] . WHO
[6] . Julian rotter
[7] . Locus of control
[8] . Ajay M. Bhandarkar
[9] . Abbas Fadhil Aljuboori
[10] . Locus of Control Questionnaire
[11] . Collinearity
[12] . VIF (Variance Inflation Factor), Tolerance