Investigating Emotional Barriers to Creativity in the Educational System from the Perspective of Islamic Teachings (Case Study of Senior Secondary Schools of Sari)

Subject Areas : curriculum

Received: 2024-07-25 Accepted : 2024-11-26 Published : 2025-01-27

Keywords: creativity of the educational system, secondary schools, education,

Abstract :

One of the internal criteria of human beings in distinguishing between right and wrong is the power of reason and thought. This divine deposit requires creativity, prosperity and fertility. In this case, it causes a person to reach perfection; Although this prosperity has been affected by various factors and conditions, it is not well known yet which factors divert the process of creativity and thinking from its correct path and prevent a person from reaching the truth. Although this issue can be discussed in different dimensions in the knowledge of psychology and logic, in the Qur'an and hadiths, as life-enhancing teachings, there are clear lines that show what obstacles limit the way of human flourishing and intellectual growth and cause the destruction of his creativity in this path. This article seeks to identify and explain some individual and social obstacles such as fear of failure and mistakes, shyness, self-deprecation and feeling of inferiority, following previous habits, crisis of social despair and following superstitions from the perspective of Islamic teachings to clarify the point.

References:

آقایی، کلثوم، 1400، نقد نظریه تربیتی ژان ژاک روسو از منظر تعلیم و تربیت اسلامی، مجله پژوهش¬های معاصر در علوم و تحقیقات، شماره29.
امینی، محمد، رحیمی، منتظر، مرجان. (2019). تعیین نقش و سهم برخی عوامل و موانع رشد خلاقیت در نظام آموزشی ایران (مورد مطالعه: مدارس دوره متوسط اول کاشان). ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، 9(1)، 81-114.‎
برون، سارا؛ حیدریی، علیرضا؛ بختیارپور، سعید. و برون، سیما، 1392، تأثیر آموزش حل خلاق مسئله بر مؤلفه‌های خلاقیت دانش‌آموزان، مجله ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، شماره 4، دوره دوم.
تصدیقی، فروغ، 1384، بررسی موانع و مشکلات پرورش خلاقیت در دانش آموزان دوره ابتدایی شهرستان شهرضا، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی .
جهانیان، رمضان. (1395). بررسی عوامل موثر در پرورش و توسعه خلاقیت دانش آموزان مدارس ابتدایی استان البرز، ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، 6 (2).175-202.
حضرتی، اصغر و مطهری، اشرف السادات و آذرنژاد، فاطمه،1394، مطالعه وبررسی موانع خلاقیت دردانش آموزان ازدیدگاه معلمان، دومین کنفرانس ملی توسعه پایدار در علوم تربیتی و روانشناسی، مطالعات اجتماعی و فرهنگی، تهران.
راغب اصفهاني، حسين بن محمد،1416ق، ﻣﻔﺮدات الفاظ قرآن الکریم، دمشق، دارالقلم.
ربیعی گورانسراب، ملیحه و فیاض، ایران دخت، (1394). بررسی موانع پرورش تفکر خلاق در کودکان در آموزه های اسلامی، دومین کنفرانس بین المللی پژوهش در علوم رفتاری و اجتماعی، تهران.
ریچارد پل و لیندا الدر، ترجمه خسروی، محمد مهدی مهدی، 1398، ماهیت و کارکردهای تفکر نقادانه و خلاقانه، تهران، نشر نو.
سام خانیان، محمدربیع، 1384،خلاقیت و نوآوری در سازمان آموزشی، تهران، نشر رسانه تخصصی، چاپ دوم.
سبحانی، مجید،1397، یکی مثل خودم، نشر جهانی، بجنورد، چاپ دوم.
صمدی، معصومه، احمدی، امینه،1394، تأثیر بارش مغزی بر راهبردهای مقابله‌ای و خلاقیت دانش‌آموزان، فصلنامه رهبری و مدیریت آموزشی ، دوره 9، شماره2.
عظیم پور، رضا؛ عیسوی، محسن؛ عظیم پور، احسان. (1396). اثربخشی راهبرد یاددهی یادگیری نقشه مفهومی درتدریس علوم برخلاقیت دانش آموزان پایه ششم ابتدایی، مجله ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، 6 (4).1-26.
قریشی، سید علی اکبر،1394، قاموس قرآن ،تهران، نشر اسلامیه،چاپ چهارم .
مداحی، جواد،1396،الگوی خلاقیت از دیدگاه اسلام، قم، انتشارات حوزه و دانشگاه، چاپ اول.
مدرسی سریزدی، سیده جمیله، سید محمد مهدی، 1391، کارآفرینی، اصفهان، نشر ترمه.
نصراصفهانی، علی؛ فرخی، مجتبی؛ امیری،زینب؛ سلحشوری، روح الله، 1394، تاثیر سلامت سازمانی بر کارآفرینی سازمانی، نقش میانجی: جو خلاقیت، نشریه مدیریت نوآوری، شماره2.
هاشــمي، ســيد احمد؛ صادقي فرد، احمد ؛ همتي، ابوذر،1390، بررسـي ارتباط بين انواع سبك تفكربا خلاقيت ونوآوري مديران مدارس شهرسـتان لامرد»، فصلنامه پژوهش در برنامه ريزي درســي، سال هشتم، شماره 30 .

De Ros, J. L. (2017). A study on factors affecting creativity and teachers impact on it: Student’s perspectives, International Journal of Advance Research in Computer Science & Management Studies, 4 (6): 44-48.
Peng. J., Chen, Y., Xia, Y., & Ran, Y. (2017).Workplace loneliness, leader-member exchange and creativity: The cross-level moderating role of leader compassion. Personality and Individual Differences, 104: 510-515.
Xinfa, Y., Jonathan, P., & Guo, J. (2015). Modeling influences on divergent thinking and artistic creativity. Journal of Thinking Skills and Creativity, 16: 62-68.

Full-Text:



 

 

فصلنامه  « پژوهش­هاي برنامه ريزي درسي و آموزشی» واحد چالوس سال چهاردهم، شماره سوم، پاييز 1403 –  صفحات 67-57

 

 

بررسی موانع عاطفی خلاقیت از منظر آموزه­های اسلامی در نظام آموزشی

 (نمونه پژوهش: مدارس متوسطه دوم شهرستان ساری)

 

سید ناصر حسینی 1، حمید محمد قاسمی2، مرتضی خرمی3

تاریخ دریافت: 10/06/1403  تاریخ پذیرش:30/08/1403

 

چکیده

هدف این تحقیق بررسی موانع عاطفی خلاقیت  از منظر آموزه های اسلامی در نظام آموزشی در دانش آموزان مقطع متوسطه دوم شهرستان ساری می‌باشد. تحقیق حاضر به لحاظ هدف، کاربردی و از نظر ماهیت، توصیفی ـ همبستگی می‌باشد. جامعه آماری تحقیق شامل کلیه دانش آموزان دختر و پسر متوسطه دوم شهرستان ساری در سال تحصیلی 1402-1403 می باشد. حجم نهایی نمونه با محاسبه بیش برآورد و پیش بینی ریزش آزمودنی به 250 نفر افزایش یافت. روش نمونه‌گیری تصادفی خوشه ای چند مرحله‎ای می باشد. برای جمع آوری اطلاعات از پرسشنامه تورنس(1979) در قالب طيف پنج درجه اي ليکرت استفاده شد. پایایي پرسشنامه از طریق ضریب آلفاي کرونباخ، 79/0 به دست آمد. تحليل داده ها در دو سطح توصيفي و استنباطي انجام شد برای تجزیه وتحلیل داده ها در بخش استنباطی از آزمون ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل مسیر از طریق نرم افزار spss-26 و amos-18  و همچنین آزمون تی استفاده شد. نتایج نشان داد که بین متغیرهای پژوهش همبستگی مثبت معنی‌داری وجود دارد و ميزان تأثيرگذاري موانع عاطفی خلاقیت  از منظر آموزه های اسلامی در نظام آموزشی ، ميانگين نقش همه مؤلفه ها بالاتر از حد متوسط سه است.

 

 

واژگان کلیدی: خلاقیت نظام آموزشی ، مدارس متوسطه دوم ، آموزش و پرورش ، تعلیم و تربیت

 

 

 

 

 

 

 

1- دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، واحد ساری، دانشگاه آزاد اسلامی، ساری، ایران. [e-mail]

2- دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، واحد ساری، دانشگاه آزاد اسلامی، ساری، ایران. (نویسنده مسئول) ghasemi831 @yahoo.com

3- استادیار، گروه الهیات و معارف اسلامی، واحد قائمشهر، دانشگاه آزاد  اسلامی، قائمشهر، ایران. [e-mail]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

     با نگاهی به دنیای امروز و مقایسه زندگی کنونی با گذشته، در می یابیم که تغییر و تحولات و تفاوت ملموس آن، مرهون خلاقیت بشر است. امروزه خلاقیت یکی از تکنیک‌های مهم دستیابی به اکتشافات و پیشرفت‌های علمی، فنی و هنری تلقی می‌شود. شاید بدین دلیل است که این قریحه در دوران کودکی بسیار مورد آموزش و حمایت قرار می‌گیرد. خلاقیت شرط بقاء و تداوم زندگی به حساب می­آید. انسانی که نتواند با شرایط و زمان و مکان همگام شود و توانایی بهره­گیری و سازگاری را نداشته باشد، محکوم به فناست. لذا بشر برای تداوم زندگی نیازمند بازآفرینی وخلاقیت می باشد.خلاقیت گذرگاه حال به آینده است و از عالی ترین و پیچیده ترین جلوه های اندیشه بشری است. بشر توانسته است به توانایی خویش درسرنوشت خود پی برده، نیازهای خویش را تامین کند و در زمینه علم وفناوری و ابعاد گوناگون علوم انسانی و هنری، دستاوردهای نوینی خلق نماید و سطح کیفی زندگی خویش را ارتقاء دهد. اگرچه در مسیر خلاقیت موانعی وجود دارد؛ بویژه دردوران کودکی، همه کودکان خردسال، از خلاقیت بالایی برخوردارند؛ اما وقتی به سنین بالاتر می­رسند، خلاقیت آنها کاهش پیدا می­کند. این نشان می­دهد که عوامل و شرایطی وجود دارد که سبب می شود خلاقیت کودکان روز به روز کمتر و کمتر شود. شناختن موانع خلاقیت به ما کمک می کند که حتی اگر نمی­توانیم خلاقیت کودکان را با روش­های درست گسترش بدهیم، دست کم با انجام ندادن این کارها و یا به حداقل رساندنشان در برخورد با کودکان، موانع کمتری  برای خلاقیت آنها ایجاد کنیم و خلاقیتشان رو نابود نکنیم؛ چون از بین رفتن بازدارنده ها و موانع خودش می­تواند کمکی باشد تا زمینه پیشرفت و افزایش خلاقیت کودکان فراهم گردد (مداحی،1396)

     عوامل آسیب زای خلاقیت هم ماهیت درونی دارد هم ماهیت فردی و اجتماعی به لحاظ این ماهیت چرخه آسیب عمیقاً از روحیه و درون فرد تاثیر می‌پذیرد وهمان ویژگی‌های روانی -شخصیتی است که افراد در پاسخ به محرک‌ها از خود نشان می‌دهند. حالت‌های عاطفی، هیجانی، واکنش‌های احساسی و رفتاری از جمله این ویژگی‌ها به شمار می‌آیند. بنابراین عوامل آسیب‌زا مستقیماً از تحلیل نامناسبی که سیستم‌های انگیزشی عاطفی شناختی فرد ارائه می‌دهند، برمی‌خیزند. در نگرش و تحلیل قرآن، انسان موجودی فراتر از هر موجودی دیگر است؛ و خلیفه و جانشین خدا بر هستی دانسته شده است. این به آن معنا می باشد که در میان آفریده های خداوند،  هیچ موجودی را نمی توان یافت که به پای بشر برسد. در آیات قرآنی بر این نکته تأکید شده که انسان موجودی است که همه اسمای الهی را به صورت نرم افزاری و غیر فعال دارا می­باشد؛ و تلاش­های انسانی در یک فرآیند، آن را به شکوفایی و باروری می­رساند. خلاقیت یک موهبت الهی است که به صورت بالقوه در تمام انسان­ها وجود دارد و انسان می­تواند این توانایی بالقوه را تضعیف و از بین برده و یا آن را شکوفا نماید. لذا لازم است موانع و نابود کننده­های خلاقیت و عوامل تقویت کننده های آن را به صورت دقیق تری مورد بررسی قرار داد( نصر اصفهانی ، 1394)

خلاقیت به عنوان یک هدف آموزشی ارزشمند هیچگاه در خلأ حاصل نمی شود، بلکه حصول و بروز آن در ساحت­های مختلف، مستلزم پیش بینی مجموعه ای از بسترها و شرایط اولیه می باشد. خلاقیت نقش حياتي در بهبود و تکامل زندگي انسان­ها دارد، به همين دليل خلاقیت، عامل مهمي در بقاي جوامع در محيط پر رقابت کنوني و مملو از مسائل و مشکلات است؛ به طوري که امروزه خلاقیت و نوآوري و ایجاد تغيير و دگرگوني مثبت در دانش آموزان،  امري مهم و ضروري به نظر مي رسد ( پنگ و همکارن¹ ، 2017)

     آنچه مسلم است اینکه ایجاد و رشد خلاقیت دانش آموزان همواره یکي از سياست ها و اهداف اصلي نظام هاي آموزشي در مقاطع تحصيلي مختلف بوده است. زیرا رشد خلاقیت یادگيرندگان، اصول بسترهاي لازم را براي رشد و پيشرفت جوامع انساني در ابعاد گوناگون فراهم کرده و در عين حال زمينه پویایي و نوآوري نهادهاي آموزشي و همراهي برنامه­هاي درسي آنها را با تغييرات و تحولات شتابان زمانه ایجاد مي­کند. به علاوه، پرورش استعدادهاي درخشان و خلاق در هر دوره­اي از تاریخ، هدف مهم جوامع انساني بوده است؛ چرا که افراد خلاق کساني هستند که پيشرفت هاي عظيم پزشکي، ادبيات و هنر مدیون کوشش­هاي آن­هاست و پيشرفت تمدن را در جوامع بشري به عهده دارند (فرج اللهی و همکاران، 1389)

    یکی از ضروریات جامعه کنونی که به سرعت در حال پیشرفت و ترقی است این است که کودکان در خانه و در مدارس برای آینده به گونه­ای تربیت شوند که نهایت استفاده را از خرد و خلاقیت خود نموده و در برخورد با سختی ها خلاقانه بیاندیشند و بر مشکلات غلبه نمایند و در هر جایگاه و مسئولیتی که قرار دارند با تفکری خارق العاده به انجام وظایف بپردازند. یکی از مشکلاتی که در نظام آموزش و پرورش کشور ما وجود دارد این است که با وجود اینکه پرورش تفکر خلاق و خلاقیت جزو اهداف آموزش و پرورش می باشد، اما در عمل و بازده نظام آموزشی این هدف آنچنان که مورد انتظار است تحقق نمی یابد. در نتیجه باید به دنبال موانعی که مانع از پرورش خلاقیت و بروز خلاقیت در کودکان می شود، بود . لذا در این تحقیق به دنبال این هستیم که موانع عاطفی خلاقیت  از منظر آموزه های اسلامی در نظام آموزشی مدارس متوسطه دوم شهرستان ساری را مورد بررسی قرار دهیم .

 

ادبیات نظری تحقیق 

معنی و مفهوم خلاقیت² 

 معنای لغوی:

 خلاقیت واژه ای است عربی که ریشه آن خلق است که در فرهنگ لغات به معنی بوجود آوردن و خلق کردن آمده است. اصل خَلَق، به معنى اندازه گيرى و تقدير است و چون آفريدن توأم با اندازه گيرى است؛ لذا خَلَق را آفريده و آفريدن معنى مي كنند. راغب اصفهانی واژه ﺧَﻠﻖ را به ﻣﻌﻨﯽ ﻧﻮ آﻓﺮﯾﻨﯽ واﯾﺠﺎد ﭼﯿﺰي ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ، آن ﭼﯿﺰ ﺳﺎﺑﻘﻪ وﺟﻮدي داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ واﯾﺠﺎدش ﺑﺪون ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ، ﺑﮑﺎر ﻣﯽبرد.( راغب اصفهانی،1387).

معنای اصطلاحی:

     برای واژه خلاقیت توسط صاحب نظران از جنبه‌های مختلف، تعاریف متعددی ارائه شده است. اولین کسی که در سال ۱۹۵۰ جرقه اساسی رو به حوزه خلاقیت ایجادکرد، گیلفورد می باشد. گیلفورد یکی از پیشگامان گرایش به حوزه ی خلاقیت محسوب می گردد. هدف پروژه ی تحقیقاتی گیلفورد و همکارانش آن بود که درباره ماهیت هوش انسان و فرآیند ذهنی که منجر به ظهور رفتار خلاق می شود، تحقیق کند. او معتقد است خلاقیت شکل دادن به عناصر متداعی به صورت ترکیبات تازه است که با الزامات خاصی مطابقت داشته باشد و یا به شکلی مفید باشد. (ریچارد پل و لیندا الدر، 1398) گيلفورد هفت عنصر را براي خلاقيت برشـمرده اسـت كـه مـاهيتي آموزشـي دارند: سيالي، انعطاف پذيري، ابتكار، بسط، هوش، ترکیب، تخیل. پژوهش­هاي خلاقيت نيز بيـانگـرآن است كه خلاقيت در تركيب عناصر اصلي خود تحت تأثير آموزش افزايش مي­يابد و به ويژه توانايي ابتكار از جهش محسوسي برخـوردار مي­شود. ( برون،1392) ورتهایمر خلاقیت را یک توانایی فردی وفرایند شکستن ودوباره ساختن دانش خود درباره یک موضوع می­داند. (مدرسی سریزدی، ،1391) 

نوآوری³

     نوآوری از جمله مفاهیمی است که تعاریف متعددی برای آن ارائه شده است، نوآوری به معنی ابداع آمده است. ابداع از بَدَع به معنی ايجاد ابتكاراست. بايد دانست هر ايجادى ابداع نيست، بلكه‌ إبداع‌ آن است كه بدون سابقه و بدون پيروى دیگران باشد. (قریشی، 1394)

     رابینز، فرایند ایجاد ایده خلاق و تبدیل آن به محصولات، خدمات و روش‌های جدید عملیات را نوآوری می‌نامند. ( حسینی دزکی، 1397) بنابراین نوآوری به هر نوع فرایند فکری گفته می­شود که مسئله را به طریق مفید حل نماید.

 

موانع

موانع از ریشه منع به معنی باز داشتن، ضدّ بخشش وعطا كردن.( قریشی، 1394)

    در اصطلاح، موانع، مجموعه عواملی است که دستیابی به اهداف مورد نظر در هر امری را کُند یا غیر ممکن می‌سازد. (تصدیقی، 1384)

پرورش

     مفهوم پرورش یعنی رشد، پروردن، تربیت است که موجب شناخت استعداد های درونی افراد در زندگی و سبب شکوفا شدن استعداد شده است. در ادبیات عرب، پرورش معادل تربیت (education ) به کار رفته است.

     براساس کتب لغت معتبر، واژه تربیت از ماده رَبَو و رَبَب اشتقاق یافته است. راغب اصفهانی مي­گويد: رَبّ در اصل به معنى تربيت است. و رَبّ، بطور مطلق فقط بر خداوند اطلاق مي­گردد كه متكفّل به اصلاح موجودات است. (راغب اصفهانی،1387)

رَبّ به معنى مربّى، از اسماء حُسنى است و مقام ربوبيّت خداوند را روشن مي­كند. يعنى آنگاه كه در وصف خدا گفته شود: رَبّ العالمين. مراد، پرورش دادن و تربيت كردن تمام موجودات است. (قربشی،1394) حسن مصطفوی در کتاب التحقیق معتقد است ریشه این واژه در اصل به معنی برآمدگی ازدرون و زیاد شدن است؛ و تربیت به معنی سوق دادن شیء به سوی کمال و رفع نقایص آن است. (حسن مصطفوی،1360)

از نظر روسو؛ تربیت، هنر یا فنی است که بصورت راهنمایی یا حمایت و هدایت نیروهای طبیعی و استعدادهای متربی و با رعایت قوانین تحقق می­پذیرد. از نظر او فرایندی پرورش متربی در گستره استعدادهای مادرزادی است. (آقایی، 1400)

تفاوت خلاقیت و نوآوری:

اگرچه خلاقیت و نوآوری به یک معنی است، ولی برخی، تفاوت بین آنها قائل شده­اند.

     اصطلاح خلاقيت به آن دسته از فرايندهاي ذهني دلالت دارد كه به راه حل­ها، ايـده­هـا، مفهوم سازي­ها، اَشكال هنري و نظريه­هاي منحصربه فرد و جديـد مـي­انجامـد. هـمچنـين، خلاقيت به توانايي هايي اطلاق مي شود كه فرد بتواند افكار جديد و مفيـدي را ارائـه دهـد، درك كند و سؤالات بي سابقه، اما مهمي را مطرح كند. )صمدی، احمدی،1394( خلاقيت از تحولات دامنه­دار و جهشي در فكر و انديشه ناشي مـي­شـود، به طوري كه، توانايي تركيب عوامل قبلي به جديد را داشته باشد . (هاشــمي، صادقي فرد، همتي، 1390( 

خلاقیت و نوآوری، مفاهیم نزدیک و ظریفی هستند که هر کدام شامل تعدادی از فرایندهای متمايز، اما مرتبط با یکدیگر هستند که منجر به نتایج متمایز؛ اما اغلب مرتبط با یکدیگر می شوند. از آنجا که در کُنه هر دو مفهوم خلاقیت و نوآوری، ویژگی تازگی و نو بودن قرار دارد وچنان به هم آمیخته اند، که ارائه تعریفی مستقل از هر کدام دشوار است و هر دو را در یک معنا و مترادف هم به کار برده‌اند. در حالی که با دقت در معنای هر دو مشاهده می‌کنیم که تفاوتی بین آنها وجود دارد.

آلبرت می‌گوید:خلاقیت یک فعالیت ذهنی و عقلانی برای به وجود آوردن ایده جدید و بدیع است.حال آنکه نوآوری، تبدیل خلاقیت به عمل و یا نتیجه است. کونتز، نوآوری را به کارگیری نوین ناشی ازخلاقیت یاد کرده و معتقد است که نوآوری می‌تواند محصول جدیدی یا خدمت جدیدی برای انجام کار باشد. در حالی که خلاقیت، توانایی و قدرت ایجاد فکر و یا ایده جدید است. )سام خانیان، 1384)

 خلاقیت، پیدایی و تولید یک اندیشه و فکر نو است در حالی که نوآوری، عملی ساختن آن اندیشه و فکر است. خلاقیت به توانایی ایجاد اندیشه و ایده‌های نو اشاره دارد؛ ولی نوآوری به کاربردی ساختن، به اجرا گذاشتن یا تولید کالا و خدمات جدید است؛ که هدف از آن، ایجاد منفعت و فایده اجتماعی است. ( سبحانی،1397 ( 

رابطه خلاقیت و نوآوری با کارآفرینی بسیار قابل توجه است. در اصل، این دو از اجزا و مؤلفه های جدایی ناپذیر کارآفرینی محسوب می­شوند. از این رو، وقتی افراد چه در کسب و کار مستقل خود و چه در سازمان به خلاقیت و نوآوری اقدام می­کنند، بسیار به اقدام کارآفرینانه نزدیک شده­اند؛ چرا که شخص کارآفرین، کسی است که یک ایده و فرصت را برای خلق و ارائه یک محصول یا یک خدمت به نحوی سودآور، شناسایی می کند و صرف نظر از موانع و مشکلات پیش رو آن را به سرانجام برساند )نصراصفهانی، فرخی، امیری، سلحشوری، 1394( 

 

پیشینه تحقیق 

    امینی و همکاران(1398) در تحقیقی به تعیین نقش و سهم برخی عوامل و موانع رشد خلاقیت در نظام آموزشی ایران (مورد مطالعه: مدارس دوره متوسط اول کاشان) پرداختند. در این پژوهش از روش نمونه­گیری تصادفی خوشه­ای طبقه­ای استفاده شد. حجم نمونه بر مبنای فرمول کوکران 196 نفر برآورد شد و پرسشنامه در میان 220 نفر از دبیران و مدیران توزیع گردید و 196 پرسشنامه معتبر، مبنای تحلیل آماری قرار گرفت. ابزار اندازه­گیری، پرسشنامه محقق ساخته شامل 30 گویه بسته پاسخ در قالب طیف پنج درجهای لیکرت (بسیار زیاد تا بسیار کم) و دو سوال باز پاسخ در مورد موانع و راهکارهای رشد خلاقیت بود. روایی پرسشنامه به صورت محتوایی و سازه انجام شد. پایایی پرسشنامه از طریق ضریب آلفای کرونباخ، 91/0 به دست آمد. تحلیل داده ها در دو سطح توصیفی و استنباطی انجام شد. یافته­ها نشان داد در میزان تاثیرگذاری عوامل رشد خلاقیت، میانگین نقش همه مولفه ها بالاتر از حد متوسط سه می باشد و با 95% اطمینان، هر شش مولفه، تاثیر معنی داری در پرورش خلاقیت دانش آموزان دارند.

ربیعی و همکاران (1394) در تحقیقی به بررسی موانع پرورش تفکر خلاق در کودکان در آموزه­های اسلامی پرداختند. این تحقیق بر اساس یک مطالعه کتابخانه­ای با مراجعه به آیات و روایات، به بررسی و استخراج موانع پرورش تفکر خلاق پرداخته است. به طور کلی می توان گفت، موانعی که بر سر راه تفکر خلاق و خلاقیت وجود دارند عبارتند از: عرف و عادت، تقلید کورکورانه، تاثیر پذیری از دوستی­ها و دشمنی­ها، خود برتر بینی، ضعف اطلاعات، پیروی از خواسته­ها آنی(هوا و هوس)، شتاب­زدگی، لجاجت، آرزوهای طولانی، اهمیت ندادن والدین به بازی کودکان، محیط نامناسب، معلم محور بودن نظام آموزشی، استفاده از کتب کمک درسی.

عظیم پور و همکاران (1396) در پژوهش خود نشان دادند استفاده از راهبرد یاددهي- یادگيري نقشه مفهومي در تدریس علوم بر افزایش خلاقیت و افزایش مؤلفه هاي سيالي، ابتکار و بسط، موثر است.

حضرتی و همکاران (1394) نشان دادند که خلاقیت یکی از عالی ترین و پیچیده ترین فعالیت های ذهن آدمی است که تعلیم و تربیت باید بدان توجه کند. خلاقیت نه فقط به هوش و تفکر بلکه به سازمان شخصیت فرد نیز مربوط می شود، تربیت ازادانه کودک در وضعیتی که والدین دارای علایق قوی گوناگونی باشند باعث بروز صفت خلاقیت در کودکان می­شود. از این رو مسئله تربیت کودکان و پرورش استعدادهای فطری آنان از مسائل بسیار مهمی است که باید مورد توجه مربیان و والدین قرار گیرد و معلمان بایستی امکانات تجلی اندیشه خلاق را در مدارس فراهم آورند و دانش آموزان به تدریج مفاهیم اساسی علوم مختلف را بیاموزند تا با مسائل رندگی، خلاقانه برخورد کنند و جهان اطراف خویش را در جهت مطلوب تغییر دهند در واقع بحث درباره ی خلاقیت به معنای سخن گفتن درباره ی خلاقیت به معنای سخن گفتن درباره ی با ارزش ترین و سرنوشت سازترین مفاهیم و پدیده هاست. هدف پژوهش حاضر بررسی موانع ایجاد خلاقیت در دانش آموزان مدارس راهنمایی از دیدگان معلمان بود. نتیجه پژوهش نشانگر این بود که از دیدگاه معلمان کمبود و ضعف امکانات و تجهیزات آموزشی، اهداف و محتوای کتب درسی نامناسب، روش های تدریس فعلی معلمان و تأکید زیاد بر نمره ی دانش آموز به عنوان ملاک ارزشیابی از عمده ترین موانع خلاقیت در نظام آموزشی ما هستند.

جهانیان (1395) نشان داد که عوامل موثر در پرورش خلاقیت دانش آموزان مدارس ابتدایي عبارتند از: رفتار معلم در کلاس درس، پشتکار دانش آموز، عالقه دانش آموزان، روش­هاي تدریس، محتواي آموزش، آموزش خلاقیت، فرهنگ و روابط اجتماعي خانواده، روابط انساني معلم در کلاس درس، رفتارخانواده و محيط آموزش.

ژین فا و همکاران ⁴(2015) نشان دادند مهارت هاي تفکر نقش مهمي در بروز رفتارهاي بهتر و هدفمندتر در انسان، مهارتهاي روابط انساني، احساس شادماني، خلاقیت، انعطاف پذیري، وسعت فکر و تمایل به تنوع طلبي، تصميم­گيري­ها و خودکارآمدي افراد دارد.

دی رز⁵ (2017) در بررسي عوامل موثر بر رشد خلاقیت دانش آموزان به نفش خاانواده و معلمان اشاره کرده است و در تحقيق خود به این نتیجه رسید که نگرش معلمان در شکل گیری نگرش خلاقانه دانش آموزان موثر است.

 

روش تحقیق

    روش این پژوهش توصیفی_همبستگی بود. جامعه آماری این پژوهش کلیه دانش آموزان پسر و دختر متوسطه دوم شهرستان ساری در سال تحصیلی 1403-1402 بود . 250 نفر به عنوان حجم نمونه در نظر گرفته شد. نمونه مورد مطالعه به شیوه نمونه­گیری خوشه­ای چندمرحله ای انتخاب شد؛ برای جمع آوری داده ها از ابزارهای زیر استفاده شد:

    پرسشنامه خلاقیت تورنس: پرسشنامه تورنس برای بررسی موانع خلاقیت که توسط تورنس در سال 1979 ساخته شده است اقتباس شده است .پرسشنامه خلاقیت تورنس  دارای 60 سوال است که جواب هر سوال دارای سه گزینه متفاوت است. این پرسشنامه از نوع پنج گزینه ای است و دانش آموزان بر اساس یک مقیاس لیکرت 5 درجه ای کاملا مخالفم، مخالفم، نظری ندارم، موافقم و کاملا موافقم به ماده ها پاسخ می­دهند. در پژوهش حاضر، آلفای کرونباخ این پرسشنامه 79/0 بدست آمد.

برای تجزیه وتحلیل داده ها در بخش استنباطی از آزمون ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل مسیر از طریق نرم­افزار spss-26 و amos-18  و همچنین آزمون تی استفاده شد.

موانع خلاقیت

     آنچه که خلاقیت را تحت تاثیر قرار می‌دهند، علل فراوانی را می توان نام برد که تضعیف کننده و کشنده  خلاقیت بوده است. برخی از این علل، جنبه فردی دارند و برخی جنبه اجتماعی می‌باشند. که این علل همان هیجانات و ویژگی های درونی است که انسان ها را از مسیر کار خلاقانه منحرف می کند. بنابراین در این پژوهش، موانع فردی واجتماعی خلاقیت از حیث عاطفی مورد بررسی قرار می گیرد.

1-ترس از شکست و اشتباه

2- کم روئی

3-خود کم بینی و احساس حقارت

موانع اجتماعی خلاقیت از حیث عاطفی

 موانع اجتماعی آن دسته از موانعی است که به طور مستقيم متأثر از هیجانات و حالات درونی محيط اجتماع است و فرد عملا نمی تواند تاثیر زیادی روی آنها بگذارید و به تنهايی به رفع آنان اقدام کند. اين موانع بيشتر در محيط های خانوادگی و آموزشی و جمع های دوستانه تجلی پيدا می کنندو باعث سرکوب خلاقیت می شوند.

1-پیروی از عادات قبلی

2-بحران ناامیدی اجتماعی

3-پیروی از خرافات وموهومات

 

یافته های تحقیق

    میانگین سنی دانش‌آموزان 52/16 با انحراف معیار 39/1 بود. جدول 1 میانگین و انحراف استاندارد و شاخص‌های بهنجار بودن متغیرهای پژوهش را نشان می‌دهد.

 

---

[1]  .Peng et al.

[2]  . creactivity 

[3]  . innovation

[4]  . Xinfa & et al.

[5]  .De Ros.

جدول1- میانگین و انحراف استاندارد متغیرهای پژوهش

متغیرها	میانگین	انحراف استاندارد	کجی	کشیدگی
ترس از شکست و اشتباه	65/89	20/20	035/1	705/0-
کم روئی	29/101	45/15	492/0-	084/0
خود کم بینی و احساس حقارت	53/56	68/4	430/0-	443/0
پیروی از عادات قبلی	31/51	16/10	220/0-	370/0-
بحران ناامیدی اجتماعی	29/58	20/11	512/0-	251/0-
پیروی از خرافات و موهومات	33/78	19/13	289/0-	398/0-

 

 

    به‌منظور تعیین برازندگی الگوی پیشنهادی از روش مدل‌یابی معادلات ساختاری با روش حداکثر درست نمایی استفاده شد. استفاده از این روش نیازمند رعایت چند مفروضه اصلی و مهم است. به همین منظور برای اطمینان از اینکه داده‌های این پژوهش مفروضه‌های اصلی تحلیل را برآورد می‌کنند، به بررسی آن‌ها پرداخته شده است. این مفروضه‌ها شامل بهنجار بودن توزیع نمرات، حجم نمونه حداقل 10 نفر به ازای هر پارامتر، مقیاس فاصله‌ای متغیرهای پژوهش، رابطه خطی بین متغیرهای پیش‌بین با متغییر ملاک و عدم وجود همخطی چندگانه بین متغیرهای پیش‌بین هستند. در این پژوهش به ازای هر پارامتر، بیش از 10 نفر به‌عنوان گروه نمونه در نظر گرفته شد. کلیۀ متغیرها با مقیاس فاصله‌ای اندازه‌گیری شده‌اند. مقادیر کجی و کشیدگی، بهنجار بودن متغیرهای پژوهش را نشان می‌دهد (جدول 1).

ضریب همبستگی پیرسون نیز نشان دهنده رابطه خطی بین متغیرهای پیش‌بین و ملاک است (جدول 2). میزان شاخص تحمل هز یک از متغیرهای پیش‌بین بیشتر از 1/0 و عامل تورم واریانس هر یک از آن‌ها کمتر از 6 است؛ بنابراین، هم‌خطی چندگانه بین متغیرهای پیش‌بین وجود نداشته و مفروضه عدم هم‌خطی چندگانه برقرار است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 2. ماتریس ضرایب همبستگی متغیرهای پژوهش

ردیف	متغیرها	1	2	3	4	5	6
1	ترس از شکست و اشتباه	1
2	کم روئی	**76/0	1
3	خود کم بینی و احساس حقارت	**58/0	**58/0	1
4	پیروی از عادات قبلی	**60/0	**47/0	**73/0	1
5	بحران ناامیدی اجتماعی	**55/0	**56/0	**59/0	**70/0	1
6	پیروی از خرافات و موهومات	**54/0	**63/0	**58/0	**74/0	**75/0	1

**p<0/01, *p<0/05

 

 

همان‌طور که جدول 2 نشان می‌دهد بین متغیرهای پژوهش همبستگی مثبت معنی‌داری وجود دارد.

به‌منظور تعیین برازندگی الگوی پیشنهادی از شاخص‌های برازش این الگو به‌وسیله نرم‌افزار AMOS23 استفاده شد. نتایج حاصل از این شاخص‌ها در جدول 3 آورده شده است.

 

 

جدول 3-شاخص‌های برازندگی الگوی پژوهش

		df		GFI	AGFI	IFI	TLI	CFI	NFI	RMSEA
الگوی پیشنهادی	505/6	522	779/1	989/0	87/0	83/0	81/0	83/0	74/0	05/0
الگوی اصلاح شده	443/6	518	269/1	992/0	95/0	91/0	91/0	00/1	81/0	030/0
حد قابل پذیرش	-	-	5>	9/0<	8/0<	9/0<	9/0<	9/0<	9/0<	08/0>

 

 

    همان‌گونه که جدول 3 نشان می‌دهد الگوی پیشنهادی در ابتدا از برازش مناسبی برخوردار نبود که با همبسته کردن خطاها  تا حد مطلوبی ارتقاء یافت. مقادیر شاخص‌های برازندگی الگوی اصلاح شده شامل شاخص نسبت مجذور کای به درجه آزادی() 2، شاخص نیکویی برازش (GFI) 992/0، شاخص نیکویی برازش تعدیل یافته (AGFI) 95/0، شاخص برازندگی افزایشی (IFI) 91/0، شاخص برازندگی توکر لویس (TLI) 91/0، شاخص برازندگی تطبیقی (CFI)00/1 شاخص برازندگی هنجار شده (NFI) 81/0 و مقدار شاخص جذر میانگین مجذورات خطای تقریب (RMSEA) 030/0 است. بر اساس دیدگاه هو و بتلر¹ (1999) برای اینکه یک مدل از برازش خوبی برخوردار باشد حداقل سه شاخص مورد نیاز است. از آنجا که TLI، CFI و IFI بزرگ‌تر و مساوی 9/0 و 08/0 > RMSEA و 05/0>P، 5>  برقرار است، الگوی پیشنهادی از برازندگی خوبی برخوردار است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[1]  . Hu, & Bentler

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1. الگوی پژوهش و روابط مستقیم بین متغیرها

 

 

الگوی مفهومی پژوهش حاضر حاکی از وجود مسیرهای غیرمستقیم و واسطه‌ای است. شکل 1 مدل تجربی در نمونه حاضر در حالت ضرایب استاندارد است که آماره t که معنی­داری رابطه را نشان می­دهد. مقدار t بزرگتر از96/1 به معنای تایید رابطه در سطح اطمینان حداقل 95 درصد است (05/0>p).

 

 

آزمون تی تک نمونه­ای متغیرهای پژوهش

جدول 4-توصیف نمونه آماری متغیرهای پژوهش
متغیر	فراوانی	میانگین	انحراف استاندارد	میانگین انحراف
ترس از شکست و اشتباه	250	3.6344	.71026	.05208
کم روئی	250	3.5571	.79058	.05797
خود کم بینی و احساس حقارت	250	4.0580	.75279	.05520
پیروی از عادات قبلی	250	3.2930	.86573	.06348
بحران ناامیدی اجتماعی	250	3.6194	.75555	.05540
پیروی از خرافات و موهومات	250	3.7123	.68757	.05042

 

 

 

 

 

جدول5-آزمون تی تک نمونه ای متغیرهای پژوهش
متغیر	Test Value = 3
	آماره t	درجه آزادی df	سطح معناداری Sig. (2-tailed)	میانگین اختلافات	فاصله اطمینان 95% اختلافات
					کمینه	بیشینه
ترس از شکست و اشتباه	12.182	250	.000	.63441	.5317	.7372
کم روئی	9.611	250	.000	.55712	.4428	.6715
خود کم بینی و احساس حقارت	19.167	250	.000	1.05799	.9491	1.1669
پیروی از عادات قبلی	4.616	250	.000	.29301	.1678	.4182
بحران ناامیدی اجتماعی	11.181	250	.000	.61943	.5101	.7287
پیروی از خرافات و موهومات	14.128	250	.000	.71225	.6128	.8117

 

 

    نتایج آزمون در جدول 5 نشان می­دهد، آزمون تی تک نمونه­ای متغیرهای پژوهش در این نمونه آماری با    (Test Value = 3) در سطح اطمینان 95% (05/0> سطح معناداری) تایید می­شود. از طرفی با توجه به مقدار میانگین متغیرهای پژوهش و علامت مثبت آماره تی، میزان متغیرهای پژوهش وضعیت مطلوبی دارد (3 < میانگین).

 

بحث و نتیجه گیری

پژوهش حاضر با هدف بررسی موانع عاطفی خلاقیت از منظر آموزه های اسلامی در نظام آموزشی در دانش آموزان مقطع متوسطه دوم شهرستان ساری انجام شد. یافته ها نشان داد بین متغیرهای پژوش رابطه مثبت و معنادار وجود دارد. این یافته با نتایج پژوهش­های پژوهش ربیعی (1394) و امینی (2019) و جهانیان(1395) و عظیم پور (1396) همسو است.

از آنجا که خلاقیت، ارائه ایده جدید در همه زمینه­ها می‌باشد؛ یکی از عوامل عدم بروز خلاقیت در بین انسان‌ها موانع عاطفی در ابعاد فردی و اجتماعی است. انسان به منظور رشد و شکوفایی اندیشه خود و رسیدن به دستاوردهای مطلوب می‌بایست با آگاهی از مقدمات، موانع موجود در فرایند تفکر خلاق را از بین ببرد. در آموزه‌های اسلامی به تفکر اندیشیدن تاکید فراوانی دارد و اساس هدایت و رشد انسان را در گرو شناسایی نیروی اندیشه و میزان بهره‌مندی از آن می‌داند و آن را از معیارهای با ارزش و کرامت انسانی در پیشگاه خداوند متعال معرفی می‌نماید. به طوری که عدم تعقل و اندیشه را موجبات سقوط انسان به مرتبه حیوانیت می‌شمارد. در قرآن وروایات، عوامل و موانع عاطفی که عقل و اندیشه انسان را تحت شعاع قرار داده و آنان را از عملکرد صحیح باز می‌دارند، را مورد بررسی قرارداده است.

هر آنچه قرآن به عنوان موانع اندیشه، اندیشه ورزی بیان می‌دارد، در عصر حاضر حائز اهمیت است. زیرا همچنان که در برهه از زمان، فرعون به فریب مردم مبادرت می‌ورزید؛ امروز رهبران استعمارگر برای رسیدن به اهداف ناصواب خود از شگردهای مختلف بهره می‌جویند و با استبداد زمینه غفلت مردم را فراهم می‌کنند و آنان را دچار شک و تردید نموده و قوه تعقل و اندیشیدن را از آنان می‌گیرند.

تفكر صحيح، نتايج ارزنده‏اى را براى انسان انديشمند به بار مى‏آورد و نيل به آگاهى و شناخت حقيقت از مهم‏ترين آنهاست. همه متخصصین متفق القول هستند که اگر افراد با روش های شناسایی و دفع موانع خلاقیت آشنا شوند و آنها را بکار ببندد، بر قدرت خلاقیتشان افزوده می شود. شناسایی و برطرف نمودن موانع در راه بروز خلاقیت افراد، بسیار حیاتی و ضروری خواهد بود. بهترین راه شناخت موانع را می توان در آموزه های اسلامی جستجو کرد. قرآن كريم انسان‏ها را به موانع شكل‏گيرى تفكرخلاق و دوری از موانع خلاقیت دعوت مى‏کند. بنابراین برای تربیت نسل خلاق در آینده خانواده ها و معلمان بایستی علاوه بر اینکه زمینه های بروز و پرورش خلاقیت را فراهم سازند، موانعی را که مانع تفکر خلاق و بروز خلاقیت می­شوند را به خوبی شناخته و برطرف نمایند.

     در حال حاضر مشکل اساسی مدارس این است که در آنها اندیشه‌های خلاق یاد گیرندگان به سبب غیرمعمول بودن، نه‌تنها مورد تشویق قرار نمی‌گیرند، بلکه مورد ایراد و سرزنش واقع می‌شوند؛ سرزنش دانش‌آموزان به خاطر داشتن رفتار و افکار غیرقالبی، می‌تواند ریشه‌های تفکر خلاق و توانایی کشف مسائل تازه را در همان روزهای نخستین آموزش مدرسه‌ای در آنها بخشکاند.

    اگر بخواهیم خلاقیت دانش‌آموزان را توسعه دهیم و امکان بروز استعدادهای بالقوه را در آنان فراهم سازیم، باید در جو حاکم بر محیط آموزشی تجدیدنظر کنیم. برای مثال، نمی‌توان از دانش‌آموزان انتظار داشت که از جای خود تکان نخورند، در طرز نشستن، حرف زدن و لباس پوشیدن‌شان از یک الگوی واحد پیروی کنند، همان پاسخی را به سؤالات بدهند که از نظر معلم تنها پاسخ صحیح است و در عین حال خلاق هم باشند. البته منظور این نیست که هرج‌ومرج و بی‌نظمی در مدرسه حاکم باشد، زیرا لازمه هر آموزشی نظم است. هدف برقراری نظم و مقررات قابل انعطاف است. یعنی نظم مربوط به مسائل کلی باشد و جزئیات رفتار و گفتار را تحت تاثیر قرار ندهد. لذا اگر مدرسه به جای جوی سلطه‌جویانه و غیرقابل انعطاف‌ از جوی مناسب و حمایت‌کننده برخوردار باشد، هم معلم با احساس امنیت و آسودگی خیال می‌تواند به ارائه طرح‌های جدید و موثر بپردازد و هم دانش‌آموزان با اعتماد به نفس و ایمنی روان‌شناختی به انجام فعالیت‌های خلاق می‌پردازند.

     پژوهش حاضر دارای محدودیت هایی است. استفاده از پرسشنامه خودگزارشی و عدم امکان مصاحبه کیفی، و عدم بررسی سایر عوامل مؤثر مانند ویژگی­های فرهنگی-اجتماعی تعمیم نتایج را با محدودیت مواجه می کند. از این رو، پیشنهاد می­شود در پژوهش های آتی سایر پیشبین های مرتبط با موانع خلاقیت در دانش آموزان مقاطع مختلف بررسی شوند. همچنین عواملی مانند شرایط فرهنگی-اجتماعی که تحقیقات پیشین بیانگر تأثیرگذاری بوده اند، مطالعه یا کنترل شوند.

 

تقدیر و تشکر: از مسئولین آموزش وپرورش شهرستان ساری، مدیران، معلمان و کلیه ی دانش آموزانی که در اجرای پژوهش همکاری کرده اند، سپاسگزاری می شود.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع

آقایی، کلثوم، 1400، نقد نظریه تربیتی ژان ژاک روسو از منظر تعلیم و تربیت اسلامی، مجله پژوهش­های معاصر در علوم و تحقیقات، شماره29.

امینی، محمد، رحیمی، منتظر، مرجان. (2019). تعیین نقش و سهم برخی عوامل و موانع رشد خلاقیت در نظام آموزشی ایران (مورد مطالعه: مدارس دوره متوسط اول کاشان). ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، 9(1)، 81-114.‎

برون، سارا؛ حیدریی، علیرضا؛ بختیارپور، سعید. و برون، سیما، 1392، تأثیر آموزش حل خلاق مسئله بر مؤلفه‌های خلاقیت دانش‌آموزان، مجله ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، شماره 4، دوره دوم.

تصدیقی، فروغ، 1384، بررسی موانع و مشکلات پرورش خلاقیت در دانش آموزان دوره ابتدایی شهرستان شهرضا، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی .

جهانیان، رمضان. (1395). بررسی عوامل موثر در پرورش و توسعه خلاقیت دانش آموزان مدارس ابتدایی استان البرز، ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، 6 (2).175-202.

حضرتی، اصغر و مطهری، اشرف السادات و آذرنژاد، فاطمه،1394، مطالعه وبررسی موانع خلاقیت دردانش آموزان ازدیدگاه معلمان، دومین کنفرانس ملی توسعه پایدار در علوم تربیتی و روانشناسی، مطالعات اجتماعی و فرهنگی، تهران.

 راغب اصفهاني، حسين بن محمد،1416ق، ﻣﻔﺮدات الفاظ قرآن الکریم، دمشق، دارالقلم.

ربیعی گورانسراب، ملیحه و فیاض، ایران دخت، (1394). بررسی موانع پرورش تفکر خلاق در کودکان در آموزه های اسلامی، دومین کنفرانس بین المللی پژوهش در علوم رفتاری و اجتماعی، تهران.

ریچارد پل و لیندا الدر، ترجمه خسروی، محمد مهدی مهدی، 1398، ماهیت و کارکردهای تفکر نقادانه و خلاقانه، تهران، نشر نو.

سام خانیان، محمدربیع، 1384،خلاقیت و نوآوری در سازمان آموزشی، تهران، نشر رسانه تخصصی، چاپ دوم.

سبحانی، مجید،1397، یکی مثل خودم، نشر جهانی، بجنورد، چاپ دوم.

صمدی، معصومه، احمدی، امینه،1394، تأثیر بارش مغزی بر راهبردهای مقابله‌ای و خلاقیت دانش‌آموزان، فصلنامه رهبری و مدیریت آموزشی ، دوره 9، شماره2.

عظیم پور، رضا؛ عیسوی، محسن؛ عظیم پور، احسان. (1396). اثربخشی راهبرد یاددهی یادگیری نقشه مفهومی درتدریس علوم برخلاقیت دانش آموزان پایه ششم  ابتدایی، مجله ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، 6 (4).1-26.

قریشی، سید علی اکبر،1394، قاموس قرآن ،تهران، نشر اسلامیه،چاپ چهارم .

مداحی، جواد،1396،الگوی خلاقیت از دیدگاه اسلام، قم، انتشارات حوزه و دانشگاه، چاپ اول.

مدرسی سریزدی، سیده جمیله، سید محمد مهدی، 1391، کارآفرینی، اصفهان، نشر ترمه.

نصراصفهانی، علی؛ فرخی، مجتبی؛ امیری،زینب؛ سلحشوری، روح الله، 1394، تاثیر سلامت سازمانی بر کارآفرینی سازمانی، نقش میانجی: جو خلاقیت، نشریه مدیریت نوآوری، شماره2.

هاشــمي، ســيد احمد؛ صادقي فرد، احمد ؛ همتي، ابوذر،1390، بررسـي ارتباط بين انواع سبك تفكربا خلاقيت ونوآوري مديران مدارس شهرسـتان لامرد»، فصلنامه پژوهش در برنامه ريزي درســي، سال هشتم،  شماره 30 .

 

De Ros, J. L. (2017).  A study on factors affecting creativity and teachers impact on it: Student’s perspectives, International Journal of Advance Research in Computer Science & Management Studies, 4 (6): 44-48.

Peng. J., Chen, Y., Xia, Y., & Ran, Y. (2017).Workplace loneliness, leader-member exchange and creativity: The cross-level moderating role of leader compassion. Personality and Individual Differences, 104: 510-515.

Xinfa, Y., Jonathan, P., & Guo, J. (2015). Modeling influences on divergent thinking and artistic creativity. Journal of Thinking Skills and Creativity, 16: 62-68.