Investigating the impact of urban identity on the social, economic and physical stability of neighborhoods in Isfahan city (case study: regions 3 and 7)

Subject Areas :

roya Teymouri ¹ (PhD student in Geography and Urban Planning, Department of Geography, Najaf Abad Branch, Islamic Azad University, Najaf Abad, Iran.)
Mehri Azani ² (Assistant Professor of Geography Department, Najaf Abad Branch, Islamic Azad University, Najaf Abad, Iran.)
mehdi momeni ³ (Associate Professor of Abad Research Center, Najaf Branch, Islamic Azad University, Najaf Abad, Iran.)
hamid saberi ⁴ (Assistant Professor of Tourism Research Center, Najaf Abad Branch, Islamic Azad University, Najaf Abad, Iran)

Received: 2023-08-06 Accepted : 2023-12-04 Published : 2023-12-04

Keywords: Sustainability, Isfahan, Social sustainability, urban identity, Economic Sustainability, physical sustainability,

Abstract :

Today, urban identity by strengthening social, economic and physical components and attachment to place; It plays an important role in the stability of neighborhoods and the quality of life. Therefore, it is a necessity to investigate and influence the components of urban identity on the sustainability of the neighborhoods of Isfahan city. The purpose of this research is to investigate the impact of urban identity on the components of urban sustainability, including social sustainability, economic sustainability and physical sustainability of neighborhoods in the city of Isfahan. The statistical population of the research consists of the residents of districts 3 and 7 of Isfahan city, based on Cochran's formula, the sample size was estimated to be 384 people, and finally 400 questionnaires were distributed in a classified manner. In order to collect data, a researcher-made questionnaire was used. Also, in line with the inferential analysis of the data and to test the hypotheses, the method of structural equation modeling based on partial least squares was done using SMART PLS software, and in order to check hypotheses with a mediator variable, the Sobel test was used to check the significance of the mediation effect. A variable is used in the relationship between two other variables. The results of the research showed that urban identity has a positive and significant effect on the sustainability of urban neighborhoods. Also, the impact of urban identity on the dimensions of urban neighborhood sustainability, i.e. social sustainability, economic sustainability and physical sustainability, was confirmed.

Full-Text:



بررسی تاثیر هویت شهری بر پایداری اجتماعی، اقتصادی و کالبدی  محلات شهر اصفهان (مطالعه موردی: مناطق 3 و 7)

 

چکیده

امروزه هویت شهری  با تقویت  مولفه های اجتماعی، اقتصادی و کالبدی و دلبستگی به مکان؛  نقش مهمی در پایداری محله ها و کیفیت زندگی تاثیر بسزایی دارد. از این رو بررسی و تاثیر مولفه های هویت شهری  بر پایداری محلات  شهر اصفهان یک ضرورت است. هدف از این تحقیق بررسی تاثیر هویت شهری بر مولفه های پایداری شهری شامل پایداری اجتماعی، پایداری اقتصادی و پایداری کالبدی  محلات در شهر اصفهان می باشد. جامعه آماری تحقیق را ساکنان مناطق و 3 و 7 شهر اصفهان تشکیل می دهند که براساس فرمول کوکران حجم نمونه 384 نفر برآورد گردید که در نهایت تعداد 400 پرسشنامه به روش طبقه بندی شده توزیع گردید. به منظور جمع آوری داده ها از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شد. همچنین در راستای تجزیه و تحلیل استنباطی داده‌ها و جهت آزمون فرضیه‌ها از روش مدلسازی معادلات ساختاری بر مبنای حداقل مربعات جزئی و با استفاده از نرم افزار SMART PLS انجام گردیده است و به منظور بررسی فرضیات دارای متغیر میانجی، از آزمون سوبل جهت بررسی معناداری تأثیر میانجی یک متغیر در رابطه بین دو متغیر دیگر استفاده می‌گردد. نتایج حاصل از تحقیق نشان داد که هویت شهری بر پایداری محلات شهری تاثیر مثبت و معناداری دارد. همچنین تاثیر هویت شهری بر ابعاد پایداری محلات شهری یعنی پایداری اجتماعی، پایداری اقتصادی و پایداری کالبدی مورد تایید قرار گرفت.

کلید واژه ها: هویت شهری، پایداری، پایداری اجتماعی، پایداری اقتصادی، پایداری کالبدی، اصفهان.

 

 

 

مقدمه

 امروزه آنچـه از اغلـب شـهرهای کنونـی مـا در ذهـن عموم شـکل گرفته مجموعـه ای از سـاختمانهای بلنـد، پارکهـا و خیابانهاسـت؛ امـا شـهرها و فضاهـای شـهری از شـخصیت و هویـت ویـژه ای برخـوردار هسـتند( صالحی زلانی وهمکاران ،1398 :118) .به دنبال تغییر در شرایط و عوامل گسترش و توسعه شهري در دوران اخیر، محله هاي مسکونی جایگاه ویژه اي در شکل گیري شهرها داشته اند. دیدگاه توسعه پایدار، حل مشکلات شهري را استفاده از نیروهاي توانمند درون زاد محلات شهري یعنی، گروه ها و اجتماعات محلی به عنوان سرمایه هاي اجتماعی که از جایگاه و کارکرد ویژه اي از لحاظ حفظ و توسعه تنظیمات اجتماعی در کلان شهر برخوردار هستند میداند. یکی از عناصر اصلی و مهم در ارتقای معنی شهر، محله های شهر است. طی سالهای متمادی، محلات بخشی جدا نشدنی از محیط شهری بوده اند. بنابراین بخش عظیمی از بار معنایی و هویتی شهر بر عهده محله است که احساس هویت و تعلق به محیط را در بین ساکنان گسترش دهند،  این احساس میتواند روح مشارکت را گسترش دهد و سبب بهبود محیط زندگی شود(رحمانی و پورجعفر:1395، 20).

منابع هویت زای موجود در محله های شهری، حصول شاخص های توسعه پایدار را ممکن ساخته و ماندگاری آن را نیز تضمین می کند. همچنین برنامه های امروزی همگی در راستای تحقق توسعه پایدار در سطح محلات شهری می باشند. از این رو شناخت ویژگی های خاص محلات و در واقع عناصر هویت زای آن کمک موثری جهت دستیابی به شاخص های توسعه پایدار را فراهم می آورد. هر شهر و محله هویت خود را از ویژگی های محیط طبیعی و محیط اجتماعی-فرهنگی پیدا می کند که باعث تفاوت شهرها و محله ها از یکدیگر می شود. چنین شاخص هایی یک فرصت و امتیاز منحصر به فرد برای شناخت و حس مکان با فضا است. خصوصیاتی که شهروندان ممکن است از نسلی به نسل دیگر و طی سالهای متمادی تجربه کرده و سبک زندگی خود را با آنها شکل داده باشند (شماعی و جهانی، 1390). ازآنجاکه هویت یکی از معیارهای اصلی پایداری به شمار می‌آید، برای داشتن محلّه‌ای پایدار، دانستن مؤلفه‌های هویت‌ساز الزامی است. بر این اساس، با توجه به پیچیدگی ذاتی شهرها و ابعاد مختلف تأثیرگذاری آن‌ها، شناخت عوامل اصلی و کلیدی در جهت دستیابی به پایداری شهری ضروری به نظر می‌رسد. شهر اصفهان سرآمد دیگر شهرها در خصوص سیما و منظر شهری است که بخشی از هویت این شهر را تشکیل می‌دهد. علاوه بر این‌ انتخاب اصفهان به‌عنوان پایتخت فرهنگ و تمدن ایران اسلامی اهمیت این موضوع را دوچندان کرده است اما مانند سایر شهرهای کشور در معرض خطر بحران هویتی قرار گرفته است و این موضوع به ویژه در بخش ها و مناطق جدید شهر به چشم می خود. آنچه هویت را پدید می‌آورد هماهنگی اجزا و عناصر شهری است که کلیتی هماهنگ را شامل می‌شوند. در دوران اخیر بحران هویت شهری به صورت نگران کننده ای احساس می شود. شهر ها و فضاهای شهری در گذشته استقلال، شخصیت و هویت ویژه ای داشته اند. 

در گذشته علاوه بر محیط کار و سکونت، محلات شهری و عناصر وابسته به آن رنگ و بوی دیگری به محلات شهری بخشیده بودند. می توان گفت بسیاری از عناصر کالبدی و عملکردی که در محلات وجود داشته است باعث بوجود آمدن الگوی خاصی از سبک زندگی محله ای و افزایش هویت گردیده بود. در عصر کنونی به دلیل تغییر و تحولات فراوانی که بخش عمده ای از آن به دلیل جهانی شدن، تغییر سبک زندگی افراد، متمایل شدن افراد به فردگرایی و ... است، شاهد مواردی همچون کمرنگ شدن تعامل انسان ها با محله ها و تعلق نداشتن آنها به محله شان هستیم (شاهیوندی و طالبی، 1396: 3). شهر اصفهان  با توجه به تقویت مولفه های اقتصادی ، اجتماعی در تحکیم وهویت بخشی محله های این مناطق در بالابردن کیفیت زندگی ، شهری زیست پذیر و اکوسیستم پایدار شهری کمک خواهد کرد و حس تعلق مکانی ، افزایش ادراک مردم، استمرارفرهنگی – تاریخی، روابط متقابل شهروندان و زندگی اجتماعی را براي ساکنین شهر به همراه می آورد و از این لحاظ اهمیت وضرورت پژوهش را توجیه میکند.

به‌این‌ترتیب پژوهش حاضر با هدف پاسخ به این سؤال که هویت شهری چه تاثیری بر پایداری اجتماعی، اقتصادی و کالبدی محلات مناطق 3 و 7 شهر اصفهان دارند؟ در جواب  به نظر می رسد هویت شهری بر پایداری اجتماعی،ا قتصادی وکالبدی محلات ناطق 3 و7 شهر اصفهان تاثیر دارد.

1-مبانی نظری وپیشینه تحقیق

هویت شهری

مفهوم ”هویت” به عنوان ویژگی‌های یک شخص یا گروه تعریف می‌شود که آن‌ها را از دیگران متمایز می‌کند. از طرف دیگر هویت شهری با عناصر شهری طبیعی و مصنوعی و خصوصیات اجتماعی- فرهنگی محیط‌های شهری تعریف می‌شود. استدلال می‌شود که هویت شهری از مؤلفه‌های ”اجتماعی” (اجتماعی- فرهنگی، اجتماعی- اقتصادی و روانی) و ”محیطی” (طبیعی و مصنوعی) تشکیل شده است. ویژگی‌های مصنوعی که کیفیت محیط را تعریف می‌کند از لحاظ عناصر و نمادها مورد بحث قرار می‌گیرند که با توجه به ارزش‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شکل می‌گیرند. این که خصوصیات کالبدی محیط‌های شهری به طور مداوم مطابق با مقادیر تغییر می‌کند، امری اجتناب ناپذیر است. اما مقیاس، شرایط و اثرات تغییر برای محافظت و حفظ هویت شهری مورد نیاز است (Gurcinar, Saban & Okesli, 2012).

مفهوم هویت شهری و محصولات معماری شامل تعریف گسترده‌ای است که شامل مؤلفه‌های طبیعی، جغرافیایی، فرهنگی و هنجارهای زندگی اجتماعی است. هویت شهری، هویت معماری و تصاویر شهری در مورد آن‌ها، گاه توسط اجزای بسیار متفاوت در یک دوره طولانی در فضای شهری شکل می‌گیرد. هویت شهر عوامل مختلفی را برای هر شهر به وجود می‌آورد و هویت‌های اصلی در این راه ظاهر می‌شوند. دلیل این امر این است که، شهر نه تنها یک عنصر بصری است که از ورودی‌های کالبدی تشکیل شده، بلکه به عنوان عوامل پویای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نیز مورد ارزیابی قرار می‌گیرند (Yaldiz et al, 2014).

هویت شهری، زاده‌ی تمایلات اجتماعی درون کالبد شهری است که فرم و شکل ویژه خود را دارند. لذا هویت شهری مفهومی پیچیده و چند بعدی است که حاصل تاریخ و فرهنگ خاص یک شهر و یک جامعه حاکم بر شهر است. شهرها و فضاهای شهری سوای از استقلال، از شخصیت و هویت ویژه‌ای برخوردار بوده و می‌باشند (قائد رحمتی و نجاتی، ۱۳۹۸).

هویت شهری فرایندی پویا است. اصطلاحاً گفته می‌شود که این یک فرایند در پیشرفت دائمی و تکمیل شدن است، و این فرایند بر تمایز یا منحصر به فرد بودن متمرکز است. هیچ مقیاس و میزانی برای هویت شهری وجود ندارد و نمی‌توان یک تصویری ثابت از هویت یک شهر پذیرفت. هویت شهری بعضی اوقات به عنوان نمادهای جسمی دیده می‌شود، اما بناها (مانند برج ایفل) به خودی خود هویتی ندارند. هویت یک کیفیت در ذهن مردم است. ابراز هویت شخصی (در سطح فردی) آسان نیست و توضیح اینکه چگونه مکان با این هویت مرتبط است، دشوار است (Nientied, 2018).

 شهر و عناصر آن به عنوان مجموعه‌ای از عناصر خارجی (کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و ...)، بر شهروند تأثیر گذار هستند. تأثیر این عناصر بر فرد باعث ادراک و تجربه فضایی فرد از شهر می‌شود و سرانجام این تجربه و درک فضا منجر به شکل گیری تجربیات شخصی، جمعی و خاطرات مدنی می‌شود. بر این اساس می‌توان گفت آنچه از آن به عنوان هویت شهری یاد می‌شود، فرآیند ایجاد همان احساس بین فرد به عنوان یک شهروند و شهر و عناصر آن به عنوان یک عنصر خارجی است (زینلی قطب آبادی، ۱۳۹۴). بنابراین احساس هویت کردن در شهر به واسطه وجود «خاطرات عمومی» در شهروندان، منجر به تعلق آنان به شهر می‌شود و باعث می‌شود که شهر نشینان خود را شهروند احساس کنند؛ نه فقط اینکه صرفاً ساکن شهر باشند. پس هر چند که هویت شهر خود ناشی از فرهنگ شهروندان خود است؛ بنابراین فرایند شهروند سازی را تحت تأثیر قرار داده و می‌تواند باعث فراهم کردن ضوابط و معیارهای مرتبط با مشارکت نزد ساکنان و شهروندان شود (فکوهی، ۱۳۹۲).

هویت شهر با شکل شهر متفاوت است. امروز ما شهرهای زیادی داریم که زیبا هستند اما به نظر می‌رسد فاقد عناصر هویتی هستند. هویت و شخصیت شهر وقتی معنا می‌یابد که شاخص‌های خاص شهر منعکس شود. شاخص‌هایی که ریشه در مکان و زمان دارند و به طور کلی با سنت‌ها، اعتقادات و دانش و فرهنگ آن جامعه پیوند دارند (پور احمد و شماعی، ۱۳۹۰). تعامل اجتماعی نقش مهمی در شکل گیری هویت شهری دارد. زیرا هویت شهری نه تنها با عناصر جسمی و طبیعی بلکه با زندگی شهری نیز تعریف می‌شود. شکل گیری هویت شهری شامل فرآیندهای تغییر و تحول (تحولات کالبدی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی) از محیط کلان به محیط خرد است (پور احمد و شماعی، ۱۳۹۰).

ابعاد هویت فضای شهری

هویت فضای شهری را می‌توان در سه بعد کالبدی، معنایی و فرهنگی- اجتماعی شهر مورد بررسی قرار داد:

1- ابعاد کالبدی

بافت فیزیکی و ساختار فضایی- کالبدی شهری یکی از ابعاد مهم هویت شهر است. زیرا شکل گیری بافت فیزیکی شهر تحت تأثیر افکار، باورها، فعالیت‌ها و سطح فرهنگ یک جامعه است. در حقیقت، کالبد شهر امکان شناخت بصری هویت شهری را فراهم می‌کند و بنابراین از سایر ابعاد هویت از اهمیت بیشتری برخوردار است. امروزه شباهت اجسام شهرهای مدرن به یکدیگر تهدیدی جدی برای هویت شهرها است. در این راستا، منتقدانی مانند مامفورد معتقدند که در گذشته، هیچ هویت بصری در شهرها وجود نداشت و با فرم‌هایی که به تدریج پیچیده‌تر می‌شدند، زندگی اجتماعی جوامع را ایجاد می‌کردند. اما در برنامه ریزی‌های شهری معاصر، نظم خشک و یکنواخت جایگزین تنوع اجتماعی گذشته شده است. شهرها زمانی شخصیت و موجودیت خاص خود را داشتند. بنابراین امروز، این شخصیت و وجودیت از بین رفته و همه آنها به دسته‌های مشابه و یکنواخت تبدیل شده‌اند (چنگیزی و همکاران،1392).

2- ابعاد معنایی

یکی از معیارهای هفت گانه ای که کوین لینچ در نظریه ”شکل خوب شهر” برای سنجش شکل خوب شهر مطرح می‌کند ”معنی” است. معنی یعنی اینکه شهر تا چه اندازه می‌تواند به وضوح قابل ادراک باشد، از نظر ذهنی قابل شناسایی و تشخیص باشد، ساکنانش آن را در زمان و مکان به تصویر درآورند و تا چه اندازه با ارزش‌ها و مفاهیم شهر در ارتباط باشد (چنگیزی و همکاران، ۱۳۹2).

3- ابعاد اجتماعی- فرهنگی

فرهنگ را می‌توان مجموعه‌ای پیچیده از دانش، اعتقادات، هنرها و آداب و رسوم جامعه دانست که مبتنی بر ارزش هایی است که گروهی به آنها متعهد بوده و در ساختار اجتماعی پیروی می‌کنند. اساساً هویت شهری با فرهنگ شهری در طول تاریخ و در دل ساختار اجتماعی گسترده جامعه شکل می‌گیرد. همچنین، هویت شهری در روند تحولات اقتصادی و سیاسی خود شکل گرفته و تغییر می‌کند. متاسفانه ما با نگاه ایستا و یک بعدی به مؤلفه‌های هویت و از جمله هویت شهری نگاه می‌کنیم و به همین دلیل قادر به درک آن نیستیم (چنگیزی و همکاران، ۱۳۹2). در جدول زیر به برخی از متغیرها و زیر متغیرهای مؤثر در هویت بخشی شهری مربوط به این سه بعد کالبدی، معنایی و فرهنگی- اجتماعی اشاره شده است:

جدول 1. ابعاد و متغیرهای هویت شهری

ابعاد	متغیر	زیر متغیر
فرهنگی-اجتماعی	آداب و رسوم	برگزاری مراسمات مذهبی و جشن ها، نمادها، پوشش مشابه و تقلید از یک مد خاص
	خودمانی بودن	روابط خویشاوندی
کالبدی	الگوی ساخت و ساز	سبک معماری، مصالح و رنگ، تراکم ساختمانی، فرم و اندازه ساختمان، سنگفرش
	گره ها	میادین، تقاطع ها، پاتوق های اجتماعی، عقب نشینی ها، فضاهای ایستا و پویا
	نفوذ پذیری	حرکت و فعالیت
	نشانه های بصری	المان های شهری
معنایی	تصویر ذهنی	فضای سبز، خاطره انگیزی، سابقه سکونت، المان شهری، رنگ خاص ساختمان ها، بازار
	خاطره انگیزی	المان های شهری، سنت ها و آئین ها، رویدادها (اجتماعی، فرهنگی و مذهبی و تاریخی)، ارتباطات جمعی
	حس تعلق	حس مکان، دل بستگی
	خوانایی	راه، لبه، گره، نشانه های بصری، المان های شهری، رنگ

(منبع: لطیفی و همکاران، 1394)

توسعه‌ی پایدار محله‌ای

محله شهری به روش‌های مختلف قابل مشاهده و درک است. زیرا هویت یک‌محله معمولاً ابعادی بیش از فقط جامعه شناسی، توپوگرافی، کاربری اراضی و گروه‌های اداری دارد. محله‌ها مکانی برای ارتباط عوامل اجتماعی، اقتصادی، فیزیکی و محیطی هستند. به طور معمول، اصطلاح محله از دیدگاه‌های مختلف اجتماعی، روانشناختی، ذهنی، ادراکی، معماری (فیزیکی) و سیاسی تعریف می‌شود. به عبارت دیگر، هر یک از قسمت‌های مختلف تعریف خاص خود را از محله ارائه می‌دهد. بنابراین، رویکردهای مختلفی برای استفاده از توسعه پایدار در محله‌ها وجود دارد. از این رو، در چارچوب برنامه ریزی و توسعه محله‌ای، درک کلی از معنای توسعه پایدار، متعادل سازی الزامات اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی مرتبط با اقدامات توسعه شهری است (Dehghanmongabadi et al, 2014).

یک توافق جهانی وجود دارد که در مقیاس محله، تعریف روشنی برای توسعه پایدار وجود ندارد. ممکن است تعریف و اصول یک محله خوب و پایدار با گذشت زمان تغییر کند. با این حال، توسعه پایدار در محله بر اساس تعریف ‌کاملاً قابل استفاده از پایداری که توسط گزارش برانتلند منتشر شده، به این عنوان تعریف شده است: ”توسعه‌ای که به نیازهای محلی پاسخ می‌دهد بدون اینکه توانایی مردم در سطح جهان برای پاسخگویی به نیازهای خود را به خطر بیندازد.” به عبارت دیگر، توسعه پایدار در یک محله شامل توسعه جوامع با در نظر گرفتن سه ستون اتصال پایداری شامل اهداف زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی به صورت تعادل است (Dehghanmongabadi et al, 2014).

علاوه بر این، جذب اصول توسعه پایدار در برنامه ریزی محله‌ها ضروری است. زیرا بیشتر مسائلی که در مقیاس کلان شهرها روبرو می‌شوند، در حقیقت نتیجه برنامه ریزی ضعیف در سطح خرد محله است. بر این اساس، چندین تلاش برای ادغام پایداری در محله شناخته شده است. از این نظر، چرچیل و باتز در سال ۱۹۹۹ مجموعه‌ای از استراتژی‌ها را برای محله پایدار بهبود بخشیدند که طیف گسترده‌ای از عوامل شامل ”تراکم جمعیت، روش‌های جایگزین سیستم‌های حمل و نقل، کشاورزی جامعه، استفاده مجدد از آب و تکنیک‌های ساختمان سبز” را نشان می‌دهد (Engel-Yen et al, 2011).

علاوه بر این، محله سنتی جدید به عنوان تکنیکی برای افزایش سطح پایداری در محله، با تمرکز بر ”دسترسی زیاد عابر پیاده که از طریق الگوهای خیابان شبکه متصل، کاربری زمین مختلط، خیابان‌های باریک‌تر و ترکیبی از سایر ویژگی‌ها" توصیه شده است (Engel-Yen et al, 2011).

به طور کلی ویژگی‌های توسعه پایدار محله‌ای عبارت‌اند از:

الف) تمرکز بر دارایی‌ها؛ ب) درگیر کردن ساکنان محلی؛ ج) ارزش‌های محلی پیشتاز؛ د) ادغام در حیطه مسائل گوناگون؛ ه) تمرکز بر آینده؛ و) ارزیابی توزیع منابع و فرصت‌ها (علوی و همکاران، ۱۳۹۶).

هدف نهایی توسعه پایدار محله‌ای پیوند سرمایه‌های اجتماعی و کالبدی است. این بدان معنی است که از فرایندهای اجتماعی برای بهبود هویت و ساختار کالبدی و ایجاد ظرفیت و پتانسیل برای توسعه‌های آینده استفاده می‌شود. به عبارت دیگر برنامه ریزی با مردم و نه صرفاً برای آن‌ها، عنصر اصلی هویت محله‌ای است (پر وزن، کرکه آبادی و ارغان، ۱۳۹۶).

بر اساس مطالعات، اهداف شناخته شده توسعه پایدار در سطح چارچوب محلی عبارت‌اند از:

۱- تقویت مهارت و ایجاد محیط پاسخده برای توسعه پایدار محلی در راستا اقدامات ملی مورد توجه قرار گرفته است.

۲- داشتن چشم اندازی مشترک و فرهنگی که شکل گیری فرهنگ نقد کردن مشترک فرایندهای توسعه پایدار را در همه سطوح تقویت کرده است.

۳- نهادینه کردن فرصت‌ها برای حکومت محلی، شهروندان، صاحبان کسب و کار و همه اعضای جامعه برای مشارکت در برنامه ریزی توسعه پایدار محلی و ساخت بخش‌ها و اجتماعات محلی پایدار

۴- یکپارچه کردن برنامه ریزی توسعه پایدار محلی با فرایندهای برنامه ریزی رسمی در سطح اجتماعات محلی و بخش‌ها

۵- ایجاد چارچوب‌های توسعه پایدار مبتنی بر بخش‌ها به منظور راهنمایی دخالت‌های توسعه‌ای در بخش‌ها (علوی و همکاران، ۱۳۹۶). به طور کلی محله اکو سیستمی است که از طریق درجه پایداری سنجیده می‌شود. بر مبنای این مدل ابعاد توسعه پایدار محله‌ای بدین گونه است:

 

جدول 2. ارتباط کلیدی بین ابعاد توسعه پایدار محله ای از دید بارتون

ابعاد	شاخص ها
اجتماعی	محله؛ عدالت؛ زندگی سالم، ایمنی و امینت؛ حق انتخاب، تصمیم گیری محلی
اقتصادی	تولید ثروت؛ استخدام
کالبدی	کیفیت محیطی؛ حفاظت حیات وحش و حومه؛ منابع طبیعی؛ گازهای گلخانه ای

(منبع: Barton et al, 2013)

به این ترتیب با توجه به بررسی های صورت گرفته در مبانی نظری تحقیق، مدل مفهومی تحقیق به صورت زیر ترسیم می گردد:

 

شکل 1. مدل مفهومی تحقیق

لی و ژانگ(2022) به پژوهش هویت مکان و استراتژی‌های مقابله ساکنان مسن‌تر در حین پیری در محله‌های رو به زوال شهری چین پرداختند. مطالعه حاضر بررسی می‌کند که چگونه منابع محله‌محور، به‌ویژه هویت مکان افراد مسن، بر تجربیات آن‌ها از پیری در محله‌های رو به زوال در Shenyang، چین تأثیر می‌گذارد. تجزیه و تحلیل متنی از 43 مصاحبه نیمه ساختاریافته است که نشان می‌دهد ساکنان مسن‌تر از محله‌های رو به زوال، به دلیل عقب‌نشینی پیوندهای اجتماعی موجود، شبکه‌های ایمنی خانواده و نهادها در ابعاد مختلف خود، با اختلالات سه گانه (اجتماعی، فرهنگی و ساختاری) مواجه هستند. زندگی آنها همچنین از تخریب فیزیکی محیط و تغییرات ترکیب مسکونی در محله های خود رنج می برند. در نتیجه، آنها برای مقابله با زوال محیطی و کاهش شایستگی شخصی بر هویت مکان تکیه می کنند ودریافتند که افراد مسن می‌توانند از عملکرد شناسایی هویت مکان بهره ببرند و به آنها کمک می‌کند تا منابع ضروری برای رفاه خود را بشناسند. علاوه بر این، عملکرد میانجی تغییر و کارکرد دفاعی هویت مکان، آنها را به اتخاذ رفتارهای طرفدار محیط زیست یا بازدید از خاطرات گذشته خود برای حفظ حس تداوم و مبارزه با افول های مختلف محله ترغیب می کند. با این حال، هویت مکان و اضطراب و کارکرد دفاعی مرتبط با آن همچنین از سازگاری ساکنان مسن با تغییرات اجتماعی ناشی از گردش جمعیت جلوگیری می‌کند و این امر آنها را از معاشرت با اجاره‌کنندگان مهاجر باز می‌دارد. این مطالعه همچنین پیامدهای نتایج را بررسی می کند و توصیه هایی برای سیاست گذاری و تحقیقات بیشتر ارائه می دهد. 

خاوریان گرمسیر و همکاران (2023) به پژوهشی تحت عنوان   شهر 15 دقیقه ای: تلاش های برنامه ریزی و طراحی شهری در جهت ایجاد محله های پایدار پرداختند. هدف این مطالعه بررسی اصول اساسی مفهوم شهر 15 دقیقه ای، مشارکت های پایداری و چالش های اجرا است.  در این پژوهش به این نتایج رسیدند که این شهر بر هفت اصل اساسی طراحی شهری در مقیاس انسانی، تراکم، تنوع، انعطاف‌پذیری، مجاورت، دیجیتالی‌سازی و اتصال تکیه دارد. این اصول می توانند از طرق مختلف به پایداری اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی کمک کنند. با این حال، این شهر 15 دقیقه‌ای را می‌توان به دلیل قاطعیت فیزیکی، عدم توجه به نیازهای گروه‌های مختلف اجتماعی، تنوع زیستی، بهره‌وری انرژی، انرژی‌های پاک، و فرهنگ و میراث مورد انتقاد قرار داد.

 کورتیت وهمکاران(2023) در پژوهشی   تحت عنوان شهر دوست و تاب‌آوری محله در بافت شهری: تحلیل شهری سنجی کوچک روتردام پرداختند.  در این پژوهش مجموعه‌ای از تحلیل‌های رگرسیون توضیحی به منظور شناسایی و توضیح عوامل تعیین‌کننده  دوست شهر در سطح محله در روتردام اجرا شده است. نتایج نشان داد که پیوند و پل زدن سرمایه اجتماعی در شکل دادن به عشق محله و تاب آوری اجتماعی برجسته است.

پاک زاد ومرادی (1400) به پژوهشی با عنوان بررسی عوامل اجتماعی مرتبط با هویت محیطی در بین شهروندان شهر ایلام پرداختند. این پژوهش با رویکرد کمی و روش توصیفی از نوع پیمایشی انجام گرفت. داده های مورد نیاز از راه پرسشنامه محقق ساخته گردآوری شده است. نتایج نشان میدهد که هویت محیطی نه تنها به عنوان یک ویژگی فردی بلکه به عنوان یک مؤلفه اصلی فرهنگی در بین شهروندان ایلام متأثر از ارتقای زمینه های اجتماعی مانند افزایش تعاملات اجتماعی، تقویت خاطرات  مشترک جمعی و تاریخی و همچنین، افزایش مناسبات خویشاوندی بین ساکنان آن است.

محمد ابراهیمی وحسینیان راد (1401) به پژوهش سنجش و ارزیابی شاخص های هویت در مناطق شهری (مطالعه موردی: منطقه 8 شهر شیراز) پرداختند. این پژوهش به لحاظ هدف، کاربردی و به لحاظ ماهیت از نوع توصیفی- تحلیلی مبتنی بر تحلیل پرسشنامه است. در این مطالعه با استفاده از فرمول کوکران تعداد 342 نفر به‌عنوان نمونه آماری انتخاب و ضریب آلفای کرونباخ 861/0 محاسبه شد که بیانگر پایایی مناسب ابزار تحقیق است. از نرم‌افزار SPSS برای تجزیه‌وتحلیل اطلاعات و از نرم‌افزار GIS جهت ترسیم نقشه استفاده شد. یافته‌های تحقیق نشان داد، وضعیت شاخص‌های هویت شهری در منطقه هشت شهر شیراز، کمتر از سطح متوسط (45/2) قرار دارد. همچنین، نتایج آزمون جیمز هوئلت برای ارزیابی و بررسی تفاوت بین محله‌های منطقه هشت شهر شیراز ازلحاظ هویت شهری در حالت کلی بیانگر این امر بود که میزان شاخص‌های هویت شهری در محله سردزک نسبت به سایر محله‌های منطقه مذکور در سطحی بالاتر قرار دارد. همچنین محله درب شازده از منظر هویت شهری نسبت به محله‌های بازار مرغ و سنگ سیاه در وضعیت مطلوب‌تر قرار داشت. بین محله بازار مرغ با محله سنگ سیاه ازلحاظ هویت شهری تفاوت معناداری وجود نداشت.

برزگر وهمکاران (1402) به پژو هشی ارائه مدل مفهومی با تاکید بر مولفه‌های اثربخش در هویت نماهای شهری بر اساس روش فراترکیب پرداختند . این پژوهش برای بیان مؤلفه‌های اثربخش بر هویت نماهای شهری  بررسی شده است . این پژوهش کاربردی و ازنظر نحوه گردآوری داده‌ها، از نوع پژوهش‌های اسنادی– فراترکیب است. برای شناسایی الگوی مؤلفه‌های اثربخش هویت نماهای شهری، تعداد 179 مقاله بررسی‌شده است از میان آن‌ها 58 مقاله به کمک برنامه مهارت‌های ارزیابی حیاتی، برای تحلیل نهایی انتخاب شدند. در این پژوهش، ابتدا 123 شاخص معرف هویت نماهای شهری شناسایی و در 7 مفهوم و 1 مقوله طبقه ‌بندی شدند. بر اساس یافته‌های تحقیق؛ ابعاد، مؤلفه‌ها، معیارها و عوامل مفاهیم؛ هویت مکانی، هویت، هویت شهری، سیما شهری، منظر شهری، منظر معماری و نما بیان‌شده است.

 باوقار زعیمی وهمکاران (1402) به الویت بندی محلات شهری با رویکرد شاخصهای توسعه پایدار (مطالعه موردی محلات شهر بندرعباس) پرداختند. هدف از انجام اين پژوهش اولويت بندي محلات شهري با رويکرد شاخصهاي توسعه پايدار در محلات شهر بندرعباس بر اساس فرايند تحليل سلسله مراتبی بود. روش تحقيق در اين پژوهش توصيفي – تحليلي ميباشد و براي بدست آوردن اطلاعات از روشهاي کتابخانه اي و ميداني (پرسشنامه) استفاده شده است. به منظور اولويت بندي محلات شهر بندرعباس بر اساس شاخصهاي پايداري، پرسشنامه شاخصهاي پايدار در ابعاد اجتماعي، اقتصادي، کالبدي و زيست محيطي طراحي شد. سپس با استفاده از نظرات  30 نفر از متخصصان اولويت بندي محلات با استفاده از فرايند تحليل سلسله مراتبي (AHP ) مورد ارزيابي قرار گرفت.  یافته ها نشان ميدهد که محلات گل شهر، آزادگان و شاه حسيني داراي پايداري بيشتري در شاخصهاي توسعه پايدار ميباشند و محلات دوهزار، توحيد و نخل ناخدا از پايداري کمتري نسبت به ديگر محلات شهر برخوردار ميباشند.

3-محدوده مورد مطالعه

شهر اصفهان بین طول جغرافیایی 51 درجه و41 دقیقه تا 51 درجه و 51 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 32 درجه و32 دقیقه تا 32 درجه و51 دقیقه شمالی قرار گرفته است. اصفهان از سطح عمومی دریا حدود 1580 متر ارتفاع دارد و در شرق جبال زاگرس واقع شده است .این شهر در چهارراه شمالی جنوبی و شرقی غربی کشور قرار دارد و در طول تاریخ، محل رفت و آمد و برخورد اقوام و فرهنگ های مختلف بوده است. منطقه بزرگ اصفهان در قسمت شمالی و شرقی به کویر محدود می گردد و قسمت غربی و جنوبی آن به ارتفاعات زاگرس منتهی می شود. در واقع این شهر در مرکز و در قلب ایران قرار گرفته است. شهر اصفهان در تقسیم بندی سیاسی اداری به چهارده منطقه شهری تقسیم شده است که در این پژوهش منطقه و منطقه 7 به عنوان مناطق منتخب انتخاب و مورد بررسی قرار گرفتند. منطقه سه، 14محله دارد. که از شمال فلکه شهدا در مسیر خیابان مدرس تا خیابان قدس وخیابان سروش تا میدان احمد آباد است و از جنوب میدان بزرگمهر در مسیر زاینده رود تا میدان انقلاب است و از شرق میدان احمد آباد تا میدان بزرگمهر و از غرب میدان انقلاب تا فلکه شهداست. مساحت این منطقه 1100 هکتار است(آرشیو شهرداری اصفهان ،1396). و جمعیت این منطقه درسال1395، 110368 است (سازمان مدیریت وبرنامه ریزی استان اصفهان،1396). محله های موجود در این منطقه، 14 محله به نام نقش جهان، چرخاب،خواجو، ملک، گلزار، شهشهان، باغ کاران، قلعه طبره، امام زاده اسماعیل، جویباره، سرتاوه، احمد آباد، سنبلستان و سرچشمه است. آثار تاریخی منطقه سه شهر اصفهان، مسجد جامع اصفهان، مقبره کلباسی، سرای قیصریه، عالی قاپو، گرمابه جارچی، مسجد نو، مسجد حکیم می باشد (آرشیو شهرداری اصفهان، 1396).

منطقه هفت از شمال  خيابان لوله گاز از تقاطع بزرگراه معلم تا ۱۶۰ متر قبل از جاده دولت آباد ميدان شهدا- خيابان مدرس – خيابان آيت ا... اديب از جنوب خيابان بعثت – خيابان آل بويه – خيابان محمد طاهر از شرق فلكه شهدا در امتداد كاوه – بزرگراه معلم تا تقاطع خيابان گاز از غرب است. مساحت این منطقه 2.850 هکتاراست (آرشیو شهرداری اصفهان، 1396). جمعیت منطقه سه در سال 1395، 168732 است (سازمان مدیریت وبرنامه ریزی استان اصفهان،1396). منطقه 7، 12محله دارد. محله های این منطقه از شهر اصفهان شامل برازنده، شیخ اشراق، شهرک کاوه، شهرک ولی عصر، شهرک میلاد، فروردين، مولوي، باغ فدک، پورياي ولی، رحیم آباد، باب الدشت و شاهد است (آرشیو شهرداری اصفهان ،1400).

 

شکل 2. موقعیت جغرافیایی مناطق ومحلات 3 و7 شهر اصفهان                 ماخذ: معاونت فرهنگی واجتماعی شهرداری اصفهان ،1402

4-روش پژوهش

تحقیق حاضر به لحاظ روش از نوع کمی- پیمایشی و به لحاظ هدف از نوع کاربردی می باشد. در این تحقیق گردآوری داده‌ها به وسیله پرسشنامه‌ استاندارد انجام شده است. جامعه آماری تحقیق شامل کلیه ساکنان محلات مناطق 3 و 7 شهر اصفهان می باشد. حجم نمونه نیز مطابق با فرمول جامعه محدود کوکران برابر با 384 نفر محاسبه شد که نهایتا 400 پرسشنامه به صورت طبقه بندی شده توزیع گردید. همچنین در راستای تجزیه و تحلیل استنباطی داده‌ها و جهت آزمون فرضیه‌ها از روش مدلسازی معادلات ساختاری بر مبنای حداقل مربعات جزئی و با استفاده از نرم افزار SMART PLS انجام گردیده است. در بررسی روایی واگرا بر اساس روش فورنل و لاکر (1981)، مقدار جذر میانگین واریانس برای متغیرهای اصلی این تحقیق که در قطر اصلی ماتریس قرار گرفته‌اند، بزرگ‌تر از مقدار همبستگی میان متغیرهاست که در خانه‌های زیرین قطر اصلی قرار گرفته‌اند، لذا روایی واگرای مدل تحقیق نیز تأیید می‌شود. همچنین، در بررسی روایی همگرا مقدار میانگین واریانس استخراج شده (AVE) برای تمامی متغیرهای این تحقیق بزرگتر از 5/0 بوده است که نشان دهنده روایی همگرای مدل اندازه گیری است. علاوه بر آن، مقادیر ضریب آلفای کرونباخ برای همه متغیرها بزرگتر از 7/0 است که نشان می‌دهد مدل، سازگاری درونی مناسبی دارد. به علاوه همه مقادیر ضرایب پایایی مرکب (CR) ، برای متغیرهای تحقیق بزرگتر از 7/0 است که نشان دهنده پایایی مرکب پرسش‌های این تحقیق در سنجش هر یک از متغیرها بوده است و در نتیجه برازش مدل درونی تأیید می‌شود. در بررسی بارهای عاملی نیز میزان بارها برای همه گویه ها بیشتر از 7/0 بود که نشان دهنده تأیید پایایی معرف و در نتیجه مناسب بودن پرسش‌ها برای سنجش متغیر است.

جدول 3. مقادیر ضرایب آلفای کرونباخ و پایایی مرکب و میانگین واریانس

سازه	ضریب آلفای کرونباخ	ضریب پایایی ترکیبی	متوسط واریانس استخراج شده
هویت شهری	941/0	949/0	557/0
فرهنگی-اجتماعی	815/0	870/0	573/0
کالبدی	874/0	909/0	669/0
معنایی	904/0	930/0	727/0
پایداری محلات شهری	897/0	915/0	529/0
پایداری اجتماعی	804/0	866/0	566/0
پایداری اقتصادی	761/0	837/0	520/0
پایداری کالبدی	753/0	832/0	501/0

منبع: نویسندگان

همچنین به منظور برازش مدل ساختاری پژوهش نیز معیارهای اعداد معناداری t، اندازه تأثیر (f2)، Q2 و مقدار افزونگی¹ مورد بررسی قرار گرفت. در ارتباط با ضرایب معناداری، مقادیر مربوط به این ضریب در تمامی مسیرهای مدل بیشتر از مقدار 96/1 گردید. همچنین مقدار شاخص R2 برای تمامی سازه‌ها، با توجه به سه مقدار ملاک، برازش مناسب مدل ساختاری را تأیید می‌کند. در ارتباط با معیار اندازه تأثیر (f2) نیز مقادیر بدست آمده برازش مناسب مدل ساختاری را تأیید می‌کند. مقادیر ارائه شده برای معیار Q2 نیز قدرت پیش بینی قوی سازه‌های مدل و برازش مناسب مدل ساختاری را تأیید می‌کند. همچنین میانگین مقادیر افزونگی مربوط به سازه‌های درون زای مدل در این پژوهش برای برابر 123/0 است و در نهایت برازش کلی مدل ساختاری با استفاده از شاخص GOF برابر 515/0 گردید که برازش مناسب مدل را تأیید می‌کند.

جدول 4. شاخص‌های برازش مدل ساختاری تحقیق

منبع: نویسندگان

5-یافته‌ها وتجزیه و تحلیل

در این قسمت فرضیات تحقیق در قالب مدل ساختاری به روش حداقل مربعات جزئی و به کمک نرم افزار اسمارت پی.ال.اس² نسخه 3 مورد آزمون قرار گرفته و نتایج حاصل از این آزمون‌ها گزارش شده است. نمودارهای 1 و 2 نتایج حاصل از آزمون فرضیات اصلی تحقیق را در حالت نمایش ضرایب مسیر استاندارد تأثیر متغیرها و نمایش مقدار آماره t نشان می‌دهد. در آزمون فرضیات تحقیق ملاک رد یا قبول یک فرضیه مقدار آماره t بوده است که چنانچه قدر مطلق این آمار بزرگتر از 96/1 محاسبه گردد، فرضیه H1 بر این اساس که شواهدی دال بر رد آن یافت نشده است مورد قبول واقع می‌گردد. همچنین به جهت آزمون فرضیات فرعی تحقیق و بررسی روابط غیرمستقیم بین متغیرها از گزارش‌های مربوط به ضرایب معناداری غیرمستقیم که توسط نرم افزار اسمارت پی.ال.اس ارائه می‌گردد استفاده گردیده است. همچنین به منظور بررسی فرضیات دارای متغیر میانجی، از آزمون سوبل جهت بررسی معناداری تأثیر میانجی یک متغیر در رابطه بین دو متغیر دیگر استفاده می‌گردد. در آزمون سوبل مقدار آماره Z از طریق رابطه (1) به دست می‌آید که در صورت بیشتر شدن این مقدار از 96/1 می‌توان در سطح اطمینان 95% معنادار بودن تأثیر میانجی یک متغیر را تأیید نمود.

 

که در آن: a= مقدار ضریب مسیر میان متغیر مستقل و میانجی؛ b= مقدار ضریب مسیر میان متغیر میانجی و وابسته؛ Sa= خطای استاندارد مربوط به مسیر میان متغیر مستقل و میانجی؛ Sb= خطای استاندارد مربوط به مسیر میان متغیر میانجی و وابسته می‌باشد.

همچنین به منظور تعیین شدت تأثیر میانجی از آمار VAF استفاده می‌شود. این آماره برای تعیین شدت اثر غیرمستقیم از طریق میانجی میانجی استفاده می‌شود که مقداری بین 1+ و 1- را اختیار می‌کند که هرچه این مقدار از 0 دورتر باشد، نشان از قوی‌تر بودن تأثیر متغیر میانجی دارد. آماره VAF نیز از رابطه (2) محاسبه می‌شود:

 

که در آن: a= مقدار ضریب مسیر میان متغیر مستقل و میانجی؛ b= مقدار ضریب مسیر میان متغیر میانجی و وابسته؛ c= مقدار ضریب مسیر میان متغیر مستقل و وابسته می‌باشد.

 

نمودار 1. مدل ساختاری تحقیق در حالت نمایش ضرایب مسیر استاندارد

 

 

نمودار 2. مدل ساختاری تحقیق در حالت نمایش ضرایب معناداری

 

جدول 5. نتایج آزمون فرضیات تحقیق

سازه درون زا	مقدار R Squares (R2)	مقدار Q2	مقادیر اشتراکی	مقادیر افزونگی
پایداری محلات شهری	894/0	350/0	338/0	118/0
پایداری اجتماعی	870/0	456/0	354/0	161/0
پایداری اقتصادی	843/0	400/0	310/0	124/0
پایداری کالبدی	737/0	340/0	270/0	091/0

فرضیه	ضریب مسیر	ضریب معناداری	p-value	نتیجه
هویت شهری ç پایداری محلات شهری	945/0	776/74	000/0	تایید
هویت شهری ç پایداری اجتماعی	882/0	159/43	000/0	تایید
هویت شهری ç پایداری اقتصادی	868/0	885/34	000/0	تایید
هویت شهری ç پایداری کالبدی	812/0	851/30	000/0	تایید

منبع: نویسندگان

با توجه به نتایج جدول فوق می‌توان بیان کرد از آنجایی که ضرایب مسیر استاندارد بین متغیرهای تحقیق مخالف صفر بوده و ضرایب معناداری نیز بیشتر از مقدار بحرانی 96/1 می‌باشند، لذا تاثیر هویت شهری بر پایداری محلات شهری و ابعاد آن (پایداری اجتماعی، اقتصادی و کالبدی) تایید می گردد.

6-نتیجه گیری

گستردگی ابعاد و تغییر در ماهیت مسائل شهری و پیچیدگی این مسائل، جامع نگری و توجه به جنبه های مختلف مسئله به منظور حل پایدار آنها را اجتناب ناپذیر ساخته است. بر این اساس در دهه های اخیر بررسی های بسیاری در زمینه ضرورت پایداری واحد های همسایگی و چگونگی دستیابی به آن صورت گرفته است. در حقیقت امروزه بر محققین امور شهری آشکار گردیده است که اگر برنامه ریزی شهری را فرآیندی انسان محور و منطبق بر نیاز ها و خواست های ساکنان شهر با هدف دستیابی به رضایتمندی و خدمات رسانی حداکثر به آن بدانیم، طراحی و ارائه برنامه های هدفمند، جامع و برخاسته از شرایط اقتصادی – اجتماعی محله های شهری در حرکت به سوی برنامه ریزی پایدار شهری جایگاه ارزنده ای خواهد داشت (حاجی پور، 1385: 38). از طرف دیگر محله نیز به عنوان یکی از ابزار های برنامه ریزی شهری برای فائق آمدن بر مسائل شهری مطرح می باشد و از دیدگاه های مختلف به آن توجه شده است. در حقیقت محله ها بیشتر از آنکه واحد های جغرافیایی و کالبدی باشند، واحد های اجتماعی و فرهنگی هستند و از این جهت واحد های معتبرتری برای برنامه ریزی به حساب می آیند و همچون ارگانيسمي زنده و پويا هستند که در بستر تغيير و تحولات قرار ميگيرند. لذا نظريات و راهکارهاي متفاوتي براي هدايت اين تغييرات پيش بيني ميشود تا شهر و زندگي انسانها در زمان حال و آينده با خطر مواجه نشود(باوقار زعیمی،1402: 18). منابع هویت زای موجود در محله های شهری، حصول شاخص های توسعه پایدار را ممکن ساخته و تضمین و ماندگاری آن را نیز تضمین می کند. همچنین برنامه های امروزی همگی در راستای تحقق توسعه پایدار در سطح محلات شهری می باشند. از این رو شناخت ویژگی های خاص محلات و در واقع عناصر هویت زای آن کمک موثری جهت دستیابی به شاخص های توسعه پایدار را فراهم می آورد. از این رو مسئله اصلی در پژوهش حاضر تبیین مولفه های هویت بخش شهری در پایداری محلات بافت قدیم و جدید مناطق 3 و 7 شهر اصفهان می باشد. نتایج حاصل از تحقیق نشان داد که هویت شهری بر پایداری محلات شهری تاثیر مثبت و معناداری دارد. همچنین تاثیر هویت شهری بر ابعاد پایداری محلات شهری یعنی پایداری اجتماعی، پایداری اقتصادی و پایداری کالبدی مورد تایید قرار گرفت. به این ترتیب می توان بیان داشت که در صورتی که به جنبه های هویت بخش محلات مسکونی بیش از پیش توجه گردد، می توانیم شاهد ارتقاء پایداری در ابعاد مختلف در محلات مسکونی باشیم.  

محلات مسکونی به عنوان یکی از واحدهای پایه برنامه ریزی در ساخت فضایی شهر و کوچک‌ترین واحد سازمان فضایی در پایداری شهری نقشی اساسی ایفا می‌کنند. به گونه‌ای که شکل گیری هویت محله ای و تحکیم روابط اجتماعی و میزان وابستگی و تعلق خاطر ساکنین به این واحدهای خرد، با پایداری محله‌های شهری در ارتباط تنگاتنگ می‌باشد. این واحدهای خرد به صورت یک واحد فیزیکی با هویت کاملاً مشخص اجتماعی، الگوهای مشترک زندگی، استفاده برابر از امکانات و مؤسسات عمومی به عنوان ابزار کار برنامه ریزان شهری شناخته می‌شوند و از کانون‌های خرد و ملموس شکل گیری هویتهای فرهنگی و تعلق اجتماعی هستند. ارزش‌ها و هنجارهای محله ای نخستین برخورد ملموس افراد با هویت فرهنگی را شکل می‌دهند و اغلب به صورت مناسبات رویاروی، حس تعلق اجتماعی را تقویت می‌کنند. محله با هویت، محله ای است که از سایر مکان‌ها و محله‌ها قابل تمیز باشد. یعنی وقتی فرد مدتها از آنجا دور باشد باز هم قلبا به بازگشت به مکان علاقه مند باشد. مکانی که فرد ریشه خود، دوستان و همسایگانش را در آن می‌یابد و مکان‌های عمومی در آن باعث سرزندگی محله و ماندگاری او در مکان شده است. مثلاً فضاهایی برای عابرین پیاده، خرید مردم، فضاهای تفریحی، فرهنگی و... از گذشته‌های دور محله‌های شهرها در شکل دهی و سازماندهی امور شهری جایگاهی ویژه داشته‌اند. هر محله با ارائه خدمات روزمره مورد نیاز خود و با ایجاد ویژگی های خاص موجب می‌شود ساکنان آن نوعی تعلق و هویت داشته باشند، تا جایی که شهروند با نام محله‌ای که در آن می‌زیسته شناخته می‌شد. همچنین کارشناسان شهری معتقدند که کوچک سازی تشکیلات اداره شهرها از طریق محله‌ها، با کیفی سازی خدمات ارائه شده از سوی آنها همراه است.

در مجموع امروزه محلات ما با فقدان فضاهای دلنشین و خودمانی مواجه‌اند و در واقع بافتهای مسکونی۔ ای شکل گرفته که در آنها حداقل‌های زیست مهیا شده است. بروز این وضعیت به تدریج به کمرنگ شدن حس تعلق و نهایتاً فقدان آن در شهروندان می‌انجامد. حاصل گسترش این رفتارها روحیه انزواطلبی، از خودبیگانگی و عدم تعلق افراد است. آنچه نوعی خط و کمبود به شمار می‌آید، عدم ایجاد حس تعلق و مالکیت نسبت به محیط در ساکنان است که می‌بایست در آینده و با گذشت زمان شکل بگیرد. با بررسی عامل هویت در این گونه سلول‌های شهری که توجه به آن در جدیدترین نظریه‌های شهرسازی نیز مورد تأکید است، میزان پایداری محلات مشخص می‌شود. بر این اساس با در نظر داشتن زمان و تغییرات حاصل از آن، محله به عنوان سلول شهر ایرانی، نه تنها از جنبه کالبدی، که به لحاظ اجتماعی و زیست محیطی نیز بررسی می‌شود. توسعه هویت یک محله مسکونی یک فرآیند یکپارچه در لوای سه شاخص می‌باشد: شاخص‌های اجتماعی، شاخص های زیست محیطی و شاخص‌های کالبدی. در حقیقت محله‌ها بیشتر از آن که واحدهای جغرافیایی و کالبدی باشند، واحدهای اجتماعی و فرهنگی هستند و از این جهت واحدهای معتبرتری برای سیاست گزاری و برنامه ریزی به حساب می‌آیند. بنابراین در مرحله اول باید به شیوه زندگی اجتماعی- فرهنگی در شهرها توجه داشته باشیم و پس از آن وضعیت زیست محیطی و کالبد فیزیکی از قبیل ساختمانها، خیابان‌ها و سایر کاربری‌ها و هدف نهایی بهبود کیفیت محیط زندگی ساکنان و در نهایت رسیدن به توسعه پایدار محلات مسکونی در شهرها باشد. 

شاخص‌های اجتماعی- فرهنگی از عواملی هستند که در شکل گیری محله‌ها و وجود روح حیات در آنها، که لازمه پایایی آن می‌باشد، نقش عمده‌ای را ایفا می‌کنند. به گونه‌ای که از عوامل اصلی شخصیت و هویت محله‌ها نوع زندگی و مراودات اجتماعی ساکنین، ارتباطات اجتماعی و نوع برخورد و تماس میان ساکنین آن می‌باشد. محلات شهری علاوه بر اینکه محل زندگی هستند، عامل تماس و برخوردهای اجتماعی نیز می‌باشند و روابط محله‌ای و غیر محله‌ای را قوام می‌دهند. شرایط اجتماعی محله و منطقه مسکونی، هر یک به نحوی بر میزان رضایت از روابط همسایگی تأثیر می‌گذارند. در شهرهای ممالک در حال توسعه و شهرهای غربی، با تبعیت از پایگاه اجتماعی و اقتصادی، کارگران ساختمانی، مهاجرین روستایی، دست فروشان و کارمندان هر یک محله ویژه خود را دارند، زیرا از پایگاه اجتماعی- اقتصادی یکسانی بهره مند هستند و اکثریت ساکنین محله‌ها به یک پایگاه معین تعلق دارند. برخلاف فضاها و عناصر شهرهای معاصر که فاقد معنا هستند و نمی‌توانند ارزشی را القا کرده و احساس تعلقی را در انسان به وجود آورند، فضاها و عناصر شهرهای تاریخی نه تنها برای ساکنان که حتی برای تازه واردان نیز دارای معنا و هویت بودند.

از سوی دیگر نقش عناصر کالبدی و سازمان فضایی محله در ترکیب کلی آن، همانند نقش واژه‌ها در یک متن ادبی و یا آواها در یک دستگاه موسیقیایی است. تأثیرات متفاوتی که از انواع مختلف ترکیب آواها در یک آهنگ ایجاد می‌شود یا جایگزینی واژه ‌ها در شعر و نثر و ترکیب عناصر معماری در ایجاد و خلق فضاهای محله و شهری آهنگی که از طریق ترکیبها و عناصر کالبدی روی گرفته و رخساره گشاده و در فضای محله تولید می‌شود، تأثیری مستقیم بر رفتارها و هنجارهای ساکنان و عابران محله دارد و آنان را به هم آوایی و هم خوانی با خود وا می‌دارد. ساکن و عابر خود جزئی از فضای آهنگین می‌گردد. کیفیت تجربه‌ای که از بودن در این فضا و مشارکت در خلق نمایش‌ها و طرح‌های نمایشی رخ می‌دهد، منجر به تکوین و شکل گیری خاطره‌های جمعی محله می‌گردد. این خاطره می‌تواند از نسلی به نسل دیگر منتقل شود و فضای محله را آکنده از مفهومی تاریخی- فرهنگی کند. در این تعامل فضایی، محله دارای هویتی جمعی می‌گردد که در جریان تحول تاریخی از نسلی به نسل دیگر، ابعاد کالبدی- فضایی آن به ابعاد فرهنگی و معنایی دست می‌یابد. با این اعتبار می‌توان به مدد نیروهای اجتماعی موجود در محله و سازمان فضایی آنها در مجموعه‌ای یکپارچه با تأثیراتی متفاوت سامان داد. این امر نه به معنای دخل و تصرف یک سویه در فضای شهر، بلکه ایجاد تجربه‌ای دلنشین و به یادماندنی از تعامل بین آنهاست.

بررسی تأثیر عوامل مذکور و تعامل میان آنها نشان می‌دهد که چنانچه در ایجاد محلات شهری به این معیارهای تأثیرگذار توجه شده و آنها را در محله پیاده کرد، کیفیت زندگی در آنها ارتقاء یافته و شاهد محلات با هویتی هستیم که از لحاظ اصول پایداری موفق بوده و توانایی برآورده ساختن نیازهای ساکنین را داشته، به گونه‌ای که ساکنین از زندگی در این مکانها احساس رضایت خاطر می‌کنند. بر این اساس، در راستای تقویت مولفه های هویت بخش شهری در محلات مورد مطالعه به منظور دستیابی به محلات پایدار، راهکارهای زیر مطرح می گردد:

برای ایجاد و تقویت هویت مناسب و مطلوب، ایجاد انجمن های محلی خودساز می‌تواند به عنوان راه حل مورد توجه قرار گیرد. این تشکل‌ها زیرمجموعه‌ای از NGO ها هستند که می‌توانند در سطح محله‌ها و نهایتاً کل مجموعه شهر به عنوان حلقه واسطی میان مردم و مسئولان نهادهای دولتی ذی ربط از یک سو و سازندگان از سوی دیگر مطرح شوند.

2- ایجاد مکان‌هایی که بتوانند خاطره جمعی در اذهان تولید کنند از قبیل ، کافه‌ها و تریاها در فضاهای باز، سالن‌های اجتماعات، ورزشگاه‌ها و فضاهای سبز و نظایر اینها که در ایجاد وابستگی و تعلق به مکان برای شهروندان  محلات منتخب مناطق3 (ملک) و7 (شهرک کاوه) موثرند.

3- مناسب است که در فضاهای عمومی، خصوصاً در طول معابر، فضاهای مکث و توقف پیش بینی شود. منظور فضاهایی است که برای گذران اوقات فراغت کوتاه مدت بازی کودکان، نشستن، صحبت کردن، کتاب خواندن، دیدارهای همسایگی و مانند اینها مناسب باشد. برای هر چه زنده‌تر کردن این فضاها می‌بایست تلفیقی از تجهیزات شهری مناسب و مطلوب با کاربری‌های متنوع و مختلط در کنار هم قرار گیرند.

4- بررسی واصلاح مولفه های مربوط به خوانایی شهری ونصب تابلوهای راهنمایی و رانندگی در معابر شهری محله های منتخب 3و7 شهر اصفهان

5- انواع دسترسی ها وخدمات(آموزشی –  درمانی- تجاری- کلانتری- سینما و موزه، سوپر مارکت ها ، سیتی سنتر و...) و مسافت حداقل برای رسیدن به پایداری و ارتقا در همه محلات منتخب مناطق 3 و7 مورد توجه قرار گیرد.

منابع

 باوقار زعیمی، پریوش. موغلی،مرضیه. عفیفی، محمد ابراهیم (1402)،اولویت بندی محلات شهری با رویکرد شاخصهای توسعه پایدار (مطالعه موردی محلات شهر بندرعباس ،فصلنامه جغرافیا ومطالعات محیطی، شماره 47،صص6-21.

 برزگر، مهندس اسماء ؛ آرایش، دکتر محمد باقر نوراللهی، دکتر مجتبی (1402)، ارائه مدل مفهومی با تاکید بر مولفه‌های اثربخش در هویت نماهای شهری بر اساس روش فراترکیب، مجله: هویت شهر ،  شماره 53 ،دانشگاه آز اد ،صص - از 87 تا 102 .

پاکزاد، سودابه. مرادی، علی بررسی عوامل اجتماعی مرتبط با هویت محیطی در بین شهروندان شهر ایلام، مجله پژوهش وبرنامه ریزی شهری . دوره ،12 پیاپی 47.

پروزن، ادریس؛ کرکه آبادی، زینب و ارغان، عباس (1396). پایداری محلات شهری بر مبنای شاخص های توسعه پایدار (نمونه موردی شهر مهاباد)، فصلنامه علمی- پژوهشی، نگرش های نو در جغرافیای انسانی، نهم، شماره دوم، صص 124-107.

پوراحمد، احمد و شماعی، علی (1390). بهسازی و نوسازی شهری از دیدگاه علم جغرافیا، چاپ چهارم، تهران: انشارات دانشگاه تهران.

چنگیزی، نگار و احمدیان، رضا (1392). بررسی شاخصهای هویت شهری دربافت تاریخی، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی.

رحمانی، جواد و پورجعفر، محمد رضا (1395). تحلیل و بررسی شاخصهای موثر در هویت محله، نمونه موردی: محله مسگرهای شهر زنجان نشریه معماری و شهرسازی پایدار، صص19-30.

زینلی قطب آبادی، آمینه (1394). شناسایی نقش مؤلفه‌های طبیعی در ایجاد هویّت شهری (نمونه موردی: شهربابک)، فصلنامه پژوهشهای منظر شهر، سال دوم، شماره 4

 شاهیوندی،احمد. طالبی،افسانه(1396). تحليل عوامل هویت بخش در محلات قديم شهري با نشانه های مذهبي )مطالعه موردي: محله شاهزاده ابراهيم اصفهان(،مرمت ومعماری ایران ، شماره سیزدهم.صص1-18.

شماعی، علی و جهانی، رحمان (1390). بررسی اثرات توسعه عمودی شهر بر هویت محله ای، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، شماره 6، صص 82-73.

 صالحی زلانی، سعید، هاشمی،علی،میرزاد،علی(1398). بررسی هویت شهری ایلام و مؤلفه‌های هویت‌بخش آن، فرهنگ ایلام، شماره 20 ،شماره پیاپی 62.صص117-140.

علوی، سیدعلی؛ پورطاهری، مهدی و صابری، عبدالمطلب (1396). الزامات توسعه پایدار و ارزیابی توسعه پایدار محله ای (مطالعه موردی: محله اکباتان منطقه 5 شهر تهران)، پژوهش های جغرافیای انسانی، دوره 49، شماره 1، صص 34-19.

فکوهی، ناصر (1392). بی هویتی شهری، روزنامه اعتماد، تهران.

قائدرحمتی، صفر و نجاتی، صادق (1398). بررسی تغییرات هویت شهری میدان امام خمینی (توپخانه) تهران، فصلنامه مطالعات ملی، 78، سال بیستم، شماره 2، صص 146-131.

لطیفی، غلامرضا؛ فیضی، قاسم و باجلال، راحله (1394). تبیین و ارزیابی شاخص های موثر در هویت شهری، فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهشنامه خراسان بزرگ، سال ششم، شماره 20، صص 42-25.

 محمدابراهیمی، مهشید ؛ حسینیان راد، امیر ؛(1401)، سنجش و ارزیابی شاخص های هویت در مناطق شهری (مطالعه موردی: منطقه 8 شهر شیراز)، توسعه پایدار شهری ، پاییز 1401 - شماره 8 ،وزارت علوم ،صص 87 تا 107

معصومی، سلمان (1390). توسعه محله‌ای در راستای پایداری کلانشهر تهران، تهران: نشر جامعه و فرهنگ.

موحد، علی؛ مظهری، احمد و مصطفوی صاحب، سوران (1393). تحلیل و ارزیابی سنجه‌های پایداری محله‌های شهر ماکو (با استفاده از تکنیکهای آماری)، فصلنامه برنامه ریزی منطقه ای، سال چهارم، شماره 15.

معاونت فرهنگی واجتماعی،شهرداری اصفهان،1401.

نوفل، سیدعلیرضا؛ کلبادی، پارین و پور جعفر، محمدرضا (1388). بررسی و ارزیابی و شاخص های موثر در هویت شهری، انتشارات آرمانشهر، شماره 3، صص 69-57.

یزدانی محمد حسن، علی پور ابراهیم ، محمودی ایوب(1398)، بررسی و تحلیل هویت محلات شهری با تاکید بر حس تعلق به مکان (مورد مطالعه: محلات سیزده گانه حاشیه شهر اردبیل). مجله جامعه شناسی نهادهای اجتماعی، دوره ششم ،شماره14.صص9-39.

Barton, H, Grant, M and Guise, R. (2013), Shaping Neighbourhoods: For Local Health and Global Sustainability, Spon press, London and New York.

Dehghanmongabadi, A, Hoşkara, S, Shirkhanloo, N, (2014), Introduction to Achieve Sustainable Neighborhoods, International Journal of Arts and Commerce, V. 3, N. 9, P. 16- 26.

Engel-Yan, J, Kennedy, ch, Saiz, S, Pressnail, K, (2011), "Toward sustainable neighbourhoods: the need to consider infrastructure interactions." Canadian Journal of Civil Engineering, 32(1): 45-57.

Gürçınar, Y, Saban Ökesli, D, (2012), An investigation of urban image and Identity findings from Adana, Çukurova University, Journal of Social Sciences Institute, V. 21, N. 1, P. 37-52.

Khavarian-Garmsir ,Amir Reza, Sharifi, Sadeghi, Ali(2023)The 15-minute city: Urban planning and design efforts toward creating sustainable neighborhoods, Volume 132, January 2023, 104101

Kourtit, Karima, Nijkamp. Peter, Mia. Wahlstrom ,(2022)City love and neighbourhood resilience in the urban fabric: A microcosmic urbanometric analysis of Rotterdam ,Journal of Urban Management

Nientied, P, (2018), Hybrid Urban Identity—The Case of Rotterdam, Polis.

Xin Li Xin,Tianyao Zhang(2022), Place identity and older residents’ coping strategies while ageing in declining neighbourhoods of urban China

Yaldız, E, Aydın, D, Büyükşahin Sıramkaya, S, (2014), Loss of City Identities In The Process of Change: The City Of Konya-Turkey, Procedia - Social and Behavioral Sciences, N. 140, P. 221-233.

2

 

---

[1]  Redundancy

[2]  Smart PLS 3

---