• Home
  • The effects of dietary bile salts supplementation on performance, digestibility and intestinal morphology in broiler chicken

Share To

Article Url


Manuscript ID : JVCP-2308-1425 (R1) Visit : 125 Page: 211 - 224

10.30495/jvcp.2024.1993235.1425

Article Type: Original Research

The effects of dietary bile salts supplementation on performance, digestibility and intestinal morphology in broiler chicken

Subject Areas : Veterinary Clinical Pathology

Mohamad Ali Mirhoseini 1 (Ph.D. Student of Poultry Nutrition, Department of Animal Science, Faculty of Agriculture, Urmia University, Urmia, Iran.)
Mohsen Daneshyar 2 (Professor, Department of Animal Science, Faculty of Agriculture, Urmia University, Urmia, Iran.)
Parviz Farhoomand 3 (Retired Professor, Department of Animal Science, Faculty of Agriculture, Urmia University, Urmia, Iran.)
Seyed Ali Mirghelenj 4 (Associate Professor, Department of Animal Science, Faculty of Agriculture, Urmia University, Urmia, Iran.)

Received: 2023-09-03 Accepted : 2024-01-06 Published : 2023-10-23

Keywords: performance, digestibility, Broiler, Emulsifier, bile acids,

Abstract :

This study aimed to evaluate the effects of bile acids (BAs) on performance, digestibility of nutrients, and intestinal morphology in broiler chickens. A total of 300 one-day-old male broiler chicken (Ross 308) were distributed into five treatments, six replications with 10 chicks each in a completely randomized design. experimental diets included: 1) control diet (CON; based on corn and soybean meal), 2) basal diet containing a commercial emulsifier, 3) basal diet containing 0.05 % BAs, 4) basal diet containing 0.1 % BAs, and 5) basal diet containing 0.2 % BAs. Intestinal morphological specifications, including villus height index, crypt depth, and villus height to crypt depth ratio were determined in duodenum, jejunum, and ileum. The results showed that consumption of 0.1 % BAs improved daily weight gain and feed conversion ratio during the starter period (p< 0.05). Broiler chickens fed a diet containing 0.1 % BAs had higher fat and energy digestibility compared to chicks of other treatments (p<0.05). Birds fed 0.1 % BAs had a higher villus height in the jejunum compared to the birds in control group (p<0.05). Dietary BAs supplementation of 0.1% significantly increased the villus height to crypt depth ratio in all three portions of the small intestine compared to the control treatment. In conclusion, dietary BAs supplementation may probably promote performance to some extent by improving the intestinal morphology and utilization of fat and energy in the broiler diet.

References:


  • Abudabos, A.M. (2014). Effect of fat source, energy level and enzyme supplementation and their interactions on broiler performance. South African Journal of Animal Science, 44(3): 280-287.
    •
  • Alzawqari, M., Moghaddam, H.N., Kermanshahi, H. and Raji, A.R. (2011). The effect of desiccated ox bile supplementation on performance, fat digestibility, gut morphology and blood chemistry of broiler chickens fed tallow diets. Journal of Applied Animal Research, 39(2): 169-174.
    •
  • Anonymous, S. (1999). How do mannanoligosaccharides work? Feeding Times, 1(3): 7-9.
    •
  • AOAC, M. (2000). Association of official analytical chemists. Official methods of analysis. AOAC: Official Methods of Analysis, 1(4): 69-90.
    •
  • Arshad, M.A., Bhatti, S.A., Hassan, I., Rahman, M.A. and Rehman, M.S. (2020). Effects of bile acids and lipase supplementation in low-energy diets on growth performance, fat digestibility and meat quality in broiler chickens. Brazilian Journal of Poultry Science, 93(2): 824-832.
    •
  • Atteh, J.O. and Leeson, S. (1985). Influence of age, dietary cholic acid, and calcium levels on performance, utilization of free fatty acids, and bone mineralization in broilers. Poultry Science, 64(10):1959-1971.
    •
  • Begley, M., Gahan, C.G. and Hill, C. (2005). The interaction between bacteria and bile. FEMS microbiology reviews, 29(4): 625-651.
    •
  • Caspary, W.F. (1992). Physiology and pathophysiology of intestinal absorption. The American journal of clinical nutrition, 55(1): 299-308.
    •
  • Ge, X.K., Wang, A.A., Ying, Z.X., Zhang, L.G., Su, W.P., Cheng, K., et al. (2019). Effects of diets with different energy and bile acids levels on growth performance and lipid metabolism in broilers. Poultry Science, 98(2): 887-895.
    •
  • Geng, S., Zhang, Y., Cao, A., Liu, Y., Di, Y., Li, J., et al. (2022). Effects of fat type and exogenous bile acids on growth performance, nutrient digestibility, lipid metabolism and breast muscle fatty acid composition in broiler chickens. Animals, 12(10): 1258.
    •
  • Hofmann, A.F. and Hagey, L.R. (2008). Bile acids: chemistry, pathochemistry, biology, pathobiology, therapeutics. Cellular and Molecular Life Sciences, 65(3): 2461-2483.
    •
  • Huang, J., Yang, D., Gao, S. and Wang, T. (2008). Effects of soy-lecithin on lipid metabolism and hepatic expression of lipogenic genes in broiler chickens. Livestock Science, 118(1-2): 53-60.
    •
  • Huhtanen, C.M. 1979. Bile acid inhibition of Clostridium botulinum. Applied and Environmental Microbiology, 38(2): 216-218.
    •
  • Jamili, F., Shariatmadari, F. and Tarshizi Karimi, MA. (2012). The effect of lecithin and bile salt on performance, nutrient digestibility and intestinal morphology in broilers. Animal Production, 15(2): 117-126. [In Persian]
    •
  • Jansen, M., Nuyens, F., Buyse, J., Leleu, S. and Van Campenhout, L. (2015). Interaction between fat type and lysolecithin supplementation in broiler feeds. Poultry Science, 94(10): 2506-2515.
    •
  • Kamiya, S., Nagino, M., Kanazawa, H., Komatsu, S., Mayumi, T., Takagi, K., et al. (2004). The value of bile replacement during external biliary drainage: an analysis of intestinal permeability, integrity, and microflora. Annals of surgery, 239(4): 510-523.
    •
  • Kocsar, L.T., Bertok, L. and Varteresz, V. (1969). Effect of bile acids on the intestinal absorption of endotoxin in rats. Journal of Bacteriology, 100(1): 220-223.
    •
  • Lai, W., Cao, A., Li, J., Zhang, W. and Zhang, L. (2018). Effect of high dose of bile acids supplementation in broiler feed on growth performance, clinical blood metabolites, and organ development. Journal of Applied Poultry Research, 27(4): 532-539.
    •
  • Lefebvre, P., Cariou, B., Lien, F., Kuipers, F. and Staels, B. (2009). Role of bile acids and bile acid receptors in metabolic regulation. Physiological Reviews, 89(1): 147-191.
    •
  • Li, T. and Chiang, J.Y. (2014). Bile acid signaling in metabolic disease and drug therapy. Pharmacological Reviews, 66(4): 948-983.
    •
  • Maisonnier, S., Gomez, J., Bree, A., Berri, C., Baeza, E. and Carre, B. (2003). Effects of microflora status, dietary bile salts and guar gum on lipid digestibility, intestinal bile salts, and histomorphology in broiler chickens. Poultry Science, 82(5): 805-814.
    •
  • Maneewan, B. and Yamauchi, K. (2004). Intestinal villus recovery in chickens refed semi-purified protein-, fat-, or fibre-free pellet diets. British Poultry Science, 45(2): 163-170.
    •
  • Mossab, A., Hallouis, J.M. and Lessire, M. (2000). Utilization of soybean oil and tallow in young turkeys compared with young chickens. Poultry Science, 79(9): 1326-1331.
    •
  • Muhammad, A.T., Arif, M. and Saeed, M. (2016). Emulsifier effect on fat utilization in broiler chicken. Asian Journal of Animal and Veterinary Advances, 11(3): 158-167.
    •
  • Niu, Z., Shi, J., Liu, F., Wang, X., Gao, C. and Yao, L. (2009). Effects of dietary energy and protein on growth performance and carcass quality of broilers during starter phase. International Journal of Poultry Science, 8(5): 508-511.
    •
  • Orban, J.I. and Harmon, B.G. (2000). Effect of bile supplementation on fat digestion in early-weaned pig diets. Purdue University, pp: 11-18.
    •
  • Parsaie, S., Shariatmadari, F., Zamiri, M.J. and Khajeh, K. (2007). Influence of wheat-based diets supplemented with xylanase, bile acid and antibiotics on performance, digestive tract measurements and gut morphology of broilers compared with a maize-based diet. British Poultry Science, 48(5): 594-600.
    •
  • Perrone, E.E., Chen, C., Longshore, S.W., Okezie, O., Warner, B.W., Sun, C.C., et al. (2010). Dietary bile acid supplementation improves intestinal integrity and survival in a murine model. Journal of Pediatric Surgery, 45(6): 1256-1265.
    •
  • Piekarski, A., Decuypere, E., Buyse, J. and Dridi, S. (2016). Chenodeoxycholic acid reduces feed intake and modulates the expression of hypothalamic neuropeptides and hepatic lipogenic genes in broiler chickens. General and Comparative Endocrinology, 229(3): 74-83.
    •
  • Ravindran, V., Tancharoenrat, P., Zaefarian, F. and Ravindran, G. (2016). Fats in poultry nutrition: Digestive physiology and factors influencing their utilisation. Animal Feed Science and Technology, 213(5): 1-21.
    •
  • Russell, D.W. (2009). Fifty years of advances in bile acid synthesis and metabolism. Journal of Lipid Research, 50(2): 120-125.
    •
  • Sheen-Chen, S.M., Chen, H.S., Ho, H.T., Chen, W.J., Sheen, C.C. and Eng, H.L. (2002). Effect of Bile Acid Replacement on Endotoxin-induced Tumor Necrosis Factor-a Production in Obstructive Jaundice. World Journal of Surgery, 26(1): 448-450.
    •
  • Shoaib, M., Bhatti, S.A., Nawaz, H. and Saif-Ur-Rehman, M. (2021). Effect of lipase and bile acids on growth performance, nutrient digestibility, and meatquality in broilers on energy-diluted diets. Turkish Journal of Veterinary & Animal Sciences, 45(1): 148-157.
    •
  • Short, F.J., Gorton, P., Wiseman, J. and Boorman, K.N. (1996). Determination of titanium dioxide added as an inert marker in chicken digestibility studies. Animal Feed Science and Technology, 59(4): 215-221.
    •
  • Siyal, F.A., Babazadeh, D., Wang, C., Arain, M.A., Saeed, M., Ayasan, T., et al. (2017). Emulsifiers in the poultry industry. World's Poultry Science Journal, 73(3): 611-620.
    •
  • Upadhaya, S.D., Park, J.W., Park, J.H. and Kim, I.H. (2017). Efficacy of 1, 3-diacylglycerol as a fat emulsifier in low-density diet for broilers. Poultry Science, 96(6): 1672-1678.
    •
  • Wang, J.P., Zhang, Z.F., Yan, L. and Kim, I.H. (2016). Effects of dietary supplementation of emulsifier and carbohydrase on the growth performance, serum cholesterol and breast meat fatty acids profile of broiler chickens. Animal Science Journal, 87(2): 250-256.
    •
  • Xu, Y. (2016). Recent progress on bile acid receptor modulators for treatment of metabolic diseases. Journal of Medicinal Chemistry, 59(14): 6553-6579.
    •
  • Yason, C.V., Summers, B.A. and Schat, K.A. (1987). Pathogenesis of rotavirus infection in various age groups of chickens and turkeys: Pathology. American Journal of Veterinary Research, 48(6): 927-938.
    •
  • Young, R.J., Garrett, R.L. and Griffith, M. (1963). Factors affecting the absorbability of fatty acid mixtures high in saturated fatty acids. Poultry Science, 42(5): 1146-1154.
    •
  • Zhao, P.Y. and Kim, I.H. (2017). Effect of diets with different energy and lysophospholipids levels on performance, nutrient metabolism, and body composition in broilers. Poultry Science, 96(5): 1341-1347.
    •
_||_

  • Abudabos, A.M. (2014). Effect of fat source, energy level and enzyme supplementation and their interactions on broiler performance. South African Journal of Animal Science, 44(3): 280-287.
    •
  • Alzawqari, M., Moghaddam, H.N., Kermanshahi, H. and Raji, A.R. (2011). The effect of desiccated ox bile supplementation on performance, fat digestibility, gut morphology and blood chemistry of broiler chickens fed tallow diets. Journal of Applied Animal Research, 39(2): 169-174.
    •
  • Anonymous, S. (1999). How do mannanoligosaccharides work? Feeding Times, 1(3): 7-9.
    •
  • AOAC, M. (2000). Association of official analytical chemists. Official methods of analysis. AOAC: Official Methods of Analysis, 1(4): 69-90.
    •
  • Arshad, M.A., Bhatti, S.A., Hassan, I., Rahman, M.A. and Rehman, M.S. (2020). Effects of bile acids and lipase supplementation in low-energy diets on growth performance, fat digestibility and meat quality in broiler chickens. Brazilian Journal of Poultry Science, 93(2): 824-832.
    •
  • Atteh, J.O. and Leeson, S. (1985). Influence of age, dietary cholic acid, and calcium levels on performance, utilization of free fatty acids, and bone mineralization in broilers. Poultry Science, 64(10):1959-1971.
    •
  • Begley, M., Gahan, C.G. and Hill, C. (2005). The interaction between bacteria and bile. FEMS microbiology reviews, 29(4): 625-651.
    •
  • Caspary, W.F. (1992). Physiology and pathophysiology of intestinal absorption. The American journal of clinical nutrition, 55(1): 299-308.
    •
  • Ge, X.K., Wang, A.A., Ying, Z.X., Zhang, L.G., Su, W.P., Cheng, K., et al. (2019). Effects of diets with different energy and bile acids levels on growth performance and lipid metabolism in broilers. Poultry Science, 98(2): 887-895.
    •
  • Geng, S., Zhang, Y., Cao, A., Liu, Y., Di, Y., Li, J., et al. (2022). Effects of fat type and exogenous bile acids on growth performance, nutrient digestibility, lipid metabolism and breast muscle fatty acid composition in broiler chickens. Animals, 12(10): 1258.
    •
  • Hofmann, A.F. and Hagey, L.R. (2008). Bile acids: chemistry, pathochemistry, biology, pathobiology, therapeutics. Cellular and Molecular Life Sciences, 65(3): 2461-2483.
    •
  • Huang, J., Yang, D., Gao, S. and Wang, T. (2008). Effects of soy-lecithin on lipid metabolism and hepatic expression of lipogenic genes in broiler chickens. Livestock Science, 118(1-2): 53-60.
    •
  • Huhtanen, C.M. 1979. Bile acid inhibition of Clostridium botulinum. Applied and Environmental Microbiology, 38(2): 216-218.
    •
  • Jamili, F., Shariatmadari, F. and Tarshizi Karimi, MA. (2012). The effect of lecithin and bile salt on performance, nutrient digestibility and intestinal morphology in broilers. Animal Production, 15(2): 117-126. [In Persian]
    •
  • Jansen, M., Nuyens, F., Buyse, J., Leleu, S. and Van Campenhout, L. (2015). Interaction between fat type and lysolecithin supplementation in broiler feeds. Poultry Science, 94(10): 2506-2515.
    •
  • Kamiya, S., Nagino, M., Kanazawa, H., Komatsu, S., Mayumi, T., Takagi, K., et al. (2004). The value of bile replacement during external biliary drainage: an analysis of intestinal permeability, integrity, and microflora. Annals of surgery, 239(4): 510-523.
    •
  • Kocsar, L.T., Bertok, L. and Varteresz, V. (1969). Effect of bile acids on the intestinal absorption of endotoxin in rats. Journal of Bacteriology, 100(1): 220-223.
    •
  • Lai, W., Cao, A., Li, J., Zhang, W. and Zhang, L. (2018). Effect of high dose of bile acids supplementation in broiler feed on growth performance, clinical blood metabolites, and organ development. Journal of Applied Poultry Research, 27(4): 532-539.
    •
  • Lefebvre, P., Cariou, B., Lien, F., Kuipers, F. and Staels, B. (2009). Role of bile acids and bile acid receptors in metabolic regulation. Physiological Reviews, 89(1): 147-191.
    •
  • Li, T. and Chiang, J.Y. (2014). Bile acid signaling in metabolic disease and drug therapy. Pharmacological Reviews, 66(4): 948-983.
    •
  • Maisonnier, S., Gomez, J., Bree, A., Berri, C., Baeza, E. and Carre, B. (2003). Effects of microflora status, dietary bile salts and guar gum on lipid digestibility, intestinal bile salts, and histomorphology in broiler chickens. Poultry Science, 82(5): 805-814.
    •
  • Maneewan, B. and Yamauchi, K. (2004). Intestinal villus recovery in chickens refed semi-purified protein-, fat-, or fibre-free pellet diets. British Poultry Science, 45(2): 163-170.
    •
  • Mossab, A., Hallouis, J.M. and Lessire, M. (2000). Utilization of soybean oil and tallow in young turkeys compared with young chickens. Poultry Science, 79(9): 1326-1331.
    •
  • Muhammad, A.T., Arif, M. and Saeed, M. (2016). Emulsifier effect on fat utilization in broiler chicken. Asian Journal of Animal and Veterinary Advances, 11(3): 158-167.
    •
  • Niu, Z., Shi, J., Liu, F., Wang, X., Gao, C. and Yao, L. (2009). Effects of dietary energy and protein on growth performance and carcass quality of broilers during starter phase. International Journal of Poultry Science, 8(5): 508-511.
    •
  • Orban, J.I. and Harmon, B.G. (2000). Effect of bile supplementation on fat digestion in early-weaned pig diets. Purdue University, pp: 11-18.
    •
  • Parsaie, S., Shariatmadari, F., Zamiri, M.J. and Khajeh, K. (2007). Influence of wheat-based diets supplemented with xylanase, bile acid and antibiotics on performance, digestive tract measurements and gut morphology of broilers compared with a maize-based diet. British Poultry Science, 48(5): 594-600.
    •
  • Perrone, E.E., Chen, C., Longshore, S.W., Okezie, O., Warner, B.W., Sun, C.C., et al. (2010). Dietary bile acid supplementation improves intestinal integrity and survival in a murine model. Journal of Pediatric Surgery, 45(6): 1256-1265.
    •
  • Piekarski, A., Decuypere, E., Buyse, J. and Dridi, S. (2016). Chenodeoxycholic acid reduces feed intake and modulates the expression of hypothalamic neuropeptides and hepatic lipogenic genes in broiler chickens. General and Comparative Endocrinology, 229(3): 74-83.
    •
  • Ravindran, V., Tancharoenrat, P., Zaefarian, F. and Ravindran, G. (2016). Fats in poultry nutrition: Digestive physiology and factors influencing their utilisation. Animal Feed Science and Technology, 213(5): 1-21.
    •
  • Russell, D.W. (2009). Fifty years of advances in bile acid synthesis and metabolism. Journal of Lipid Research, 50(2): 120-125.
    •
  • Sheen-Chen, S.M., Chen, H.S., Ho, H.T., Chen, W.J., Sheen, C.C. and Eng, H.L. (2002). Effect of Bile Acid Replacement on Endotoxin-induced Tumor Necrosis Factor-a Production in Obstructive Jaundice. World Journal of Surgery, 26(1): 448-450.
    •
  • Shoaib, M., Bhatti, S.A., Nawaz, H. and Saif-Ur-Rehman, M. (2021). Effect of lipase and bile acids on growth performance, nutrient digestibility, and meatquality in broilers on energy-diluted diets. Turkish Journal of Veterinary & Animal Sciences, 45(1): 148-157.
    •
  • Short, F.J., Gorton, P., Wiseman, J. and Boorman, K.N. (1996). Determination of titanium dioxide added as an inert marker in chicken digestibility studies. Animal Feed Science and Technology, 59(4): 215-221.
    •
  • Siyal, F.A., Babazadeh, D., Wang, C., Arain, M.A., Saeed, M., Ayasan, T., et al. (2017). Emulsifiers in the poultry industry. World's Poultry Science Journal, 73(3): 611-620.
    •
  • Upadhaya, S.D., Park, J.W., Park, J.H. and Kim, I.H. (2017). Efficacy of 1, 3-diacylglycerol as a fat emulsifier in low-density diet for broilers. Poultry Science, 96(6): 1672-1678.
    •
  • Wang, J.P., Zhang, Z.F., Yan, L. and Kim, I.H. (2016). Effects of dietary supplementation of emulsifier and carbohydrase on the growth performance, serum cholesterol and breast meat fatty acids profile of broiler chickens. Animal Science Journal, 87(2): 250-256.
    •
  • Xu, Y. (2016). Recent progress on bile acid receptor modulators for treatment of metabolic diseases. Journal of Medicinal Chemistry, 59(14): 6553-6579.
    •
  • Yason, C.V., Summers, B.A. and Schat, K.A. (1987). Pathogenesis of rotavirus infection in various age groups of chickens and turkeys: Pathology. American Journal of Veterinary Research, 48(6): 927-938.
    •
  • Young, R.J., Garrett, R.L. and Griffith, M. (1963). Factors affecting the absorbability of fatty acid mixtures high in saturated fatty acids. Poultry Science, 42(5): 1146-1154.
    •
  • Zhao, P.Y. and Kim, I.H. (2017). Effect of diets with different energy and lysophospholipids levels on performance, nutrient metabolism, and body composition in broilers. Poultry Science, 96(5): 1341-1347.
    •
Full-Text:


آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی                                                                                                              دوره 17، شماره 3، پیاپی 67، پاییز 1402، صفحات: 224-211

 

"مقاله پژوهشی"                                                   DOI: 10.30495/JVCP.2024.1993235.1425

 

تأثیر مکمل نمک­های صفراوی جیره بر عملکرد رشد، قابلیت هضم مواد مغذی و 

مورفولوژی روده جوجه‌های گوشتی

 

سیدمحمدعلی میرحسینی1، محسن دانشیار2*، پرویز فرهومند3، سیدعلی میرقلنج4

 

1- دانشجوی دکترای تغذیه طیور، دانشکده کشاورزی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران.

2- استاد گروه علوم دامی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران.

3- استاد بازنشسته گروه علوم دامی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران.

4- دانشیار گروه علوم دامی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران. 

*نویسنده مسئول مکاتبات: m.daneshyar@urmia.ac.ir

(دریافت مقاله: 12/6/1402 پذیرش نهایی: 16/10/1402)

 

 

 

چكيده 

صفرا به عنوان یک محلول استروئیدی بیولوژیکی عمل می­کند که لیپیدها را امولسیون و حل می­کند و در نتیجه نقش مهمی در هضم و جذب چربی از طریق دیواره روده ایفا می­کند. مطالعه حاضر با هدف بررسی اثرات اسیدهای صفراوی بر عملکرد، قابلیت هضم مواد مغذی خوراک و مورفولوژی روده در جوجه‌های گوشتی انجام شد. در مجموع 300 قطعه جوجه گوشتی یک روزه راس 308 به 5 تیمار و 6 تکرار با 10 پرنده در هر تکرار تقسیم شدند. پنج تیمار آزمایشی شامل: تیمار 1) جیره شاهد، تیمار 2) جیره پایه حاوی امولسیفایر، تیمار 3) جیره پایه حاوی 05/0 درصد اسید صفراوی، تیمار 4) جیره پایه حاوی 1/0 درصد اسیدصفراوی و تیمار 5) جیره پایه حاوی 2/0 درصد اسید صفراوی بودند. نتایج نشان داد که مصرف سطح 1/0 درصد اسیدصفراوی باعث بهبود افزایش وزن روزانه (45/22 گرم) در دوره آغازین نسبت به تیمار شاهد (65/17 گرم) شد (05/0>p). جوجه­های گوشتی تغذیه شده با جیره حاوی 1/0 درصد اسیدصفراوی قابلیت هضم چربی و انرژی بالاتری نسبت به پرندگان سایر تیمارهای آزمایشی داشتند (05/0>p). جوجه­های گوشتی تغذیه شده با جیره حاوی 1/0 درصد اسیدصفراوی ارتفاع پرز بالاتری (1/1298) در ژژنوم نسبت به پرندگان تیمار شاهد (6/1082) داشتند. همچنین 1/0 درصد اسیدهای صفراوی به طور معنی­دار نسبت ارتفاع پرز به عمق کریپت را در هر سه بخش روده کوچک در مقایسه با گروه شاهد افزایش داد (05/0>p). به طور کلی افزودن اسیدهای صفراوی احتمالا بتواند عملکرد تا حدی از طریق بهبود استفاده از چربی و انرژی در جیره جوجه­های گوشتی ارتقا دهد.

 

کلیدواژه­ها: اسیدهای صفراوی، عملکرد، قابلیت هضم، جوجه‌های گوشتی، امولسیفایر.

 

مقدمه

لیپیدها (چربی و روغن)، غلیظ­ترین منابع انرژی برای حیوانات هستند که معمولاً به جیره طیور اضافه می­شوند تا نیاز انرژی برای عملکرد بهتر را برآورده کنند (Abudabos, 2014). با این حال، مشکلاتی در رابطه با سطوح لیپید جیره و قابلیت هضم در طیور به ویژه در پرندگان جوان به دلیل ترشح پایین صفرا وجود دارد (Ravindran et al., 2016). این محدودیت فیزیولوژیکی دستگاه گوارش طیور را می­توان با استفاده از امولسیفایرهای برون­زا برطرف کرد. امولسیفایر می­تواند به افزایش سطح فعال لیپیدها، تحریک تشکیل میسل­ها و سپس افزایش قابلیت هضم لیپیدهای جیره و سایر مواد مغذی در جوجه­های گوشتی کمک کند (Siyal et al., 2017). اوپادایا و همکاران در سال 2017 نشان دادند که 1، 3-دی آسیل گلیسرول به عنوان یک امولسیفایر برون­زا می­تواند عملکرد رشد را بهبود بخشد و قابلیت هضم مواد مغذی را در جوجه­های گوشتی افزایش دهد (Upadhaya et al., 2017). محمد و همکاران در سال 2016 همچنین گزارش دادند که مکمل امولسیفایر در جیره جوجه­های گوشتی می­تواند قابلیت هضم ماده خشک و چربی خام را افزایش دهد (Muhammad et al., 2016). به­علاوه، مطالعات دیگری نشان داده­اند که امولسیفایر برون­زا می­تواند کیفیت گوشت را بهبود بخشد و متابولیسم چربی جوجه‌های گوشتی را تنظیم کند (Zhao and Kim, 2017). هوانگ و همکاران در سال 2008 نشان دادند که امولسیفایر بر بیان ژن­های کبدی تأثیر می­گذارد و در نتیجه متابولیسم لیپید در جوجه­های گوشتی را تنظیم می­کند (Huang et al., 2008). اسیدهای صفراوی در کبد از کلسترول سنتز شده و به تسهیل جذب و انتقال لیپیدها و ویتامین­های محلول در چربی کمک می‌کنند (Xu, 2016). علاوه بر نقش در مدیریت مواد مغذی، اسیدهای صفراوی همچنین می­توانند به عنوان تنظیم کننده­های سیگنالی عمل کنند که در تنظیم متابولیسم چربی و قند شرکت می­کنند (Russell, 2009).

اسیدهای صفراوی مسیر اصلی کاتابولیسم کلسترول در پستانداران هستند. کلسترول با تغییر در ساختار حلقه، اکسیداسیون و کوتاه شدن زنجیره جانبی به اسیدهای صفراوی تبدیل می­شود. قبل از اینکه اسیدهای صفراوی به مجرای کانال صفراوی ترشح شوند، با گلیسین یا تائورین کونژوگه می­شوند. این فرآیند ترکیبی ماهیت دوقطبی اسیدهای صفراوی را افزایش می­دهد و آنها را آبدوست­تر کرده و سمیت سلولی را کاهش می­دهد (Li and Chiang, 2014). شیمی اسیدهای صفراوی به دلیل تنوع زیادی از ساختارهای شیمیایی در ترکیبات طبیعی مانند اسید کولیک، کنودوکسی اسید کولیک، اسید دئوکسی کولیک و اسید لیتوکولیک پیچیده است. اسیدهای صفراوی معمولاً از مخلوطی از اسیدهای صفراوی منفرد تشکیل شده­اند. اسیدهای صفراوی پرندگان عمدتاً از اسید کنودوکسی کولیک و اسید کولیک تشکیل شده­اند (Hofmann, 2008).

صفرا به عنوان یک محلول استروئیدی بیولوژیکی عمل می­کند که لیپیدها را امولسیون و حل می­کند و در نتیجه نقش مهمی در هضم و جذب چربی از طریق دیواره روده ایفا می­کند (Begley et al., 2005). نشان داده شده است که مکمل نمک صفراوی در شرایط آزمایشگاهی، تائورودئوکسی کولیک اسید، تکثیر سلولی روده را تحریک کرده و از آپوپتوز روده جلوگیری می‌کند. همچنین آسیب مخاطی را کاهش می­دهد و بقا را پس از آسیب روده ناشی از لیپوپلی ساکارید بهبود می­بخشد. بنابراین، مکمل اسید صفراوی ممکن است به طور بالقوه روده را از آسیب یا عفونت محافظت کند (Perrone et al., 2010). در طیور، هضم چربی تحت تأثیر عوامل متعددی مانند ترشح صفرا و منابع چربی در جیره غذایی قرار می­گیرد (Mossab et al., 2000). مشخص شده است که ترشح نمک­های صفراوی مورد نیاز برای امولسیون و تشکیل میسل در روده، تحت تأثیر کمیت و کیفیت لیپیدهای جیره غذایی و سایر امولسیفایرها قرار دارد. چندین مطالعه نشان داده است که ترشح نمک صفراوی و فعالیت لیپاز پانکراس در جوجه‌های جوان کاهش می‌یابد که در آن‌ها ترشح نمک صفراوی اولین عامل محدودکننده هضم چربی در چند هفته اول پس از هچ به نظر می‌رسد. آته و لیسون در سال 1985 به این نتیجه رسیدند که مکمل اسید کولیک باعث عملکرد بهتر در جوجه‌های گوشتی تغذیه شده با جیره حاوی اسیدهای پالمیتیک و اولئیک از طریق بهبود انرژی قابل متابولیسم جیره می‌شود (Atteh and Leeson, 1985). مطالعات نشان داده‌اند که مکمل اسیدهای صفراوی در جیره حیوانات می­توانند قابلیت هضم مواد مغذی (Maisonnier et al., 2003; Alzawqari et al., 2011) عملکرد رشد (Maisonnier et al., 2003) و کاهش رسوب چربی شکمی (Ge et al., 2019) را بهبود بخشند. محققین گزارش کردند که 80 میلی­گرم بر کیلوگرم اسیدهای صفراوی خوک می‌تواند فعالیت لیپاز روده را افزایش داده و بیان ژن‌های لیپوژنیک کبدی را در جوجه‌های گوشتی تنظیم کند (Lai et al., 2018). با این حال، مکانیسم اساسی بهبود عملکرد هنوز نامشخص است. بنابراین، با توجه به این‌که تاکنون تاثیر اسیدهای صفراوی با منشأ طیور در جوجه­های گوشتی بررسی نشده است، هدف از این مطالعه بررسی اثرات اسیدهای صفراوی از منشأ طیور به عنوان یک امولسیفایر برون­زا بر عملکرد، قابلیت هضم و مورفولوژی روده در جوجه­های گوشتی تغذیه­شده با جیره­های حاوی سطوح مختلف اسیدهای صفراوی می‌باشد.

 

مواد و روش‌کار

مطالعه حاضر در مرغداری گوشتی تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه ارومیه در اسفند و بهمن ماه سال 1401 انجام شد. بدین منظور از 300 قطعه جوجه گوشتی نر و ماده سویه راس 308 یک روزه در قالب طرح کاملاً تصادفی با 5 تیمار و 6 تکرار و 10 قطعه جوجه به ازای هر تکرار استفاده شد. 5 گروه تیمار آزمایشی شامل: تیمار 1) جیره شاهد بر پایه ذرت و کنجاله سویا، تیمار 2) جیره پایه حاوی امولسیفایر، تیمار 3) جیره پایه حاوی 05/0 درصد اسید صفراوی، تیمار 4) جیره پایه حاوی 1/0 درصد اسید صفراوی و تیمار 5) جیره پایه حاوی 2/0 درصد اسید صفراوی بودند. امولسیفایر مورد استفاده با نام تجاری ال.پی.ال حاوی لیزوفسفولیپید، انواع منو و دی­گلیسرید، چند نوع بیوسورفکتانت و آنتی­اکسیدان­های طبیعی و صنعتی بود. مخلوط نمک­های صفراوی طیوری از شرکت دانش پژوهان نوین خوراک تهیه شد. جیره­ها­ متناسب با دستورالعمل تغذیه­ای سویه راس-308 (2019) تنظیم شدند (جدول 1). طول دوره آزمایش 42 روز بود. دوره آغازین از سن 1 تا 10 روزگی، دوره رشد از سن 11 تا 24 روزگی و دوره پایانی از سن 25 تا 42 روزگی بود. جوجه­ها از 1 تا 42 روزگی روی بستر پوشال پرورش یافتند. 24 ساعت قبل از ورود جوجه­ها، درجه حرارت 32 درجه سلسیوس و رطوبت نسبی تقریباً 60 درصدی در سالن تأمین گردید. تا روز 14 پرورش، دمای سالن به­صورت روزانه 4/0 درجه سلسیوس کاهش یافت. روش کار این تحقیق توسط کمیته اخلاقی حیوانات دانشگاه ارومیه تایید گردید (473-68د).

 

 

جدول 1- اجزا و ترکیبات شیمیایی جیره­ء پایه مورد استفاده در مراحل آغازین، رشد و پایانی دوره آزمایش برحسب درصد

  دوره آزمایش 

اجزای جیره (درصد)

آغازین (10-1 روزگی)

رشد (24-11 روزگی)

پایانی (42-25 روزگی)

دانه ذرت

97/55

27/59

35/66

کنجاله دانه سویا

58/37

16/34

43/28

روغن سویا

60/1

57/1

53/1

دی کلسیم فسفات

44/2

03/2

62/1

کربنات کلسیم

68/0

57/0

46/0

ال-لیزین

31/0

29/0

27/0

دی-ال متیونین

35/0

31/0

28/0

ال ترئونین

14/0

13/0

11/0

سدیم بی­کربنات

10/0

12/0

15/0

مکمل ویتامینه-معدنی*

50/0

50/0

50/0

کلرید سدیم

30/0

29/0

27/0

جمع کل

100

100

100

انرژی قابل سوخت و ساز (کیلوکالری در گرم)

796/2

843/2

914/2

پروتئین خام (گرم در کیلوگرم)

62/21

37/20

33/18

چربی خام (گرم در کیلوگرم)

03/4

08/4

15/4

فیبر خام (گرم در کیلوگرم)

29/3

21/3

10/3

اسید لینولئیک (گرم در کیلوگرم)

20/2

27/2

35/2

کلسیم (گرم در کیلوگرم)

89/0

77/0

61/0

فسفر قابل دسترس (گرم در کیلوگرم)

47/0

40/0

33/0

سدیم (گرم در کیلوگرم)

17/0

17/0

17/0

متیونین قابل هضم (گرم در کیلوگرم)

63/0

58/0

53/0

متیونین + سیستئین قابل هضم (گرم در کیلوگرم)

94/0

88/0

80/0

لیزین قابل هضم (گرم در کیلوگرم)

24/1

14/1

01/1

ترئونین قابل هضم  (گرم در کیلوگرم)

82/0

75/0

67/0

آرژنین قابل هضم (گرم در کیلوگرم)

23/1

15/1

01/1

والین قابل هضم (گرم در کیلوگرم)

86/0

80/0

72/0

ایزولوسین قابل هضم (گرم در کیلوگرم)

82/0

75/0

67/0

تعادل الکترولیتی (میلی اکی­والان در 100 گرم)

76/231

69/217

31/199

*هر کیلوگرم مکمل ویتامینی شامل ویتامین A (رتینیل استات) 11000 واحد بین­المللی؛ ویتامین D3 (کلسیفرول) 1800 واحد بین­المللی؛ ویتامینE  11 میلی‌گرم؛ ویتامین K3 (منادیون دی متیل پیریمیدینول) 2 میلی‌گرم؛ تیامین (تیامین مونونیترات) 6/1 میلی‌گرم؛ ریبوفلاوین 6 میلی‌گرم؛ نیاسین 30 میلی‌گرم؛ پانتوتنات کلسیم 15 میلی‌گرم؛ پیریدوکسین 2 میلی‌گرم؛ بیوتین 25/0 میلی‌گرم؛ اسید فولیک 8/0 میلی‌گرم؛ ویتامین B12 020/0 میلی‌گرم؛ کولین (کولین کلرید) 500 میلی‌گرم می­باشد. هر کیلوگرم مکمل معدنی شامل منگنز (اکسید منگنز)، 60 میلی‌گرم؛ روی (سولفات روی)، 60 میلی‌گرم؛ آهن (سولفات آهن)، 50 میلی‌گرم؛ مس (سولفات کاپریک)، 10 میلی‌گرم ؛ ید (یدید پتاسیم) ، 1 میلی‌گرم؛ سلنیوم (سلنیت سدیم) ، 30/0 میلی‌گرم می­باشد.

 

 

خوراک مصرفی به صورت روزانه پس از توزین در اختیار جوجه­ها قرار گرفت. برای محاسبه میزان خوراک مصرفی هر واحد آزمایشی مقدار خوراک باقیمانده در پایان هر مرحله پرورشی از کل خوراک داده شده در طول دوره کسر شد. برای محاسبه میزان میانگین خوراک مصرفی در هر مرحله پرورشی از روش روز مرغ استفاده شد تا رشد و مصرف خوراک جوجه­های تلف شده در طی آزمایش منظور شود و از دقت آزمایش کاسته نشود. برای محاسبه افزایش وزن هر واحد در هر دوره زمانی، اختلاف وزن در ابتدا و انتهای دوره­های پرورش تعیین شد. در روزهای 1، 10، 24 و 42 نیز کلیه جوجه­های هر واحد آزمایشی به صورت گروهی وزن­کشی شدند. قبل از توزین، خوراک پرندگان به مدت 3 ساعت قطع شد تا از لحاظ وضعیت دستگاه گوارش یکسان باشند. ضریب تبدیل خوراک در دوره­های زمانی مختلف از تقسیم میانگین خوراک مصرفی بر میانگین افزایش وزن جوجه­ها برای هر دوره محاسبه شد.

برای اندازه­گیری قابلیت هضم در سن 17 روزگی به جیره­ها 5 گرم در کیلوگرم دی اکسید تیتانیوم به عنوان نشانگر غیرقابل هضم جهت تعیین قابلیت هضم مواد مغذی افزوده شد. نمونه­گیری از فضولات به مدت چهار روز و روزانه چهار بار تا سن 21 روزگی انجام شد. آلاینده­هایی مانند پرها و فلس­ها با دقت جدا شدند. فضولات در دمای 65 درجه سلسیوس خشک و سپس باهم مخلوط شدند (100 گرم برای هر تکرار). نمونه­ها بلافاصله به فریزر منتقل و در دمای 20- درجه سلسیوس نگه­داری شدند. نمونه­ها به مدت 24 ساعت در آون خشک (105 درجه سلسیوس) قرار داده شدند تا میزان ماده خشک تعیین شود. پروتئین خام با تبدیل نیتروژن به پروتئین خام با فاکتور 25/6 محاسبه شد که با روش کلدال تعیین شد. عصاره اتری با روش استخراج Soxtec (Method 920.39) تعیین شد (AOAC, 2000). انرژی خام با استفاده از بمب کالری‌سنج آدیاباتیک (Parr 6200 bomb calorimeter; Parr Instruments Co., Moline, IL.) استانداردشده با اسید بنزوئیک تعیین شد. غلظت دی­اکسید تیتانیوم در جیره و فضولات مطابق با روش‌های توصیف شده توسط شورت و همکاران در سال 1996 تعیین شد (Short et al., 1996).

در پایان آزمایش (42 روزگی)، 2 پرنده نر در هر تکرار برای ارزیابی موفولوژی روده انتخاب شدند. برای هیستومورفومتری، نمونه­های روده (به طول تقریبی 2 سانتی­متر) از دئودنوم، ژژونوم و ایلئوم برداشته شد و با 9/0 درصد نمک شستشو داده شد تا محتویات جدا شوند. تمام نمونه­ها در فرمالین بافر 10 درصد برای ارزیابی بافت‌شناسی تثبیت شدند. پس از تثبیت، نمونه‌ها برش، پاکسازی، آبگیری شدند و در پارافین قالب­زنی شدند. مقاطع در 7 میکرومتر با استفاده از میکروتوم (Microm, HM 335) برش داده شده و بر روی اسلایدهای شیشه­ای قرار گرفتند. پس از پارافین‌زدایی در گزیلل، مقاطع در محلول­های اتانول درجه­بندی­شده هیدراته شدند، با هماتوکسیلین و ائوزین رنگ‌آمیزی شدند و در زیر میکروسکوپ نوری مورد بررسی قرار گرفتند. 3 مقطع در هر نمونه (45 مقطع برای هر تیمار) و 10 اندازه­گیری در هر مقطع (450 اندازه­گیری در هر تیمار) وجود داشت. اندازه­گیری مورفولوژیک روده شامل دو شاخص ارتفاع پرز و عمق کریپت در هر بخش بود: ارتفاع پرز از نوک پرز تا بالای لامینا پروپریا و عمق کریپت از محور پرز-کریپت تا نوک مخاط عضلانی اندازه‌گیری شد. سپس، نسبت ارتفاع پرز به عمق کریپت با تقسیم ارتفاع پرز بر عمق کریپت برآورد شد.

- تحليل آماري داده­ها: داده­های به­دست آمده با استفاده از نرم­افزار آماری SAS و رویه GLM در قالب طرح کاملاً تصادفی با 5 تیمار و 6 تکرار برای هر تیمار آنالیز آماری شدند. به منظور مقایسه میانگین­ها از آزمون توکی در سطح پنج درصد استفاده شد. مدل آماری پژوهش حاضر به شکل زیر بود:

yij = µ +Ti + eij

در اين فرمول yij مقدار هر مشاهده، μ ميانگين كل جامعه، Ti اثر تیمار و eij خطای آزمايشی بود.

 

یافته­ها

نتایج مربوط به اثر تیمارهای مختلف آزمایشی بر مصرف خوراک، میانگین افزایش وزن روزانه و ضریب تبدیل خوراک جوجه­های گوشتی در جدول ۲ نشان داده شده است. عدم تاثیر سطوح مختلف اسیدهای صفراوی بر مصرف خوراک در دوره­های آغازین، رشد، پایانی و کل دوره مشخص شد (05/0<p). میانگین افزایش وزن روزانه جوجه­های گوشتی در دوره آغازین تحت تاثیر سطوح مختلف اسیدهای صفراوی قرار گرفت و جوجه­های گوشتی تغذیه شده با جیره حاوی 1/0 درصد اسید صفراوی میانگین افزایش وزن روزانه بالاتری نسبت به پرندگان تیمارهای شاهد، امولسیفایر تجاری و 2/0 درصد اسید صفراوی داشتند (05/0>p). در دوره رشد، پایانی و کل، تفاوتی بین افزایش وزن پرندگان تیمارهای مختلف آزمایشی وجود نداشت (05/0<p). ضریب تبدیل خوراک دوره آغازین در جوجه­های گوشتی تغذیه شده با جیره حاوی 05/0 و 1/0 درصد اسید صفراوی به طور معنی­داری پایین­تر از سایر تیمارهای آزمایشی بود (05/0>p). اما در دوره­های رشد، پایانی و کل تفاوت معنی­داری بین تیمارهای آزمایشی برای ضریب تبدیل خوراک مشاهده نشد (05/0<p).

 

 

جدول 2- اثر تیمارهای مختلف بر میانگین عملکرد جوجه­های گوشتی در دوره­های مختلف آزمایشی (گرم/پرنده/روز)

دوره آزمایش 

 

آغازین (10-0 روزگی)

فاکتور عملکردی مورد نظر

رشد (24-11 روزگی)

فاکتور عملکردی مورد نظر

پایانی (42-25 روزگی)

فاکتور عملکردی مورد نظر

کل دوره (42-0 روزگی)

فاکتور عملکردی مورد نظر

 

 

گروه تیمار

مصرف خوراک

افزایش وزن بدن

ضریب تبدیل غذایی

مصرف خوراک

افزایش وزن بدن

ضریب تبدیل غذایی

مصرف خوراک

افزایش وزن بدن

ضریب تبدیل غذایی

مصرف خوراک

افزایش وزن بدن

ضریب تبدیل غذایی

شاهد 

10/24

b65/17

a38/1

95/75

15/48

57/1

03/167

71/64

59/2

66/102

99/47

14/2

امولسیفایر 

06/24

b93/18

ab28/1

85/79

13/48

66/1

50/161

51/64

56/2

56/101

20/48

11/2

05/0 صفرا

58/23

ab50/20

bc15/1

95/78

70/46

69/1

15/165

56/69

39/2

71/102

26/50

04/2

1/0 صفرا

36/23

a45/22

c04/1

90/75

28/49

56/1

39/158

80/69

28/2

74/98

69/51

91/2

2/0 صفرا

71/23

b85/18

ab26/1

20/79

34/48

63/1

25/160

51/64

40/2

72/100

29/49

04/2

خطای استاندارد

97/0

69/1

10/0

84/4

95/1

12/0

38/10

69/6

30/0

46/5

66/2

15/0

سطح معنی­داری

55/0

005/0

002/0

46/0

28/0

10/0

59/0

50/0

41/0

70/0

12/0

13/0

a,b: میانگین­های بااحروف متفاوت در هر ستون نشان­دهنده اختلاف آماری معنی­دار در سطح  05/0 است.

 

 

در جدول 3 نتایج مربوط به اثر تیمارهای آزمایشی بر قابلیت هضم مواد مغذی خوراک آورده شده است. نتایج نشان داد که قابلیت هضم چربی خام و انرژی خام خوراک در جوجه­های گوشتی تحت تاثیر سطوح مختلف اسیدهای صفراوی قرار گرفت و جوجه­های گوشتی تغذیه­شده با جیره حاوی 1/0 درصد اسید صفراوی قابلیت هضم چربی و انرژی بالاتری نسبت به پرندگان سایر تیمارهای آزمایشی داشتند (05/0>p). تفاوتی بین قابلیت هضم ماده خشک، پروتئین خام و خاکستر خوراک در تیمارهای مختلف آزمایشی وجود نداشت (05/0<p).

 

 

جدول 3- اثر تیمارهای مختلف آزمایشی بر قابلیت هضم مواد مغذی خوراک در جوجه­های گوشتی 

نوع ماده مغذی

گروه تیمار

ماده خشک (درصد)

پروتئین خام (درصد)

چربی خام (درصد)

خاکستر خام (درصد)

انرژی خام (درصد)

شاهد

37/54

01/49

b74/51

69/54

b51/49

امولسیفایر تجاری

18/55

49/47

b13/52

77/57

b02/51

05/0 صفرا

35/53

23/48

ab85/55

91/55

b67/49

1/0 صفرا

64/56

15/50

a31/58

99/55

a17/55

2/0 صفرا

07/55

06/49

ab59/55

57/51

b56/51

خطای استاندارد

45/3

23/2

71/3

36/7

66/1

سطح معنی­داری

41/0

33/0

02/0

67/0

001/0>

a,b  میانگین­های بااحروف متفاوت در هر ستون نشان­دهنده اختلاف آماری معنی­دار در سطح  05/0 است.

 

 

جدول 4 اثر سطوح مختلف اسیدهای صفراوی بر پارامترهای مورفومتریک بخش­های مختلف روده باریک را نشان می‌دهد. ارزیابی ارتفاع پرز ژژنوم نشان داد که افزودن 1/0 درصد مکمل اسیدهای صفراوی به جیره منجر به مقادیر بالاتر (01/0>p) در مقایسه با گروه شاهد شد. علاوه بر این، تیمارهایی که جیره­های حاوی امولسفایر تجاری دریافت کردند، در مقایسه با تیمارهایی که جیره­های شاهد دریافت کردند، ارتفاع پرز بالاتری داشتند. تفاوت معنی­داری برای ارتفاع پرز دئودنوم و ایلئوم در مطالعه حاضر مشاهده نشد (05/0<p). یافته‌های آنالیز مورفومتریک دئودنوم، ژژونوم و ایلئوم جوجه‌های گوشتی نیز تفاوت معنی‌داری را برای عمق کریپت نشان نداد (05/0<p). 1/0 درصد مکمل اسیدهای صفراوی به طور معنی­دار (01/0>p) نسبت ارتفاع پرز به عمق کریپت را در هر سه بخش روده کوچک در مقایسه با گروه شاهد افزایش داد.

 

 

جدول 4- اثر سطوح مختلف اسیدهای صفراوی بر پارامترهای مورفومتری بخش­های مختلف روده باریک جوجه‌های گوشتی

 گروه تیمار

پارامتر بررسی­شده

شاهد

امولسیفایر

05/0 صفرا

1/0 صفرا

2/0 صفرا

خطای استاندارد

سطح معنی­داری

دئودنوم (درصد از وزن بدن)

63/0

53/0

59/0

67/0

55/0

11/0

25/0

ارتفاع ویلی (μm)

7/1766

0/1818

4/1781

3/1798

0/1790

61/12

094/0

عمق کریپت (μm)

8/280

6/271

1/273

6/266

4/273

065/3

054/0

طول ویلی/ عمق کریپت (μm)

b31/6

b74/6

ab55/6

a78/6

ab59/6

093/0

015/0

ژژنوم (درصد از وزن بدن)

70/1

25/1

30/1

48/1

66/1

28/0

05/0

ارتفاع ویلی (μm)

c6/1082

a4/1200

b6/1145

a1/1298

b7/1151

59/10

001/0

عمق کریپت (μm)

4/198

3/193

1/192

8/188

1/191

39/4

628/0

طول ویلی/ عمق کریپت (μm)

b52/5

a31/6

a07/6

a48/6

a12/6

129/0

001/0

ایلئوم (درصد از وزن بدن)

02/1

06/1

89/0

93/0

95/0

30/0

14/0

ارتفاع ویلی (μm)

7/777

5/820

0/798

3/831

8/808

76/13

098/0

عمق کریپت (μm)

82/164

80/151

53/160

22/149

53/160

03/4

062/0

طول ویلی/ عمق کریپت (μm)

b80/4

a48/5

ab05/5

a64/5

ab12/5

153/0

006/0

a,b: میانگین­های بااحروف متفاوت در هر ستون نشان­دهنده اختلاف آماری معنی­دار در سطح  05/0 است.

 

 

بحث و نتیجه­گیری

لیپیدها به عنوان منبع اصلی انرژی در خوراک، نه تنها می­توانند انرژی و اسیدهای چرب ضروری را برای حیوانات فراهم کنند، بلکه خوش طعمی و کارایی خوراک را نیز افزایش می­دهند. چندین گزارش نشان داده­اند که افزایش انرژی جیره با افزودن لیپیدها می­تواند ضریب تبدیل خوراک جوجه­های گوشتی را کاهش دهد (Niu et al., 2009). با این حال، تاکید غیرمنطقی بر افزودن بالای لیپیدها ممکن است عملکرد آنها را در افزایش رشد به خطر بیندازد و حتی ممکن است به دلیل توانایی محدود دستگاه گوارش جوجه‌های گوشتی جوان منجر به اثرات منفی شود (Siyal et al., 2017) و بر این اساس لازم است که مکمل امولسیفایر برون­زا در جیره استفاده شود. مطالعات قبلی نشان داده‌اند که مصرف 05/0 درصد امولسیفایر تجاری می‌تواند عملکرد رشد جوجه‌های گوشتی را ارتقاء دهد (Wang et al., 2016). به­علاوه در مطالعه حاضر، 05/0 درصد مکمل اسیدهای صفراوی طیوری به طور معنی­داری باعث بهبود افزایش وزن روزانه و ضریب تبدیل خوراک طی 1 تا 10 روزگی شد که با نتایج الزوقری و همکاران در سال 2011 در مورد صفرا مطابقت دارد (Alzawqari et al., 2011). این محققین بهبود افزایش وزن روزانه را با  5/0 درصد مکمل اسیدهای صفراوی گاوی مشاهده کردند. ارشد و همکاران در سال 2020 گزارش کردند که مصرف خوراک تحت تأثیر مکمل‌سازی اسیدهای صفراوی در دوره آغازین، رشد، پایانی و دوره کلی قرار نگرفت (Arshad et al., 2020).

اسیدهای صفراوی پس از مصرف خوراک برای امولسیون کردن لیپیدهای جیره به دئودنوم می­ریزند. سپس حدود 95 درصد از اسیدهای صفراوی توسط انتشار غیرفعال جذب می­شوند و به طور فعال از طریق سیاهرگ باب از طریق گردش خون روده‌ای – کبدی از ایلئوم و به کبد منتقل می­شوند (Hofmann and Hagey, 2008). در جوجه تازه هچ­شده، توانایی هضم و جذب چربی جیره در نتیجه ترشح محدود صفرا ضعیف است (Tancharoenrat et al., 2013). به همین دلیل اسید صفراوی مصنوعی و نمک­های صفراوی بیشترین تاثیر را در جوجه­های گوشتی جوان برای بهبود هضم چربی نشان داده­اند و بهبود عملکرد پرندگان دریافت کننده صفرا، در دوره آغازین تحقیق اخیر به همین دلیل بوده است. الزوقری و همکاران در سال 2011 گزارش کردند که مصرف مکمل چربی پیه با صفرای گاو به میزان 5 گرم در کیلوگرم منجر به افزایش وزن و ضریب تبدیل خوراک در دوره آغازین می­شود (Alzawqari et al., 2011). مزونیر و همکاران در سال 2003 و پارسایی و همکاران در سال 2007 دریافتند که جیره غذایی مکمل با نمک­های صفراوی گاوی به طور قابل توجهی افزایش وزن بدن دوره رشد را در جوجه­های گوشتی افزایش می­دهد (Maisonnier et al., 2003; Parsaie et al., 2007). این نتایج با مشاهدات تحقیق اخیر مطابقت دارد که مصرف 1/0 درصد نمک صفراوی در جیره، افزایش وزن روزانه را افزایش داده و ضریب تبدیل خوراک را در جوجه‌های گوشتی بهبود می‌بخشد، اما تأثیری بر مصرف خوراک ندارد. با این حال، پیکارسکی و همکاران در سال 2016 گزارش کردند که گنجاندن 5/0 درصد کنودوکسی کولیک اسید باعث کاهش مصرف خوراک و وزن بدن در جوجه‌های گوشتی 21 روزه می‌شود (Piekarski et al., 2016). احتمالاً برخی از اجزای موجود در اسیدهای صفراوی طبیعی به صورت هم افزایی عمل می­کنند و اثری را ایجاد می­کنند که در اسیدهای صفراوی مصنوعی یا خالص دیده نمی­شود. یکی از دلایل تناقض در تاثیر مثبت یا عدم تاثیر بر عملکرد در نتایج می­تواند گونه حیوانی باشد به طوری­که فراوان­ترین اسیدهای صفراوی در خوک شامل کنودوکسی کولیک اسید و α هیودوکسی کولیک اسید است که منحصر به خوک است، در حالی که کنودوکسی کولیک اسید و اسید کولیک در اسیدهای صفراوی جوجه­های گوشتی غالب هستند. به نظر می‌رسد که کنودوکسی کولیک اسید تأثیر کمی بر عملکرد در خوک­ها داشته است، در حالی که می­تواند مصرف خوراک جوجه­های گوشتی را کاهش دهد. یافته­های مزونیر و همکاران در سال 2003 نشان داد که 5/0 درصد اسیدهای صفراوی خوکی می­توانند قابلیت هضم چربی و وزن بدن را در جوجه­های گوشتی افزایش دهند (Maisonnier et al., 2003). این یافته‌ها ممکن است دلالت بر این داشته باشد که مکمل‌سازی اسیدهای صفراوی در جیره‌ها عملکرد رشد جوجه‌های گوشتی را با افزایش حلالیت و هضم چربی جیره و مواد مغذی محلول در چربی در این مطالعه بهبود بخشید. به طوری که جمیلی و همکاران در سال 1392 گزارش کردند که افزودن 5/0 درصد مکمل نمك صفراوي به جيره جوجه­های گوشتی با افزايش سطح جذب در دئودنوم و افزايش انرژي متابوليسم­پذير جيره، ميزان افزايش وزن روزانه و ضريب تبديل خوراک را بهبود مي­بخشد (Jamili et al., 2012).

اسیدهای صفراوی از طریق یک واکنش کاتالیزشده توسط آنزیم از کلسترول در سلول­های کبدی سنتز می‌‎شوند (Lefebvre et al., 2009). با تحریک غذا، اسیدهای صفراوی به دئودنوم ترشح می­شوند و نقش مهمی در هضم و استفاده از لیپیدها دارند (Begley et al., 2005). امروزه برای رفع نیاز پرندگان سریع الرشد مدرن، از چربی­ها بیشتر در خوراک استفاده می­شود. با این حال، چربی­ها نمی­توانند به خوبی توسط جوجه‌های گوشتی، به ویژه جوجه­های تازه هچ شده به دلیل محدود بودن ترشح اسیدهای صفراوی یا لیپاز هضم و جذب شوند (Ravindran et al., 2016). بنابراین، اسیدهای صفراوی برون­زا اغلب به عنوان امولسیفایر برای بهبود عملکرد جوجه­های گوشتی به جیره­ها افزوده می­شوند. به عنوان یک امولسیفایر ضروری، اسیدهای صفراوی نه تنها قابلیت هضم چربی خام را در این مطالعه افزایش دادند، بلکه میزان استفاده از انرژی خام جیره را نیز افزایش دادند. همسو با نتایج ما گنگ و همکاران در سال 2022 و با افزودن 80 میلی­گرم بر کیلوگرم اسید صفرای خوکی (Geng et al., 2022) و الزوقری و همکاران در سال 2011 با افزودن 25/0 و 50/0 درصد اسید صفرای گاو خشک­شده (Alzawqari et al., 2011) به جیره جوجه­های گوشتی بهبود در قابلیت هضم چربی خام و انرژی را گزارش کردند. مزونیر و همکاران در سال 2003 و شعیب و همکاران در سال 2021 به ترتیب با اسید تاوروکولیک و مخلوطی از هیوکولیک اسید، هیودوکسی کولیک اسید و کنودوکسی کولیک اسید در جیره جوجه­های گوشتی افزایش قابلیت هضم چربی را مشاهده کردند (Maisonnier et al., 2003; Shoaib et al., 2021). اوربان و هارمون در سال 2000 همچنین نشان دادند که گنجاندن صفرای خوکی خشک شده در جیره خوک‌هایی که زود از شیر گرفته شده­اند، هضم و استفاده از چربی را با افزایش سطح صفرا در جیره­ها بهبود می­بخشد (Orban and Harmon, 2000). این بهبود در قابلیت هضم چربی با افزودن اسیدهای صفراوی به جیره ممکن است به دلیل نمک­های صفراوی ناکافی ترشح­شده توسط حیوان، پرکردن کاتابولیسم فعال نمک‌های صفراوی توسط میکروفلور روده و امولسیون­شدن بیشتر چربی­های اشباع­شده توسط افزودن اسیدهای صفراوی باشد. در این رابطه، یانگ و همکاران در سال 1963 نشان دادند که افزودن آنتی­بیوتیک به جیره جوجه­ها احتمالاً با کاهش جمعیت میکروبی روده و در نتیجه کاهش میزان کاتابولیسم نمک صفراوی باعث افزایش استفاده از چربی آنها می­شود (Young et al., 1963). جانسن و همکاران در سال 2015 دریافتند که افزودن لیزولسیتین به عنوان یک امولسیفایر باعث افزایش ارزش انرژی متابولیک جیره می­شود (Jansen et al., 2015). بنابراین، افزودن اسیدهای صفراوی، عملکرد رشد را در جوجه­های گوشتی تا حدی از طریق بهبود استفاده از چربی و انرژی در جیره جوجه­های گوشتی ارتقا می­دهند.

دئودنوم نقش مهمی در جذب مواد مغذی دارد و موفولوژی مخاط روده نشان دهنده سلامت است. عوامل استرس­زا که در دستگاه گوارش وجود دارند می­توانند به دلیل نزدیکی سطح مخاطی و محتوای روده نسبتاً سریع به تغییرات در مخاط روده منجر شوند. تغییرات در مورفولوژی روده مانند پرزهای کوتاه‌تر و کریپت‌های عمیق‌تر با حضور سموم مرتبط است (Yason et al., 1978). وجود پرزهای کوتاه باعث کاهش سطح جذب مواد مغذی می­شود. سلول­های اپیتلیال پرزها از کریپت منشاء می­گیرند و یک کریپت بزرگ نشان دهنده چرخش سریع بافت و تقاضای زیاد برای بافت­های جدید است (Yason et al., 1978). تقاضا برای انرژی و پروتئین برای نگه­داری روده بیشتر از سایر اندام­ها است. یک جوجه گوشتی با رشد سریع حدود 12 درصد از پروتئین تازه سنتز شده را به دستگاه گوارش اختصاص می­دهد (Anonymous, 1999). هر گونه تغییر بافت نیاز به مواد مغذی برای نگه­داری را افزایش می­دهد و بنابراین کارایی حیوان را کاهش می‌دهد. کوتاه شدن پرزها و کریپت‌های بزرگ نیز می‌تواند منجر به افزایش ترشح در دستگاه گوارش، اسهال، کاهش مقاومت به بیماری و کاهش عملکرد کلی شود.

اسیدهای صفراوی جیره پتانسیل بهبود مورفولوژی روده را از نظر ارتفاع پرز، عمق کریپت و نسبت پرز به کریپت ژژنوم دارند (Alzawqari et al., 2011). در مقابل، پارسایی و همکاران در سال 2007 گزارش کردند که اسیدهای صفراوی ارتفاع پرزهای دئودنوم و ایلئوم را افزایش داد، اما بر ارتفاع پرزهای ژژنوم تأثیر معنی‌داری نداشت (Parsaie et al., 2007). پرز به عنوان مهم­ترین محل برای جذب مواد مغذی در نظر گرفته می­شود. پرزهای بلندتر سطح بیشتری را فراهم می­کنند و قادر به جذب بیشتر مواد مغذی موجود هستند (Caspary, 1992).

عملکرد بهتر در این مطالعه ممکن است مربوط به پرزهای بلندتر ناشی از سطوح بالاتر مکمل اسید صفرا باشد که توسط محققین تایید می­شود (Maneewan and Yamauchi, 2004). اسیدهای صفراوی نقش مهمی در مکانیسم دفاعی ماکروارگانیسم در برابر اندوتوکسین­های باکتریایی ایفا می­کنند (Kocsar et al., 1969). علاوه بر این، اسیدهای صفراوی می­توانند جذب اندوتوکسین را کاهش دهند (Sheen-Chen et al., 2002)، آسیب فیزیکی به مخاط روده را ترمیم کنند (Kamiya et al., 2004) و باکتری­های مضر مانند E. coli و Clostridium botulinum را مهار کنند (Huhtanen, 1979).

نتایج مطالعه حاضر بیانگر اثرات مثبت استفاده از اسیدهای صفراوی در جیره بر قابلیت هضم چربی خام و انرژی خام خوراک در جوجه­های گوشتی است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت افزودن مکمل اسیدهای صفراوی به جیره جوجه‌های گوشتی جوان که ترشح صفرا در هفته­های اول پس از هچ محدود می­باشد، می­تواند عملکرد را تا حدی از طریق بهبود استفاده از چربی و انرژی در جیره ارتقا دهد. همچنین استفاده از مکمل اسیدهای صفراوی در جیره جوجه­های گوشتی جوان که دستگاه گوارش هنوز بخوبی تکامل نیافته است، می­تواند وضعیت موفولوژی روده را ارتقاء بخشد که احتمالاً منجر به بهبود وضعیت ایمنی و عملکرد جوجه­های گوشتی شود.

 

سپاسگزاری

 نویسندگان از معاونت پژوهشی دانشگاه ارومیه به خاطر تامین هزینه اجرای این تحقیق و شرکت دانش­پژوهان نوین‌خوراک به خاطر تامین نمک­های صفراوی قدردانی می­نمایند.

 

 

تعارض منافع 

نویسندگان اعلام می­دارند که هیچ­گونه تضاد منافع ندارند.

 

 

 

منابع

·       Abudabos, A.M. (2014). Effect of fat source, energy level and enzyme supplementation and their interactions on broiler performance. South African Journal of Animal Science, 44(3): 280-287.

·       Alzawqari, M., Moghaddam, H.N., Kermanshahi, H. and Raji, A.R. (2011). The effect of desiccated ox bile supplementation on performance, fat digestibility, gut morphology and blood chemistry of broiler chickens fed tallow diets. Journal of Applied Animal Research, 39(2): 169-174.

·       Anonymous, S. (1999). How do mannanoligosaccharides work? Feeding Times, 1(3): 7-9.

·       AOAC, M. (2000). Association of official analytical chemists. Official methods of analysis. AOAC: Official Methods of Analysis, 1(4): 69-90.

·       Arshad, M.A., Bhatti, S.A., Hassan, I., Rahman, M.A. and Rehman, M.S. (2020). Effects of bile acids and lipase supplementation in low-energy diets on growth performance, fat digestibility and meat quality in broiler chickens. Brazilian Journal of Poultry Science, 93(2): 824-832.

·       Atteh, J.O. and Leeson, S. (1985). Influence of age, dietary cholic acid, and calcium levels on performance, utilization of free fatty acids, and bone mineralization in broilers. Poultry Science, 64(10):1959-1971.

·       Begley, M., Gahan, C.G. and Hill, C. (2005). The interaction between bacteria and bile. FEMS microbiology reviews, 29(4): 625-651.

·       Caspary, W.F. (1992). Physiology and pathophysiology of intestinal absorption. The American journal of clinical nutrition, 55(1): 299-308.

·       Ge, X.K., Wang, A.A., Ying, Z.X., Zhang, L.G., Su, W.P., Cheng, K., et al. (2019). Effects of diets with different energy and bile acids levels on growth performance and lipid metabolism in broilers. Poultry Science, 98(2): 887-895.

·       Geng, S., Zhang, Y., Cao, A., Liu, Y., Di, Y., Li, J., et al. (2022). Effects of fat type and exogenous bile acids on growth performance, nutrient digestibility, lipid metabolism and breast muscle fatty acid composition in broiler chickens. Animals, 12(10): 1258.

·       Hofmann, A.F. and Hagey, L.R. (2008). Bile acids: chemistry, pathochemistry, biology, pathobiology, therapeutics. Cellular and Molecular Life Sciences, 65(3): 2461-2483.

·       Huang, J., Yang, D., Gao, S. and Wang, T. (2008). Effects of soy-lecithin on lipid metabolism and hepatic expression of lipogenic genes in broiler chickens. Livestock Science, 118(1-2): 53-60.

·       Huhtanen, C.M. 1979. Bile acid inhibition of Clostridium botulinum. Applied and Environmental Microbiology, 38(2): 216-218.

·       Jamili, F., Shariatmadari, F. and Tarshizi Karimi, MA. (2012). The effect of lecithin and bile salt on performance, nutrient digestibility and intestinal morphology in broilers. Animal Production, 15(2): 117-126. [In Persian]

·       Jansen, M., Nuyens, F., Buyse, J., Leleu, S. and Van Campenhout, L. (2015). Interaction between fat type and lysolecithin supplementation in broiler feeds. Poultry Science, 94(10): 2506-2515.

·       Kamiya, S., Nagino, M., Kanazawa, H., Komatsu, S., Mayumi, T., Takagi, K., et al. (2004). The value of bile replacement during external biliary drainage: an analysis of intestinal permeability, integrity, and microflora. Annals of surgery, 239(4): 510-523.

·       Kocsar, L.T., Bertok, L. and Varteresz, V. (1969). Effect of bile acids on the intestinal absorption of endotoxin in rats. Journal of Bacteriology, 100(1): 220-223.

·       Lai, W., Cao, A., Li, J., Zhang, W. and Zhang, L. (2018). Effect of high dose of bile acids supplementation in broiler feed on growth performance, clinical blood metabolites, and organ development. Journal of Applied Poultry Research, 27(4): 532-539.

·       Lefebvre, P., Cariou, B., Lien, F., Kuipers, F. and Staels, B. (2009). Role of bile acids and bile acid receptors in metabolic regulation. Physiological Reviews, 89(1): 147-191.

·       Li, T. and Chiang, J.Y. (2014). Bile acid signaling in metabolic disease and drug therapy. Pharmacological Reviews, 66(4): 948-983.

·       Maisonnier, S., Gomez, J., Bree, A., Berri, C., Baeza, E. and Carre, B. (2003). Effects of microflora status, dietary bile salts and guar gum on lipid digestibility, intestinal bile salts, and histomorphology in broiler chickens. Poultry Science, 82(5): 805-814.

·       Maneewan, B. and Yamauchi, K. (2004). Intestinal villus recovery in chickens refed semi-purified protein-, fat-, or fibre-free pellet diets. British Poultry Science, 45(2): 163-170.

·       Mossab, A., Hallouis, J.M. and Lessire, M. (2000). Utilization of soybean oil and tallow in young turkeys compared with young chickens. Poultry Science, 79(9): 1326-1331.

·       Muhammad, A.T., Arif, M. and Saeed, M. (2016). Emulsifier effect on fat utilization in broiler chicken. Asian Journal of Animal and Veterinary Advances, 11(3): 158-167.

·       Niu, Z., Shi, J., Liu, F., Wang, X., Gao, C. and Yao, L. (2009). Effects of dietary energy and protein on growth performance and carcass quality of broilers during starter phase. International Journal of Poultry Science, 8(5): 508-511.

·       Orban, J.I. and Harmon, B.G. (2000). Effect of bile supplementation on fat digestion in early-weaned pig diets. Purdue University, pp: 11-18.

·       Parsaie, S., Shariatmadari, F., Zamiri, M.J. and Khajeh, K. (2007). Influence of wheat-based diets supplemented with xylanase, bile acid and antibiotics on performance, digestive tract measurements and gut morphology of broilers compared with a maize-based diet. British Poultry Science, 48(5): 594-600.

·       Perrone, E.E., Chen, C., Longshore, S.W., Okezie, O., Warner, B.W., Sun, C.C., et al. (2010). Dietary bile acid supplementation improves intestinal integrity and survival in a murine model. Journal of Pediatric Surgery, 45(6): 1256-1265.

·       Piekarski, A., Decuypere, E., Buyse, J. and Dridi, S. (2016). Chenodeoxycholic acid reduces feed intake and modulates the expression of hypothalamic neuropeptides and hepatic lipogenic genes in broiler chickens. General and Comparative Endocrinology, 229(3): 74-83.

·       Ravindran, V., Tancharoenrat, P., Zaefarian, F. and Ravindran, G. (2016). Fats in poultry nutrition: Digestive physiology and factors influencing their utilisation. Animal Feed Science and Technology, 213(5): 1-21.

·       Russell, D.W. (2009). Fifty years of advances in bile acid synthesis and metabolism. Journal of Lipid Research, 50(2): 120-125.

·       Sheen-Chen, S.M., Chen, H.S., Ho, H.T., Chen, W.J., Sheen, C.C. and Eng, H.L. (2002). Effect of Bile Acid Replacement on Endotoxin-induced Tumor Necrosis Factor-a Production in Obstructive Jaundice. World Journal of Surgery, 26(1): 448-450.

·       Shoaib, M., Bhatti, S.A., Nawaz, H. and Saif-Ur-Rehman, M. (2021). Effect of lipase and bile acids on growth performance, nutrient digestibility, and meatquality in broilers on energy-diluted diets. Turkish Journal of Veterinary & Animal Sciences, 45(1): 148-157.

·       Short, F.J., Gorton, P., Wiseman, J. and Boorman, K.N. (1996). Determination of titanium dioxide added as an inert marker in chicken digestibility studies. Animal Feed Science and Technology, 59(4): 215-221.

·       Siyal, F.A., Babazadeh, D., Wang, C., Arain, M.A., Saeed, M., Ayasan, T., et al. (2017). Emulsifiers in the poultry industry. World's Poultry Science Journal, 73(3): 611-620.

·       Upadhaya, S.D., Park, J.W., Park, J.H. and Kim, I.H. (2017). Efficacy of 1, 3-diacylglycerol as a fat emulsifier in low-density diet for broilers. Poultry Science, 96(6): 1672-1678.

·       Wang, J.P., Zhang, Z.F., Yan, L. and Kim, I.H. (2016). Effects of dietary supplementation of emulsifier and carbohydrase on the growth performance, serum cholesterol and breast meat fatty acids profile of broiler chickens. Animal Science Journal, 87(2): 250-256.

·       Xu, Y. (2016). Recent progress on bile acid receptor modulators for treatment of metabolic diseases. Journal of Medicinal Chemistry, 59(14): 6553-6579.

·       Yason, C.V., Summers, B.A. and Schat, K.A. (1987). Pathogenesis of rotavirus infection in various age groups of chickens and turkeys: Pathology. American Journal of Veterinary Research, 48(6): 927-938.

·       Young, R.J., Garrett, R.L. and Griffith, M. (1963). Factors affecting the absorbability of fatty acid mixtures high in saturated fatty acids. Poultry Science, 42(5): 1146-1154.

·       Zhao, P.Y. and Kim, I.H. (2017). Effect of diets with different energy and lysophospholipids levels on performance, nutrient metabolism, and body composition in broilers. Poultry Science, 96(5): 1341-1347.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

        

223


Sanad

Sanad is a platform for managing Azad University publications

Links

Related Centers

Technical Support

Official pages

The rights to this website are owned by the Raimag Press Management System.
Copyright © 2021-2024

Home| Login| About Us| Contact Us|
[فارسی] [العربية] [fa] [ar]