A conceptual model for designing of the city central squares,with the approach for identity (case study:Taleqani square in Qaemshahr)

Sedighe Alereza Amiri ¹ ( فارغ التحصیل دانشگاه علوم تحقیقات تهران )
Farah Habib ² ( Associate Professor, Department of Art and Architecture, Science and Research Branch, Islamic Azad University. )

Submited date : 2015-06-29 Accepted date : 2016-03-07

Keywords: Self-recognition, Architecture design, phenomenology, Symbolism, Settlement,

Abstract :

City centers are as the cultural assets for the country; looking at them, we remember our past history and the life style of our ancestors. In the past, the city center was the initial point that the city was formed around it and it was known as the symbol of the identity for the city. Nowadays, city centers are transformed to the busiest and the noisiest place in the city which have an uncoordinated architecture; so, the affiliations to the city centers are fading day by day and they are losing their identity gradually. The Identity is the main factor for characterization and discrimination of everything.The identity generally and the place's identity particularly are two important subjects which have the main role for the persons, the objects, the communities and the places characterization.City center is one of the main elements of the city identity and because of its role in the city formation; the historical city centers have a special effect on the city identity. The goal of the present article is to obtain a conceptual model for design of city centers with the identity approach. In the present research the theoretical principles related to three subjects of the city center, the main square and the identity are investigated. The methods of librarian studies, field studies, interviewing and questionnaire distribution are used for this research. Accordingly the designing principles for the city centers and main squares and the urban identity are introduced.The theories of some intellectuals such as K. Lynch, I. Bently, A. Rapoport and J. Jacobs are studied.According to the above theories, the five components of the urban spaces identity are: activity, physics, meaning, culture and environment. Two internal samples (including Imam Ali square in Isfahan and Shohada square in Arak) and three overseas samples (including Detroit city center- USA, Piazza del Campo in Siena- Italy, Baghdad city center- Iraq ) are investigated. Finally a conceptual model is proposed based on the identity approach for designing of a city center. Based on the proposed model, as the case study, some strategies are suggested for designing of the city center of Qaemshahr. The center of Qaemshahr was constructed at the first Pahlavi's time and actually this city center was the initial kernel for the city formation. The consequent developments of Qaemshahr reformed the city center to the current shape. On the other hand, there is a high potential for reclamation and organization in the central region of Qaemshahr. This city center confronts with various problems including traffic, destroying the historical and harmonic facade of the Main Square, unimportant or disorder land usages, and inadequate space for traffic of pedestrians and cyclists. City center could be the remembrance of a beautiful portrait of the city, so its design could make a special identity for the city on the citizens’ mind. More over, a good design has the potential to attract many tourists from everywhere in the country and it leads to the cultural and the economic growth of the city.

Full-Text:



A conceptual model for  designing of  the city centeral squares, with the approach for identity (case study: Taleqani square in Qaemshahr)

City centers are as the cultural assets for the country; looking at them, we remember our past history and the life style of our ancestors. In the past, the city center was the initial point that the city was formed around it and it was known as the symbol of the identity
for the city.

Nowadays, city centers are transformed to the busiest and the noisiest place in the city which have an uncoordinated architecture; so, the affiliations to the city centers are fading day by day and they are losing their identity gradually.

The Identity is the main factor for characterization and discrimination of everything. The identity generally and the place's identity particularly are two important subjects which have the main role for the persons, the objects, the communities and the places characterization. City center is one of the main elements of the city identity and because of its role in the city formation; the historical city centers have a special effect on the city identity.

The goal of the present article is to obtain a conceptual model for design of city centers with the identity approach. In the present research the theoretical principles related to three subjects of the city center, the main square and the identity are investigated. The methods of librarian studies, field studies, interviewing and questionnaire distribution are used for this research.

Accordingly the designing principles for the city centers and main squares and the urban identity are introduced. The theories of some intellectuals such as K. Lynch, I. Bently, A. Rapoport and J. Jacobs are studied. According to the above theories, the five components of the urban spaces identity are: activity, physics, meaning, culture and environment.

Two internal samples (including Imam Ali square in Isfahan and Shohada square in Arak) and three overseas samples (including Detroit city center- USA, Piazza del Campo in Siena- Italy, Baghdad city center- Iraq  ) are investigated. Finally a conceptual model is proposed based on the identity approach for designing of a city center. Based on the proposed model, as the case study, some strategies are suggested for designing of the city center of Qaemshahr.

The center of Qaemshahr was constructed at the first Pahlavi's time and actually this city center was the initial kernel for the city formation. The consequent developments of Qaemshahr reformed the city center to the current shape. On the other hand, there is a high potential for reclamation and organization in the central region of Qaemshahr. This city center confronts with various problems including traffic, destroying the historical and harmonic facade of the Main Square, unimportant or disorder land usages, and inadequate space for traffic of pedestrians and cyclists. City center could be the remembrance of a beautiful portrait of the city, so its design could make a special identity for the city on the citizens’ mind. More­­ over, a good design has the potential to attract many tourists from everywhere in the country and it leads to the cultural and the economic growth of the city.

Key words:

City center, Central Square, identity, Qaemshahr, Taleghani square

مدل مفهومی برای طراحی فضای میادین مرکزی شهر، بارویکرد هویت بخشی

(نمونه موردی: میدان طالقانی قائم شهر)

مهندس صدیقه آل رضا امیری

¹، دکتر فرح حبیب²

 

چکیده

مركز شهرها، بخشي از سرمايه هاي فرهنگي كشور  هستندکه در گذشته از شخصیت و هویت ویژه ای برخوردار بوده اند؛ با این وجود، امروزه تصویر ذهنی مردم از مراکز شهری، مجموعه ای شلوغ و پر ترافیک با معماری های یکنواخت و نا هماهنگ است و در نتیجه ، تعلق خاطر به این فضاها به مرور کمتر شده است. در پژوهش حاضر به بررسی مبانی نظری مرتبط با سه موضوع مرکز شهر، میدان مرکزی و هویت پرداخته شده­ است. در این راستا اصول طراحی مراکز شهر، اصول طراحی میادین مرکزی و مولفه های موثر بر ارتقا هویت فضاهای شهری تدوین و تدقیق شده اند. پس از بررسی و تحلیل چند نمونه داخلی و خارجی، در نهایت یک مدل مفهومی جهت طراحی فضای میادین مرکزی با رویکرد هویت بخشی ارائه شده است که با استفاده از مدل به دست آمده راهکارهایی برای طراحی فضای مرکز شهر قائم شهر، به عنوان نمونه موردی  پیشنهاد گردیده است.

 

واژه های کلیدی

مرکز شهر، میدان مرکزی، هویت، قائم شهر، میدان طالقانی 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

مرکز شهرها جلوه بارز زندگی و منبع نمادین خاطرات جمعی، تصورات و تعلقات شهروندان هستند عموما مرکز شهر ،هسته اولیه شکل گیری هر شهر می باشد و  مکانی است که روح حیات اجتماع شهر را متبلورکرده و از آن هویت می گیرد .مقوله هویت به طور عام و هویت مکان به طور خاص، از جمله مقولاتی است که به جهت نقشی که درشناخت افراد ،اشیاء، اجتماعات و مکان ها دارد حائز اهمیت است . هویت عامل تشخص و تمایز هر چیزي است. در این میان مراکز شهرها و به ویژه مراکز شهرهای تاریخی به سبب نقشی که در شکل دادن تصویر ذهنی و شناخت از شهرها دارند، از جایگاه ویژه اي برخوردارند. بنابراین توجه به این مقولات و دستیابی به چارچوبی برای طراحی مرکز شهر ها با تاکید بر هویت بخشی،  هدف مقاله حاضر است. ضمن پرداختن به موضوعاتی نظیر مرکز شهر و اصول طراحی آن،میدان مرکزی و اصول طراحی میدان و هویت و مولفه های موثر بر هویت مکان در ادامه چند نمونه خارجی و داخلی مشابه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و از نتایج حاصل یک مدل مفهومی جهت طراحی فضای مرکز شهر با رویکرد هویت بخشی پیشنهاد گردیده است و در نهایت سعی گردیده که بر اساس مدل مفهومی  ارائه شده، به منظور طراحی مرکز شهر قائم شهر در جهت هویت بخشی به آن ، راهکارهایی ارائه شود.

روش تحقیق

پایه نظری و الگوی مبنای این پژوهش روش تحقیق علمی مبتنی بر فرایند طراحی شهری می باشد. و بر این مبنا فرآیند هفت مرحله ای روش تحقیق شامل پرسش آغازین، تدوین چارچوب نظری با استفاده از روش تحلیلی توصیفی و تدقیق مسئله تحقیق، ارائه مدل مفهومی تحلیلی، مشاهده و تحلیل اطلاعات همراه با مطالعات میدانی و مشاهده عینی، مطالعات اکتشافی، تحلیل و ارزیابی اطلاعات و نتیجه گیری بر مبنای مدل مفهومی انجام شده است.

مرکز شهر

مناطق اصلی و میانی هر شهر که معمولاً مرکز تجاری آن شهر به حساب می‌آیند مرکز شهر نامیده می‌شود. در اصل در گذشته تمام خیابان های اصلی شهر به سمت قسمت مرکزی شهر بود که در این قسمت مرکزی، معمولا عبادتگاه، دستگاه حکومتی و اکثر ادارات وفعالیت های مهم شهری قرار داشت و مردم روزها از حومه شهر به مرکز شهر رفته تا به تبادل کالا و خدمات بپردازند، با یکدیگر ملاقات کنند و اطلاعات و عقایدشان را با هم تبادل نمایند و شب ها به خانه هایشان باز می گشتند. در واقع مرکز شهر، یک مرکز فرهنگی ومحل بروز حیات مدنی و اجتماعی شهر و نماد هویت جامعه به شمار می آمد. که بعدها با گذر زمان، نیروهای اجتماعی و اقتصادی و سیاسی، شکل  و عملکرد کالبدی مرکز شهر را تغییر داد.

مرکز شهر ¹معمولا معادل اصطلاحاتی نزدیک به یکدیگر و در عین حال متفاوت از هم به کار می رود. تعریف هریک از اصطلاحات به شرح زیر است:

مرکز قدیمی شهر²: این اصطلاح در ایالات متحده امریکا برای نامیدن منطقه تجاری یا پایین شهر به کار می رود.کاربرد این واژه در حال گسترش به کشورهای دیگر است.

مرکز شهر³: این اصطلاح در مورد منطقه کسب و کار و فعالیت های تجاری شهر به کار می رود.

هسته مرکز شهر⁴: این اصطلاح به مرکز جغرافیایی یا قسمت میانی شهر اطلاق می شود (برک پور، 1380, 78).

مرکز شهر مفهومی کارکردی- عملکردی دارد و نه صرفا هندسی (معصوم و علی آبادی، 1380, 5).

مراکز شهر هنوز انعکاس اقتصاد زنده بسیاری از شهرها محسوب می شوند (Burayidi, 2001, 291).

مرکز شهر در طی تاریخ معانی و مفاهیم متفاوتی داشته است، از مفاهیم سیاسی و اقتصادی گرفته تا مفاهیم اجتماعی، فرهنگی و کالبدی و فضایی. مرکز شهر در هر مقیاس، مکانی است برای بروز و حضور حیات مدنی در عرصه های کالبدی، فضایی، مکانی و زمانی. چنین ویژگی هایی از مرکز شهر باعث نقش مفهوم مرکزیت آن شده است (حبیبی و مقصودی، 1381, 12).

اصول طراحی مرکز شهر

سای پامیر در کتاب آفرینش مرکز شهری سرزنده(1389)، هفت اصل کلی برای تبدیل مرکز شهر به یک مکان موفق را معرفی می نماید. این اصول باید تصمیم گیری هایی را هدایت کند که به شکل و شخصیت مرکز شهر، به عنوان مکانی با کیفیت بالا برای مردم، شکل می دهد و به عنوان مبنایی برای ارزیابی امکانات موجود هر مرکز شهر استفاده گردد. در ادامه به بررسی این اصول پرداخته شده است.

جدول 1. اصول خلق مراکز شهر موفق (ماخذ: پامیر، 1389, 108-81)

اصل 1	آفرینش  ساختاری سازمان دهنده
اصل2	به وجود آوردن هویتی برجسته
اصل3	ایجاد تنوع و جذابیت
اصل4	اطمینان از تداوم بصری وعملکردی
اصل5	به حداکثر رساندن سهولت استفاده
اصل6	فراهم نمودن آسایش
اصل7	تاکید بر کیفیت بالا

میدان مرکزی شهر

مرکز شهر می تواند یک میدان باشد.میدان مرکزی شهر،فضایی است دایره ای شکل که در اواخر قرن نوزده، معمولا به منظور توسعه شهرها طراحی می شد(شکل دایره بیشتر ملهم و ناشی از نحوه عملکرد و حرکت اتومبیل است). این فضا، محورهای دید را به یک نقطه متمرکز می کند، بلوار و خیابان ها را به هم ارتباط می دهد و تاکیدی است بر خطوط جهت یابی کالبد شهر. ضمنا چشم اندازی زیبا به آب نماها و مجسمه ها و ستون های یادبود وسط میدان به وجود می آورد. میدان اتوال⁵ با طاق نصرت، در پاریس و میدان آزادی تهران و میدان طالقانی در قائم شهر، نمونه هایی از این نوع میدان است (قریب، 1376, 37).

اصول طراحی میدان

 اصول مطروحه در جدول شماره2 بر اساس تحلیل و بررسی صدها میدان با ساختار مطلوب و نامطلوب استخراج شده است.بدیهی است که طراحی، تنهاجز کوچکی در ساخت یک میدان است.برای ایجاد میدانی با ساختار کاملا مطلوب، توجه به عوامل عنوان شده که فراتر از ابعاد صرف کالبدی است واجد اهمیت بسیار است.

جدول 2.اصول خلق میادین شهری مطلوب (Source: project for public spaces, 2013)

اصل1	جاذبه ها و اهداف:تنوع و سرزندگی	اصل2	تسهیلات و امکانات رفاهی
اصل3	طراحی منعطف:انعطاف پذیری	اصل4	راهبرد فصلی:انعطاف پذیری
اصل5	دسترسی آسان:نفوذپذیری	اصل6	توجه به ساختار درونی و بیرونی میدان
اصل7	میزان تاثیرگذاری	اصل8	نقش عمده مدیریت
اصل9	تنوع منابع تامین مالی	اصل10	شکل و هویت

با توجه به جدول شماره1 اصول طراحی مرکز شهر و جدول شماره 2 اصول طراحی میدان، اهمیت نقش هویت مشخص می گردد. در ادامه به بررسی و مطالعه مقوله هویت پرداخته شده است.

هویت

در لغت نامه دهخدا هویت چنین تعریف شده است:« هویت عبارت است از تشخص که گاه بر وجود خارجی اطلاق می شود و گاه بر ماهیت با تشخص که عبارت از حقیقت جزئیه است. هویت مرتبه ذات ناب را گویند و مرتبه احدیت و لاهوت اشارت است از آن» (دهخدا، 1377, 349)

در فرهنگ معین هویت به ذات باری تعالی،هستی،وجود و آنچه موجب شناسایی  شخص باشد ،معنی شده است و در تعریفی آمده است: «هویت عبارتست ازحقیقت جزئیه ،یعنی هرگاه ماهیت با تشخص لحاظ و اعتبار شود و گاه به معنای وجود خارجی است و مراد تشخص است و هویت گاه بالذات و گاه بالعرض است.» (معین، 1384, 5228)

در زبان انگلیسی لفظ «identity» ودر زبان فرانسه «identite» به عنوان معادل هویت به کار می رود که در فرهنگ بریتانیکا دارای دو معنی منطقی به معنی «این همانی» و از نظر روانشناسی به معنی « شخصیت،تشخص و خود واقعی» است (آریان پور و کاشانی، 1375, 10335 ) و در لغت نامه آکسفورد به معنی: «آنچه که کسی یا چیزی هست، همان بودن« آمده است.

کاوش و مقایسه آرا اندیشمندان و نظریه پردازان شهری در ارتباط با هویت مکان

مقوله «هویت» ابتدا حوزه هایي مانند فلسفه، منطق و روانشناسي را دربر مي گرفت، اما با توجه به تحولات علمي چند دهه اخیر، دامنه ی آن به محیط هاي انسان ساخت نیز كشیده شده است. شهر به عنوان بستر شكل گیري جامعه و نمایشگاه معرفي افكار مردم یك كشور، نقش مهمی را در «هویت ملي» ایفا مي نماید(دویران و کریمی نژاد،82،1393). بنابراین هویت و کلیه کیفیاتی که منجر به منحصر به فرد بودن هر شهری برای خودش می گردد، از جمله مقولاتی است که باید در طراحی بافت های شهری مدنظر قرار گیرد(نصر،24،1393).

بر اساس تحلیل و بررسی صورت گرفته پیرامون تعاریف نظریه پردازان شهرسازی از مفهوم هویت و عوامل موثر در هویت بخشی به بافت ها و فضاهای شهری مشاهده می شود.تعدادی از نظریه پردازان، شکل کالبدی را عامل هویت بخشی شهر  و در مقابل تعدادی از طراحان، نقش اصلی را به تصورات ذهنی و شناختی دانسته اند. گروهی دیگر از شهرسازان با تلفیق این دیدگاه ها نقش اصلی را به فعالیت ها و اختلاط کاربری ها داده اند.

شکل کالبدی:

کالن(1961)در تعریف شاخصه های هویت شهری بر شکل کالبدی شهر، سبک های طراحی، نماهای ساختمان ها و نیز رابطه و پیوند ساختمان با ساختمان های همجوار، ورودی ها و چشم اندازهای ساختمان ها تاکید کرده است. اینگونه نگرش را در واقع می توان رویکردی کلاسیک به طراحی شهری محسوب نمود.

تصورات ذهنی:

در مقابل تعداد دیگری از اندیشمندان مانند راپاپورت، لینچ و الکساندر بر نقش عوامل اجتماعی،فرهنگی،تاریخی و روانشناختی در هویت بخشی به فضاهای شهر تاکید می کنند.در واقع ایشان با الهام از  علوم رفتاری و روان شناسی بیشتر به سیمای شهر و نقشه های ذهنی توجه داشته و آن را راهنمای مردم در شناخت و بررسی هویت فضاهای شهری می دانند.این دیدگاه رمانتیک و ذهنی از طراحی شهری به حساب می اید.

 

فعالیت:

گروه دیگری از نظریه پردازان با فاصله گرفتن از عوامل ذهنی و روانشناختی،اصل را بر فعالیت ها در ایجاد فضای با هویت شهری قرار می دهند.از جمله این افراد می توان به جیکبز و گل اشاره کرد.ایشان بر جنبه های برنامه ریزی و به ویژه تنوع در فعالیت های فضاهای شهری،اختلاط و ترکیب کاربری ها،کثرت در ارتباط با هویت نواحی و فضای شهری تاکید دارند (مونتگومری، 1379, 5)

مکان

 

در راستای دست یافتن به هدف اصلی در چارچوب نظری این تحقیق یعنی« طراحی فضای مرکز شهر با رویکرد هویت بخشی» به مرور نظریه های مختلف مطرح شده در زمینه عوامل ایجاد هویت درفضاهای شهری، (نظرات اشخاصی چون کوین لینچ، آموس راپاپورت، ای ین بنتلی و جین جیکبز) پرداخته شده است.که خلاصه نظریاتشان در جدول شماره 3 ارائه گردیده است.

جدول 3. جمع بندی دیدگاه های نظریه پردازان برنامه ریزی و طراحی شهری

لینچ	هویت ویژگی است که باعث بازشناسی یک مکان از مکان دیگر می گردد.عناصر هویت بخش از نظر لینچ عبارتند از:شفافیت، سازگاری، خوانایی، رویدادها، ساختار (لینچ، 1387، 181-168)
راپاپورت	هویت ویژگی است که در زمان های متمادی ثابت بوده و متمایز کننده محیط می باشد.تاکید وی بر فعالیت و معنی در هویت بخشی کالبدی  می باشد. (راپاپورت،31،1391)
جیکبز	فعالیت عامل اصلی کیفیت در فضاهای شهری می باشد.از نظر جیکبز معیارهای هویت بخش عبارتنداز: تنوع واختلاط کاربری ها،نفوذ پذیری،کثرت وترکیب انواع ساختمان ها (جیکبز،1388)
بنتلی	معیارهای هویت بخش از نظر بنتلی: نفوذ پذیری، گوناگونی و تنوع، خوانایی، انعطاف پذیری ،سازگاری بصری، غنای حسی ،رنگ تعلق یا قابلیت شخصی سازی (بنتلی و دیگران، 1387, 5)

مولفه های هویت بخش به مکان

با توجه به مطالب بالا، غیرقابل انکار است که اولا هر فضایی با شدت و ضعف متفاوت واجد هویت است، وثانیا هویت نهایی مکان، برآیند هویت های فعالیتی، کالبدی، زیست محیطی، فرهنگی و معنایی آن است. به این ترتیب امکان تمیز یک فضای شهری از فضاهای شهری سایر تمدن ها با مشخص شدن ویژگی های هویتی آنها مقدور می گردد(نقی زاده،17،1385).

 

شکل2. هویت مکان

در ادامه به بررسی چند نمونه خارجی و داخلی در زمینه طراحی فضای مراکز شهری پرداخته شده است. نمونه ها به گونه ای انتخاب شده اند که از جنبه های مختلف قرابتی با مسایل مورد نظر در این پژوهش و نمونه موردی داشته باشد. در این راستا پس از مطالعه و تحقیق درباره موقعیت و زمینه هر یک از نمونه ها، نکات ویژه برنامه ریزی، اهداف و راهکارهای طراحی به کار گرفته شده، به صورت دو جدول خلاصه شده ارائه گردید تا مطالب استخراج شده به راحتی مورد استفاده قرار گیرند.

نمونه های خارجی

نمونه های خارجی مطرح شده در این فصل شامل سه  نمونه ؛ طرح تجدید حیات مرکز شهر دیترویت- آمریکا(project for public spaces, 2013 ) ، میدان کامپو سیه نا- ایتالیا (توسلي، 1393, 30) (هدمن و يازوسكي 1384, 106-96)  و طراحی فضای مرکز شهر بغداد- عراق  (عرفانی و دیزانی، 1389, 57) است.

 

 

 

 

 

جدول4. جمع بندی معیارهای مرتبط با نمونه های موردی خارجی

نمونه موردی	موقعیت جغرافیایی	برنامه کالبدی	اهداف	نکات ویژه طرح	معیارهای طرح
پردیس مارتیوس	دیترویت آمریکا	1.تغییر کاربری فضای کنسرت به پردیس مارتیوس 2.احیای پارک سیرکوس 3.احیای میدان کادیلاک 4.مرمت بناهای قدیمی 5.ایجاد فضاهای جمعی	1.خلق بهترین فضای عمومی جهان 2.افزایش حس تعلق ودلبستگیِ شهروندان 3.تبدیل مرکز شهر، به قطب هنری، فرهنگی فعالیتی	1.تاکید بر تاریخ و فرهنگ بومی 2.مشارکت مردمی 3.بستر بیش از 200 رویداد در طول سال 4.پیوند مرکز شهر با چشم انداز طبیعی رودخانه دیترویت و سایر نقاط کلیدی داخل شهر 5.طراحی فضای  پردیس مارتیوس بعنوان نقطه شروع تجدید حیات مکان مرکزی شهر	1.تنوع و سرزندگی 2.انعطاف پذیری 3.تعلق و دلبستگی 4.پیاده مداری 5.سازگاری 6.جذابیت و مطلوبیت 7.برگزاری آئین ها و تشریفات 8.بهره­گیری از هنرهای بومی 9.پیوستگی فضایی 10. کثرت وترکیب ساختمان ها
خیابان حیفا	بغداد عراق	1.مرمت 9 خانه  2.مرمت سه مسجد تاریخی 3.درخت کاری و ایجاد سایه 4.تجهیز خیابان و پیاده رو به مبلمان با کیفیت شهری 5.ایجاد فضاهای جمعی	1.حفظ شهرت و اعتبار مرکز تاریخی شهر 2.ارتقا کیفیت محیطی 3.احیای خیابان حیفا بعنوان محوری باارزش درساختار فضایی شهر	1.حفظ آداب و سنن و رفتارهای فرهنگی اجتماعی شهر 2.طراحی فضای خیابان حیفا بعنوان نقطه شروع احیای کل منطقه تاریخی کرخ	1.اصالت 2.تشخص 3.بهره گیری از نماد و نشانه های فرهنگی 4.ایجاد آسایش 5.زیبایی
میدان کامپو	سیه نا ایتالیا	1.برج مانجیا بعنوان تنها عنصر عمودی، نماد هویتی و برجسته میدان 2.تالار شهر نماد قدرت 3.کلیسای دومونماد مذهب 4.کلیسای ویرجین 5.آبنمای فونته گایا، اصلی ترین جاذبه میدان 6.استفاده از طاق در سر در ورودیها جهت عدم احساس بریدگی 7.تخریب بناهای ناهمخوان در طول تاریخ	ایجاد فضایی با گنجایش همه اهالی شهر برای برگزاری جشن ها و مسابقات	1. ساخت ابنیه میدان به شکل کنونی طی سالیان متمادی  2.پیوند زندگی معنوی،زندگی روزمره و داد و ستد در میدان 3.رعایت قوانین اجتماعی و معماری در جهت زیبایی و رضایتمندی مردم در طول زمان 4.همخوانی بناهای جدید احداث با بافت شهر و بناهای اطراف 5.آب نما به عنوان اصلی ترین جاذبه میدان 6.قابلیت جذب اقشار مختلف 7. وجود چشم انداز طبیعی	1.تداوم تاریخی 2.نفوذ پذیری 3.اصالت 4. استفاده ازمصالح ومعماری بومی 5.همزیستی با طبیعت  6.نقش انگیزی 7.وحدت 8.پیاده مداری 9.تناسبات بصری 10.تذکر دهی 11. هماهنگی شکل و عملکرد و باورها 12.خاطره انگیزی 13.محصوریت

نمونه های داخلی

در این بخش به بررسی دو نمونه داخلی پرداخته شده است. نمونه اول طراحی فضای میدان شهدای اراک می باشد که هنوز به اجرا در نیامده ونمونه دوم، طراحی فضای میدان امام علی اصفهان است که بخش های اعظمی از آن به مرحله اجرا  در آمده  است.

شکل5.میدان شهدا-اراک). ماخذ: حوزه معاونت شهرسازی شهرداری اراک ،1391)

شکل6.میدان امام علی-اصفهان. (ماخذ: درگاه الکترونیکی شهرداری اصفهان، 1393)

                                                          

 

جدول5. جمع بندی معیارهای مرتبط با نمونه های موردی داخلی

نمونه موردی	موقعیت جغرافیایی	برنامه کالبدی	اهداف	نکات ویژه طرح	معیارهای طرح
میدان شهدا	اراک	1. تفکیک فضاهای پیاده و سواره از طریق طبقاتی کردن میدان شهداء(زیرگذر) 2.حذف بلوک های میانی میدان شهدا 3.ایجاد دو برج در جبهه جنوبی میدان 4. استقرار واحدهای تجاری در فضاهای خالی اطراف میدان 5.ایجاد پارکینگ در حوزه مرکز شهر	1. تبدیل میدان شهداء به نماد شهر اراک از طریق هویت بخشی  2.خلق مرکزی  با الویت های بخش فرهنگی  3.کاهش بار ترافیکی سواره در مرکز شهر  4.تبدیل فضای همسطح میدان به فضای شهری مخصوص پیاده و دوچرخه 5.استفاده ازالگوها و نمادهای معماری گذشته اراک	1.ایجاد فضایی هویتمند در مرکز شهر در اتصال با ساختار ارزشمند بازار تاریخی اراک  2.حضور موانع برای مسیر امن پیاده، بدلیل ارجحیت داشتن انسان بر خودرو  3.عدم وجود فضاهای بلااستفاده و متروکه در بلوک های پهنه میدان  4. بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده موجود در بلوک های پیرامونی میدان شهداء  5.تمرکز فعالیت های گوناگون در مقیاس محلی و شهری در پهنه مرکز شهر و جذب جمعیت	1.بهره گیری از معماری سنتی 2.تقویت پیاده مداری 3.ایجاد آسایش 4.امنیت 5.سرزندگی 6.گوناگونی 7.جذابیت و مطلوبیت 8.بهره گیری از نماد و نشانه های فرهنگی 9.مقیاس انسانی
میدان امام علی	اصفهان	1. زير گذرها و ميدان ترافيكي و پارك سوار مجلسي  2.اتصال بازار ريسمان به بازار هارونيه و ادامه بازار هارونيه به بازار غاز 3. بدنه هاي ميدان هاي اصلي و جلوخان مسجدجامع 4. اجراي پاركينك، سرويسهاي بهداشتي و تأمين خدمات شهري  5.احياي بازار و ابنيه هاي­تاريخي  6.ساماندهي گذرهاي تاريخي  7. كف سازي ميدان	1. رونق بخشی هسته مركزي شهر اصفهان 2.حل مشکلات ترافیکی 3.بهسازی و نوسازی و مرمت بافت فرسوده تاریخی	1. تحقق طرح های بالادستی 2. احداث پروژه در محلی با معضلات عمیق اجتماعی وفرهنگی 3.استفاده از بازشو ها در کف­جهت تامین روشنایی فضای زیر میدان 4. ایجاد فضای شهری مسقف چند منظوره، در زیر میدان  جهت فعال بودن میدان در تمامی ساعات روز 5.همراهی و همکاری کسبه، هیئت های مذهبی، مردم و ساکنین واقع در محدوده طرح با تیم های اجرایی فعال در میدان 6.افزایش سرانه های خدماتی	1.اصالت و زیبایی 2.تشخص 3.بهره­گیری از نماد و نشانه های فرهنگی 4.ایجاد آسایش 5.تذکر دهی 6.جذابیت، سرزندگی و مطلوبیت 7. پیوستگی فضایی 8.استفاده از معماری سنتی 9.برگزاری آئین ها و تشریفات 10.مقیاس انسانی 11.وحدت 12.پیاده مداری و نفوذپذیری 13.انعطاف پذیری

مدل مفهومی

نکته قابل توجه در اصول ارائه شده برای مراکز و میادین شهری توجه و تاکید به نقش هویت و اهمیت و تاثیر بسزای آن در ایجاد فضاهای شهری با کیفیت می باشد. پس از  بررسی آرا و نظرات اندیشمندان شهری در باب هویت مکان، و بررسی نمونه ها ومصادیق داخلی و خارجی مرتبط با موضوع، ودر نهایت استخراج اصول و معیارهای مورد نیاز برای طراحی فضای میادین مرکزی شهرها از همه مطالب گفته شده، مدل مفهومی زیر بر اساس پنج مولفه هویتی که پیشتر بحث ان رفت، ارائه گردید.

جدول6. مدل مفهومی تحقیق

مولفه	زیر مولفه	معیار
فعالیتی	ضروری	جذابیت و مطلوبیت رنگ تعلق پویایی، سرزندگی و گوناگونی سازگاری تنوع و اختلاط کاربری ها شفافیت
	اختیاری
	اجتماعی
کالبدی	چشم انداز مصنوع	مقیاس انسانی اصالت و تشخص نقش انگیزی وحدت پیاده مداری انعطاف پذیری نفوذ پذیری زیبایی و تناسبات بصری پیوستگی فضایی کثرت و ترکیب انواع ساختمان ها استفاده از معماری بومی، ملی تداوم و پیوستگی تاریخی
	عناصر و فضاهای کالبدی
	الگوی دسترسی
معنایی	تجربیات حسی و کیفیات ادراکی با قابلیت تصویر سازی	خوانایی خاطره انگیزی امنیت غنای حسی تذکر دهی رویدادها حس تعلق و دلبستگی هماهنگی شکل و عملکرد و باورها
	تجربیات حسی و کیفیات ادراکی بدون قابلیت تصویر سازی
فرهنگی	ملی	بهره گیری از نماد و نشانه های فرهنگی بهره گیری از قابلیت های هنری بومی برگزاری آئین ها و رسوم فرهنگی
	مذهبی
	بومی
زیست محیطی	چشم انداز طبیعی	ایجاد آسایش بهره گیری از مصالح بومی همزیستی با طبیعت و احترام به آن بهره گیری از پوشش گیاهی بومی
	کیفیات طبیعی
	پوشش گیاهی

معرفی محدوده مورد مطالعه 

شهر قائم شهر واقع در شهرستان قائمشهر يكی از شهر های استان مازندارن است. محدوده مركز شهر قائم شهر در طرح جامع صرفاً مركز اصلي شهر يعني ميدان طالقاني و بناهاي با ارزش اطراف آن را در بر مي گيرد. 

عکس و نقشه اين ميدان همزمان با پيدايش شهر و احداث خيابانهاي اصلي ،به دستور پهلوی اول، توسط معماران آلمانی ساخته شده است. در گذشته مقياس و عملكرد آن كاملاً در تناسب با بافت شهر بوده است. كاربري هاي دولتي و عمومي در بدنه و عرصه هاي مجاور ميدان شكل گرفته و آن را به عنوان مركز اصلي تجاري- خدماتي و اداري شهر درآورده بود. طی سالیان بعد به دلیل برخی مداخلات و تخریب ها کالبد  زیبا و هماهنگ میدان تغییر یافت و به سبب برخی تغییر کاربری ها ، از پویایی این مرکز شهر کاسته شد وبه مرور تبدیل به یک مرکز شلوغ و پر ترافیک و بی نظم گردید که نه تنها انسان را به ماندن تشویق نمی کند که بالعکس به رفتن و دور شدن راهنمایی می کند.

از انجا که شکل گیری شهر قائم شهر از محدوده مرکزی آن آغاز شد و توسعه های آتی، طی سالیان متمادی، شکل کنونی را به آن بخشید، ارزش و اعتبار این مرکز شهر آشکار می گردد و به دلیل  برجسته بودن این مرکز در تصویر ذهنی همه  شهروندان،  این مقاله بر آن است تا با استفاده از مدل مفهومی پیشنهاد شده راهکار هایی جهت طراحی فضای این مرکز شهر در راستای احیای هویت از دست رفته آن ارائه دهد که در صورت اجرا به  بهبود اوضاع و خلق فضایی با نشاط ، با هویت و مطلوب بپردازد.

شکل7. موقعیت مرکز شهرقائم شهر   (ماخذ: ارتباط شخصی،1393)

شکل8. پلان مرکز شهر قائم شهر (source:google maps,2014)

   

 

شکل9.میدان طالقانی قائم شهر

 

 

ارائه راهکار برای طراحی فضای مرکز شهر قائم شهر ( با تاکید بر میدان طالقانی) براساس مدل مفهومی

بر اساس مدلی که ارائه گردید راهکارهایی اجرایی برای مرکز شهر قائم شهر بر مبنای5 مولفه  فعالیتی،کالبدی،معنایی،فرهنگی و زیست محیطی پیشنهاد می شود،  که ضمن توجه به معیارهای مشخص شده  در هر بخش، تاکید بیشتر، بر مقوله هویت است.

جدول 7.راهکار های طراحی مرکز شهر قائم شهر بر اساس مدل مفهومی

مولفه	معیار	راهکارهای طراحی
فعالیتی	جذابیت و مطلوبیت رنگ تعلق پویایی، سرزندگی و گوناگونی سازگاری تنوع و اختلاط کاربری ها شفافیت	1.فراهم اوردن کاربری های خدمات رفاه عمومی نظیر(پذیرایی گردشگری،سرویس بهداشتی،تفریحی فراغتی ) 2.تعیین کاربری برای محوطه و زمین های باز،بایر و ساختمان های متروکه 3.ایجاد فعالیت های 24 ساعته شبانه روزی جهت سرزندگی و امنیت بیشتر مرکز شهر 4.رونق بخشیدن واستفاده از میدان طالقانی به عنوان بزرگترین فضای همگانی و گره اصلی شهر و فراهم آوردن تاسیسات و تجهیزات مورد نیاز آن 5. فراهم آوردن فضایی جهت جمع آوری و متمرکز نمودن دست فروش های میدان 6. ارتقا بازارو پاساژهای مرکز شهر، جهت رونق عملکرد، جذب گردشگران بیشتر و حفظ هویت مرکز شهر.
کالبدی	مقیاس انسانی اصالت و تشخص نقش انگیزی وحدت پیاده مداری انعطاف پذیری نفوذ پذیری زیبایی و تناسبات بصری پیوستگی فضایی کثرت­و ترکیب انواع ساختمان ها استفاده از معماری بومی، ملی تداوم و پیوستگی تاریخی	1.فراهم اوردن پارکینگ های استاندارد  و کافی وسایل نقلیه خارج از فضای میدان 2.دور نمودن حرکت سواره از مرکز شهر 3.ایجاد رینگ سواره با استفاده از خیابان های پیرامون میدان 4.احداث زیر گذر در فضای زیر میدان و خیابان های منتهی به آن 5.طراحی مسیر های ویژه دوچرخه 6.ایجاد فضایی جهت عبور اضطراری ماشین در فضا 7.تقویت حرکت پیاده در میدان و خیابان های منتهی به آن با توجه به جذابیت های تاریخی و فعالیتی 8.دسترسی آسان وسایل حمل و نقل عمومی به محدوده ی پیاده مدار مرکز شهر 9.رعایت رنگ ،نما و مصالح و سبک معماري متناسب با شادابی و هویت بافت از طریق تدوین ضوابط و مقررات محدود کننده 10.به کار گیری عناصر سمبلیک و عناصر نشانه ای مربوط به معماری بومی 11.اتخاذ تدابیری برای از بین بردن گسستگی تداوم در جداره ها و تقویت حس مکان و تعریف فضای میدان(مثل:سقف شیبدار به رنگ سفال) 12.استفاده از عناصر هویت بخش در جداره ها(مانند:بالکن،عناصر سمبلیک،برجک ها و دروازه ها با سقف های شیبدار به منظور خوانایی و احیای خاطرات( 13.ايجاد عناصر شاخص در طول مسير( المان های یادبود مانند ستون،مجسمه و ...) 14. ایجاد کفسازی یکسان و هم جنس در گرداگرد میدان جهت ایجاد انسجام و پیوستگی و ایجاد وحدت . 15.نصب تابلو دیجیتال و ستون های اگهی و نصب نقشه های مربوط به میدان  16.استفاده از مبلمان و تجهیزات شهری مورد نیاز 17.فراهم آوردن تمهیداتی جهت سهولت استفاده فضا توسط معلولین  18.احداث دروازه در ورودی خیابان ها به میدان که به ایجاد غنای مطلوب در خط آسمان منجر می شود 19.استفاده از سقف های شیبدار به منظور هویت بخشی در سیمای بام 20.از بین بردن یکنواختی خط آسمان و ایجاد تعادل،تنوع و غنا در خط آسمان با اتخاذ تدابیری چون تاکیدات هویت بخش خط آسمان
معنایی	خوانایی خاطره انگیزی امنیت غنای حسی تذکر دهی رویدادها حس تعلق و دلبستگی هماهنگی شکل و عملکرد و باورها	1.تقویت محورهای منتهی به میدان به منظور تحکیم پیوند بین میدان طالقانی و حوزه پیرامون 2. ایجاد پیوستگی فضایی میان مکان های تاریخی و با ارزش مرکز شهر و تقویت و رونق این مکان ها 3.ایجاد فضاهای ایستا و پویا به وسیله میدان و کریدور در پیوند با حوزه های پایدار و تداوم فضایی بین انها به منظور از بین رفتن ضعف های فضایی 1. ساماندهی  وضعیت امامزاده یوسف رضا در جهت بازگرداندن هویت از دست رفته آن 2.شناسایی دروازه های بالقوه برای بهبود حس هویت مرکز شهر 3.استفاده از عناصر و نشانه های هویتی و متناسب با فرهنگ منطقه 4.برگزاری نمایشگاه های هنری،فرهنگی،صنایع دستی،غذای محلی و ...برای افزایش حس  دلبستگی و تعلق به مرکز شهر
فرهنگی	بهره گیری از نماد و نشانه های فرهنگی بهره گیری از قابلیت های هنری بومی برگزاری آئین ها و رسوم فرهنگی	1.مرمت و بهسازی و بازسازی بناهای تاریخی 2.تدوین ضوابطی در احداث بناهای جدید در هماهنگی با آثار تاریخی گذشته 3.دادن کاربری هایی متناسب با بناهای تاریخی در جهت حفظ و تقویت اثر تاریخی فرهنگی آن(مثلا:تبدیل کاخ پهلوی به موزه مردم شناسی ) 1.زمینه سازی جهت احداث و طراحی فضاهای  بزرگ فرهنگی در سطح فراشهری از جمله( احداث سالن های  بزرگ سینما، سالن تاتر و...) 2. اختصاص فضایی عمومی برای برگزاری جشن ها و آیین های بومی مازندران  و نمایش های خیابانی در مرکز شهر 3.برگزاری مسابقات هنری میان هنرمندان شهرستان در جهت زیباسازی مرکز شهر 4.شرکت دادن شهروندان در نظرسنجی مربوط به طراحی و احیای مرکز شهر
زیست محیطی	ایجاد آسایش بهره گیری از مصالح بومی همزیستی با طبیعت و احترام به آن بهره گیری از پوشش گیاهی بومی	1.استفاده از سایبان های سبز در راستای حمایت از فضای سبز و ایجاد آسایش در برابر آفتاب و باران 2. احداث منابع ذخیره ی آب و استفاده از آب باران برای آبیاری فضاهای سبز و اصلاح الگوی مصرف  3.مهار آب های سطحی  از طریق بهبود وضعیت شیب کف زمین و جوی ها  4. استفاده از مصالح ساختمانی  بومی منطقه در جهت کاهش اتلاف انرژي 5.طراحی با توجه به جهت نور و وزش باد 6. ايجاد آب نما و جریان آب در مسیر های مختلف 1. شناسنامه دار کردن درختان کهنسال و جوانِ موجود در مرکز شهر 2. .ایجاد خط سایه توسط ردیف درختان در امتداد پیاده روی خیابان های منتهی به میدان 3.خلق فضاهای سبز ، گلدان های بزرگ شهری ودرختچه های کوتاه و بوته های تزئینی، متناسب با پوشش گیاهی مناطق­معتدل

نتیجه گیری

مرکز شهر به عنوان عنصر کلیدی در ساختار فضایی یک شهر محسوب می شود. از این رو توجه به مراکز  قدیمی شهرها که عمدتا هسته اولیه شهرها به حساب می آیند( به ویژه مراکز تاریخی) از اهمیت زیادی برخوردار است. و چون این مرکز شهرها به عنوان شخصیت و هویت یک شهر عمل می کنند، توجه به مقوله هویت در طراحی فضای مراکز شهری ضروری است.

در مقاله حاضر ضمن پرداختن به موضوع مرکز شهر، میدان مرکزی و هویت ، مولفه های هویت بخش به مکان شناسایی شد و اصول و معیارهای طراحی  مراکز و میادین شهری مورد توجه قرار گرفت و در نهایت در یک مدل مفهومی ارئه گردید که این مدل می تواند به عنوان یک چارچوب نظری برای طراحی فضای مراکز و میادین شهری  در جهت خلق مرکزی سرزنده و با هویت استفاده شود.

در این مقاله مرکز شهر قائم شهر به عنوان نمونه موردی معرفی گردید و راهکارهایی اجرایی برای ساماندهی و طراحی  میدان مرکزی شهر بر اساس مدل مفهومی پیشنهاد شد که در صورت اجرا به بهبود اوضاع و خلق فضایی با نشاط، با هویت و مطلوب می پردازد. 

پی نوشت

---

[1]  کارشناسی ارشد طراحی شهری دانشگاه  آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران (مسئول مکاتبات)

Email: [e-mail]

[2]  استاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران

Email:[e-mail]

 

فهرست مراجع:

1. آریان پور، عباس؛ و  کاشانی، منوچهر. (1375).  فرهنگ فارسی به انگلیسی. تهران: انتشارات امیر کبیر.

2.برک پور، ناصر. (1380).  مرکز شهر؛ تعاریفی کوتاه. ماهنامه شهرداری ها،3(34)، 78.

3.بنتلی، ای ین؛ و دیگران. (1387).  محیط های پاسخده. (مصطفی بهزادفر، مترجم). تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران. (نشر اثر اصلی1985 ).

4.پامیر، سای. (1389).  آفرینش مرکز شهری سرزنده.  (مصطفی بهزادفر، مترجم). تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران. (نشر اثر اصلی2004).

5.توسلي، محمود؛ و بنیادی،ناصر. (1393). طراحی فضای شهری.(چاپ سوم ). تهران: مركز مطالعات و تحقيقات شهرسازي و معماري.

6.جیکوبز، جین. (1388). دوره تاریک پیش رو. ( فرح حبیب، مترجم). تهران: دانشگاه آزاد اسلامی,واحد علوم و تحقیقات. (نشر اثر اصلی2004 ).

7.حبیبی، سید محسن؛ و مقصودی، ملیحه. (1381). مرمت شهری، تعاریف، نظریه ها، تجارب، منشورها و فطعنامه های جهانی روش ها و 

اقدامات شهری.(چاپ دوم). تهران: دانشگاه تهران.

8. حوزه معاونت شهرسازی شهرداری اراک . (1391). طرح جامع میدان شهدا. از aspx.میدانشهداءhttp://www.arak.ir/

9.درگاه الکترونیکی شهرداری اصفهان . (1393). میدان امام علی.  از  http://www.isfahan.ir/Index.aspx?lang=1&sub=84

10.دویران،اسماعیل؛ و کریمی نژاد،ملیحه(1393). هویت و حس تعلق مکانی در فضاهای عمومی جدید الاحداث شهری، هویت شهر،سال هشتم(18)،82.

11.دهخدا، علی اکبر. (1377).  لغت نامه دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.

12.راپاپورت، ایماس. (1391).  معنی محیط ساخته شده: رویکردی در ارتباط غیر کلامی. (فرح حبیب، مترجم). تهران: نشر شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری. (نشر اثر اصلی1990 ).

13.قریب، فریدون. (1376). طراحی میدان های شهری. فصلنامه هنرهای زیبا، 2، 37.

14.عرفانی،گوران؛ و دیزانی، احسان. (1389). ساماندهی، از واژه تا عمل؛ قرائت واژه ساماندهی در مداخلات شهری. مجله باغ نظر،7(13)، 57.

15.لینچ، کوین. (1387). تئوری شکل شهر. (سید حسین بحرینی، مترجم). تهران: انتشارات دانشگاه تهران. (نشر اثر اصلی1981 ).

16.معصوم، جلال؛ و علی آبادی، جواد. (1380). مدیریت مرکز شهر. ماهنامه شهرداری ها، 3(34)، 5.

17.معین، محمد. (1384). گزیده فرهنگ معین. تهران: مرکز فرهنگی انتشاراتی رایحه.

18. مونتگومری، جان. (1379). شهرسازی خلاق: ایجاد شهریت و سرزندگی با طراحی شهری، ( ترجمه اسماعیل توکلی). بخش ترجمه و تحقیق مهندسین مشاور شهر و برنامه، (1)، 5-27.

19.نصر،طاهره.(1393).واکاوی معنای «هویت» در سنجش پارادایم «تحلیل  جایگاه حیات بخشی در بافت شهر»، هویت شهر،سال هشتم (18)،24.

20. نقی زاده، محمد. (1386). ادراک زیبایی و هویت شهر در پرتو تفکر اسلامی.(چاپ اول). اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.

21. نقی زاده، محمد.(1385). تاملی بر روند دگرگونی میدان در شهرهای ایرانی. هنر های زیبا، 25، 17.

22. هدمن، ريچارد؛ و یازوسكي، آندرو. (1384). مباني طراحي شهري. (راضيه رضازاده و مصطفي عباس زادگان،مترجمان). تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت ايران. (نشر اثر اصلی  1985).

23. Burayidi, Michael A. (2001). Downtowns: Revitalizing the Centers of Small Urban Communities (1st ed). New York: Routledge.

24. project for public spaces. (2013), 10 Principles for Successful Squares, from http://www.pps.org/reference/squaresprinciples/.

25. Mohammad Aref(2011). Retrieved May,2011, from http://www.noandishaan.com/forums/thread62563.html.

26.google maps(2014).Retrieved May 2014, from https://www.google.com/maps/place/Qaemshahr+Railway+Station/@36.4630807,52.8241478,8320m/data=!3m1!1e3!4m2!3m1!1s0x3f855d266da8b155:0x49faf00394cf38bb.

 

---

[1]  city center

[2]  down town

[3]  central business district

[4]  inner city

[5]  Etoile

---