ادبیّات عصر قاجار به‌واسطۀ نهضت مشروطیّت، دچار تغییرات اساسی در ساختار حوزه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران گردید. در عصر قاجار، ارتباط ایرانیان با جامعۀ اروپا، تدوین سفرنامه‌ها، تأسیس دارالفنون، ترجمۀ کتاب‌های اروپایی، انتشار روزنامه‌ها و غیره، سبب ایجاد زمینه‌های تجدد‌طلبی مردم ایران را فراهم نمود. این تجدد در نظم و نثر این دوره، تأثیر شگرفی بر جای گذاشت. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های شعر عصر مشروطه، تفاوت و نوع بینش شاعران نسبت به واقعیت‌های موجود است که منجر به خلق مضامین جدید شد. از مهم‌ترین موضوعات اصلی در شعر فارسی عصر مشروطه آزادی، وطن و عدالت است که درک صحیح پیام شعر این دوره تا حدّی منوط به شناخت جایگاه آن است. نویسنده در این پژوهش، درصدد آن است تا به شیوۀ توصیفی – تحلیلی و ابزار کتابخانه‌ای به بررسی آرایه‌های ادبی در سروده‌های سیاسی ادیب‌الممالک فراهانی بپردازد، ادیب‌الممالک یکی از شاعران عصر مشروطه و دورۀ بیداری است و بیشترین سروده‌های او پیرامون مضامین سیاسی و اجتماعی است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که ادیب در سروده‌های خود برای پرداختن به مضامین وطن، آزادی و عدالت، از صناعات ادبی بهره برده است و به سبب آنکه فردی مذهبی بود، علاوه بر توجه به تلمیحات مرتبط با ایران قبل از اسلام به ایران دورۀ اسلامی هم توجّه نموده و در خصوص موضوع عشق به وطن، وطن‌دوستی او با نفرت از اعراب همراه نبود. توصیه به قانون‌مداری، انتقاد از جهل و غفلت، انتقاد از عملکرد نامناسب مجلس، انتقاد از عدلیه و توجّه به عدالت از دیگر مضامین شعری ادیب محسوب می‌شود. Manuscript profile