Analysis of Engineering and Behavioral-educational Factors in Future Schools of the Country
Subject Areas : Education Management
Ali Saeidi
1
,
Hamed Meiboudi
2
,
Morteza Heidari
3
1 - 2Assistant professor of Department of Psychology and Counselling, Farhangian University, P.O. Box 14665-889, Tehran, Iran
2 - Department of Psychology and Counselling, Farhangian University. Mashhad. Iran
3 - PH. D of Consultation, Department of Consultation, Farhangian University, Tehran, Iran
Keywords: Iran, Network Analysis, education, future school,
Abstract :
With the expansion of communication and information technology in schools, the traditional patterns of education will become new patterns. This research, with a logical and scientific approach, has compiled the indicators of future schools in Iran with emphasis on engineering and behavioral-educational features. The research method is descriptive survey and using the process of network analysis and fuzzy logic. The statistical population of this research is the members of the academic staff and experts in the field of future schools in Farhangian Universities of Khorasan Razavi, Isfahan and Tehran, as well as prominent teachers and administrators in the public and private sectors of education in the country. The data collection tool was a researcher-made questionnaire, whose validity was confirmed through face and content validity, as well as its reliability through Cronbach's alpha (0.85). The findings showed that the dimensions and elements of the future school can be explained in 10 dimensions and 48 Factors. The dimensions of the future school, in order of importance, include teaching processes, communication and technology, management features, learning processes, participatory policies, attitude to school, forward-looking thinking, safety and health, school design and indoor air.
_||_
تحلیل شاخص‌های مهندسي و رفتاري- آموزشی در مدارس آینده کشور
چکیده
با گسترش ارتباطات و فناوری اطلاعات در مدارس، الگوهای سنتی آموزش به الگوهای جدید تبدیل خواهند شد. این پژوهش با رويكردي منطقي و علمی به تدوین شاخص‌های مدارس آینده ایران با تأکید بر ویژگی‌هاي مهندسي و رفتاري- آموزشی پرداخته است. روش پژوهش از نوع توصیفی– پیمایشی و با بهره‌گیری از فرایند تحلیل شبکه‌ای و منطق فازی می‌باشد. جامعه آماری این پژوهش اعضاء هیات علمی و صاحب‌نظران حوزه مدارس آینده در دانشگاه‌های فرهنگیان ﺧﺮاﺳﺎن رﺿﻮي، اصفهان و تهران و همچنین معلمان و مدیران مطرح در در بخش دولتی و خصوصی آموزش‌وپرورش کشور می‌باشند. ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه محقق ساخته‌ای بود که اعتبار آن از طریق روایی صوری و محتوایی و همچنین پایایی آن از طریق آلفای کرونباخ (85/0) تأیید شد. یافته‌ها نشان داد که شاخص‌های مدرسه آینده در 9 بُعد و 42 عنصر قابل تبیین است. ابعاد مدرسه آینده به ترتیب اهمیت شامل فرایندهای یاددهی، ارتباطات و فناوری، ویژگی‌های مدیریتی، فرایندهای یادگیری، سیاست‌های مشارکتی، نگرش به مدرسه، ايمني و بهداشت، طراحی مدرسه و هواي داخلي می‌باشد.
کلید واژه‌ها: مدرسه آینده، تحلیل شبکه‌ای، آموزش ، ایران.
Analysis of Engineering and Behavioral-educational Factors in
Future Schools of the Country
Abstract
With the expansion of communication and information technology in schools, the traditional patterns of education will become new patterns. This research, with a logical and scientific approach, has compiled the indicators of future schools in Iran with emphasis on engineering and behavioral-educational features. The research method is descriptive survey and using the process of network analysis and fuzzy logic. The statistical population of this research is the members of the academic staff and experts in the field of future schools in Farhangian Universities of Khorasan Razavi, Isfahan and Tehran, as well as prominent teachers and administrators in the public and private sectors of education in the country. The data collection tool was a researcher-made questionnaire, whose validity was confirmed through face and content validity, as well as its reliability through Cronbach's alpha (0.85). The findings showed that the dimensions and elements of the future school can be explained in 10 dimensions and 48 Factors. The dimensions of the future school, in order of importance, include teaching processes, communication and technology, management features, learning processes, participatory policies, attitude to school, forward-looking thinking, safety and health, school design and indoor air.
Keywords: future school, network analysis, education, Iran.
مقدمه
توافق عمومي وجود دارد كه مدارس، محيط اجتماعي بزرگي هستند كه يادگيري در آن، هم در درون و هم بيرون كلاس درس رخ مي‌دهد. بیشتر دانش‌آموزان علاوه بر دریافت آموزش‌های رسمی، پس از پایان کلاس‌های خود در کلاس‌های فوق‌برنامه دیگری نیز شرکت می‌کنند و بخش زیادی از روز را به‌جای اینکه در خانه بگذرانند در مدرسه هستند. بر همین اساس می‌توان ادعا کرد شخصیت آن‌ها بیشتر از اینکه تحت تأثیر محیط خانه باشد تحت تأثیر محیط مدرسه است (اخترشناس، 1401).
در دهه پیش بعضی از متخصصان آموزش استدلال می‌کردند که نظام آموزشی فعلی توانایی پاسخ به نیازهای آینده را ندارد. مبانی نظری درباره آینده تعلیم و تربیت نشان می‌دهد جهان آینده و به‌دنبال آن آموزش‌وپرورش به‌طور کامل نامشخص و پیچیده است و اگر اطلاعات در مورد آن دقیق نباشد، ممکن است کارایی خود را از دست بدهد (تیتجن و همکاران1، 2023).
از طرفی امروزه به دلایلی چون افزایش میل به دموکراسی و استقلال در نظام آموزشی، توسعه فناوری‌های آموزشی، رسالت‌های مدنی، جنبش‌های اجتماعی و چالش‌های فراروی نظام آموزشی، مدارس نمی‌توانند پاسخگوی نیاز فراگیران باشند؛ بنابراین ضرورت ایجاد مدارسی متفاوت با مدارس فعلی را بسیار محتمل کرده است (کریمیان، 1400). مدارس برای تحقق اهداف و کسب موفقیت، نیازمند تصویری روشن از آینده خود می‌باشند؛ تصویری که جهت‌گیری‌های آتی مدارس را به وضوح معین کند.
مدرسه آینده یک رویکرد جدید در مدارس است که در دهه‌های اخیر به دلیل افزایش روند تحولات در نظام آموزشی مورد توجه مسئولان سازمان آموزش و پرورش، مدیران، معلمان و محققان آموزشي قرار گرفته است (لیو2، 2023؛ رجارم3، 2023؛ رومنو و همکاران4، 2023؛ کلین5، 2022؛ کرنی و همکاران6، 2022؛ اسورس7، 2022؛ دوگان و همکاران8، 2017). طرح مدرسه آینده با فرض اینکه پاسخگوی تحولات و انتظارات نسل آینده‌ساز است، به ضرورت درک کارکردهای مدارس و تأثیر آن‌ها بر رشد و تعالی دانش‌آموزان تأکید دارد و به‌طور کلی عملکرد مدرسه را بهبود خواهد داد (شریفی و همکاران، 1399).
شکل مدارس سنتی ما حاصل عصر صنعتی شدن و بر اساس «مدل کارخانه‌ای9» از آموزش است که شاید برای یک قرن تغيير خاصی نکرده است و در آن از دانش‌آموزان انتظار می‌رود در ساعت مشخص در مدرسه حضور داشته باشند، با همسالان خود در یک کلاس تعیین شده باشند و در امتحان‌های خاصی قبول شوند. این تصویر سنتی از مدارس در آینده باید تغییر یابد. آنچه می‌تواند به‌عنوان یک چارچوب مفهومی برای آغاز بحث مدارس آینده کمک‌کننده باشد، مدرسه به‌عنوان «کارگاه ساخت خلاقیت» است (ذاکری و طاهری دمنه، 1399).
مدارس آینده مهارت‌های زندگی را در دانش‌آموزان توسعه میبخشند، روش‌های مسئولیتپذیری را در آن‌ها ارتقاء میدهند، اعتماد به نفس آن‌ها را افزایش داده و تلاشها و موفقیت‌های آن‌ها را شناسایی می‌کنند؛ به بیانی دیگر مدرسه آینده محیطی پایدار برای توسعه دانش، مهارت و عملکرد تیم مدرسه به منظور توانمند شدن و پاسخگویی به نیازهای آموزشی جامعه است.
در آینده از دست دادن شغل و فرصت‌های جدید کاری خیلی سریع ایجاد می‌شود (لیو، 2023). مدارس آینده با تحول در بنیان‌های مدارس سنتی، تربیت معلم، فرایندهای یادگیری و برنامه آموزشی، منابع مادی متفاوتی برای مدیریت کیفیت و بهره‌وری نیروی انسانی ایجاد خواهد کرد. این مدارس با طرح ساختارها و رویه‌های متناسب با آینده‌ای مطلوب، انتظارات شغلی را در دانش‌آموزان متحول می‌کند (گیلبرت10، 2017).
مدارس آینده و شیوه پیاده‌سازی آن‌ها از جنبه‌های مختلفی بررسی شده است. این مدارس از جنبه شناختی و معرفتی بر مبنای منطق فلسفی اسپینوزا11 ایجاد می‌گردند که به تقویت قوه تخیل دانش‌آموزان کمک زیادی می‌کند (دوگان و همکاران، 2017). استفاده از بازی و داستان و طراحی شیوه‌های مشارکتی نمونه‌ای از عناصر مدارس آینده است. در مدارس امروزی کمتر به بازی‌های گروهی توجه شده است و معلمان به عنوان محور آموزش‌دهنده نقش اصلی را بر عهده دارند (شریفی و همکاران، 1399). ریزکی و همکاران12 (2023) با تأکید بر همین موضوع، تأثیر بازی و استفاده از فناوری‌های دیجیتال را بر یادگیری دروس پیچیده‌ای همچون آموزش فیزیک مورد بررسی قرار دادند.
فاتحی و عالی‌زاد (1401) بر این باورند که تعامل دانش‌آموزان، معلمان، مدیران و والدین دانش‌آموزان عاملی مؤثر در اجرای استراتژی‌های مدارس آینده است. بخشنامهها، قوانین، رفاه و معیشت معلمان و خصوصی‌شدن مدارس، مدیریت مدارس و فضای کالبدی و زمان مدرسه، دانش‌آموزان را به سوی فردیت بیشتر سوق داده و باعث از بین رفتن هرگونه سیاست‌های مشارکتی از قبیل مشاركت در داخل و خارج مدرسه، روابط بین مدرسه (شبکه ملی مدارس) و ایجاد ارتباطات بین‌المللی شده است.
مورک و همکاران13 (2015) در قسمتی از معرفی مدارس آینده دانمارک بیان می‌کند: «در هر سطحی و موضوعی، دانش‌آموز و معلم باید به‌طور مستمر برای تعيين اهداف مشارکت کنند. انتخاب محتوای آموزشی و روش‌های مورد استفاده باید تا حد امکان در یک فرایند مشارکتی تعيين شوند. در این مدارس از روش‌های تدریس بحث گروهی، داستان‌گویی، انواع بازی در کلاس‌های آنلاین و آموزش به وسیلۀ رایانه استفاده می‌شود». سعیدی و میبودی (1401) نیز بیان می‌کنند که مشارکت و تعاملات بین آموزش‌دهنده و فراگیر، از جمله عوامل مؤثر در افزایش کارایی کلاس‌های آنلاین و آموزش مجازی می‌باشد که بایستی به آن توجه ویژه‌ای داشت.
دانش‌آموزان زماني دانش و اطلاعات را فرامی‌گیرند كه آن‌ها را در يك تجربه عملي حس كرده باشند. از این‌رو دانش‌آموزان با ايجاد يك ارتباط مستقيم بين درس و تجربه، به تجزیه و تحلیل مفاهيم مي‌پردازند. اين موضوع توسط اسکورت و همکاران14 (2021) تحت عنوان دانش عملي مطرح‌شده است. دانش عملي از طريق يك الگوي يادگيري دوره‌اي در امر مشاركت حاصل ميشود كه در آن دانش‌آموز بتواند از طريق استدلال و برهان، به قابليت و توانايي در يك قضاوت منطقي در اعمالش دست يابد. آن‌ها معتقد هستند كه در مدارس آینده بايد به‌جای تعيين يك مسير مشخص براي يك رفتار خاص در دانش‌آموزان، به ايجاد تفكر انتقادي به همراه اطلاعات زيادي در خصوص انتخاب رفتار در آنان بپردازيم. همچنین نقش معلم به عنوان یک هدایتگر تفکر انتقادی در مدارس آینده حائز اهمیت است (بنو و همکاران15، 2020).
نسل آینده دانش‌آموزان تنها مصرف‌کنندگان رسانه، آموزش یا سرگرمی نيستند، بلکه در خلق و ایجاد محتوا کنشگرانی فعال هستند (کلینسمیت16، 2019). هرلیز و همکاران17 (2020) به بررسی سرمایه‌گذاری در مدارس آینده برای وسایل و تجهیزات ایمنی و بهداشت عمومی مناسب در جهت مقابله با خطرات و حوادث احتمالی پرداخته‌اند. هزينه‌هاي جاري در مدارس آینده كمتر است و موجب بهبود فرایند آموزش در دانش‌آموزان مي‌شوند. عايق‌بندي صوتي با طراحي دقيق و روشنايي فراوان، يادگيري دانش‌آموزان را تسهيل مي‌كند. هواي پاك داخل محيط مدرسه، موجب كاهش امراض و بيماري‌ها شده و اين نويد يك آينده سالم و پايدار را به آنان مي‌دهد.
بناد و دوین (2018) بیان می‌کنند، عبور از منافع تجاری و رقابت ناسالم ميان مدارس خودگردان به‌سمت منافع آموزشی و مشارکت‌های بین مدرسه‌ای باید در مدارس آینده نيوزیلند مد نظر قرار گیرد. یادگيری مسئوليت‌پذیری، تاب‌آوری، هوش و سواد عاطفی، خلاقيت و تفکر مستقل از طریق شرکت در کلاس‌های موضوعی و تک‌رشته‌ای ميسر نيست. این عادات ذهنی از طریق یادگيری پروژه‌محور ميان‌رشته‌ای، مشارکت در سناریوهای دنيای واقعی و طراحی کارهای مشارکتی نهادینه می‌شود (ذاکری و طاهری دمنه، 1399). فدائی و همکاران (1401) در راستای طراحی الگوی سیاستگذاری‌های تربیتی در آموزش و پرورش کشور با تأکید بر نهاد بیان می‌کنند که اعمال راهبردهایی مدیریتی و نیز پیش‌بینی سازوکارهای ارتباطی و تبادلی میان نهاد خانواده و نهاد آموزش و پرورش می‌تواند سیاستگذاری تربیتی مشارکتی را رقم زند که پیامدهایی در سطوح سازمانی و و فراسازمانی در پی خواهد داشت.
دانش‌آموزان مدارس آینده در محیطی امن، سالم و عاری از سموم مضر و مواد شیمیایی، آموزش می‌بینند. تأثیر فضای آموزشی بر کیفیت آموزش و رفتار دانش‌آموزان و معلمان سبب رابطه‌ای تنگاتنگ بین معماری و آموزش شده است (مهونی و همکاران18، 2011). باتوجه به تأثیر بسیار زیاد معماری محیط آموزشی در روح و جسم دانش‌آموزان توجه به چگونگی خلق این فضا بسیار اهمیت دارد. ساختمان مدارس آینده بر پایه اصول صرفه‌جویی در مصرف انرژی و حفاظت از محیط زیست طراحی می‌شود (رومنو و همکاران ، 2023). محیط‌های یادگیری غنی به وسیله فناوری‌های دیجیتال در آینده منجر به تسهیل یادگیری‌های فعال، مشارکتی، تلفیقی، خالق و ارزشیابانه شده که به عنوان مزیتی نسبت به رویکردهای سنتی مطرح می‌گردند. به بیانی دیگر، فناوری‌های دیجیتال منجر به ظهور و اجرای تعلیم و تربیت نوظهور ساختن‌گرایی شده که پارادایم اصلی فرایندهای یاددهی در مدارس آینده است (عبدالملکی و همکاران، 1398).
اسدیان و عزیزیان (1397) بیان می‌کنند که جو سازمانی مدارس آینده یکی از عناصر مهم و اساسی در محیط‌های یادگیری موفق و مؤثر محسوب می‌شود و از باورها، ارزش‌ها و نگرش‌های مشترک بین دانش‌آموزان، معلمان و مدیران مدارس تشکیل شده است. نگرش به مدرسه، کل فرایندهای مدرسه از جمله کلاس درس، معلمان، دانش‌آموزان و کلیة فعالیت‌ها و علاقه‌مندی به یادگیری را تحت نفوذ خود دارد. یخشیبویچ و همکاران19 (2023) معتقد است نگرش به مدرسه در آینده می‌تواند در جهت‌گیری‌های دانش‌آموزان در کلیه فرایندهای یاددهی و یادگیری تأثیر عمده‌ای داشته باشد. هدف از پژوهش حاضر، ایجاد یک پشتوانه علمي و رويكردي منطقي در تدوین شاخص‌های مدارس آینده در ایران با استفاده از فرایند تحلیل شبکه‌ای و منطق فازی20 می‌باشد.
در سطح جهانی مدارس آینده از جنبه‌های گوناگون مورد بررسی قرار گرفته است. مدارس آینده از حیث معماری (رومنو و همکاران، 2023)، تکنولوژی و فناوری (لیو، 2023) و محتوای درسی و معلمان (رجارم، 2023، الستاد21، 2023؛ یوکتامونا22، 2022) بیشترین سطح توجه را در میان پژوهش‌ها به خود اختصاص داده است. با این وجود، در ایران پژوهش های انجام شده در زمینه مدارس آینده اندک است که از آن میان می‌توان به مطالعه جان‌فدا (1395) و سیادتی (1392) اشاره کرد که از منظر انسان‌شناسی راجع به جنبه‌های محتوایی مدرسه آینده بحث کرده‌اند. همچنین شریفی و همکاران (1399) با استفاده از روش نظریه زمینه‌ای به بازشناسی ضعف مدارس فعلی و بررسی الگوی مدارس آینده پرداختند. در پژوهشی دیگر ذاکری و طاهری دمنه (1399)، با رویکرد آینده‌پژوهانه و استفاده از روش بریکلاژ و بررسی روندهای کيفی چشم‌اندازی از مدرسة میان‌رشته‌ای آینده ارائه کردند. شریفی و همکاران (1401) نیز اخیراً در مطالعه‌ای به بررسی مدارس آینده بر پایه مؤلفه‌های فرهنگی پرداختند.
بررسی‌ها در ایران نشان می‌دهد تغییر در مدارس عمدتاً به‌سمت فناورانه‌شدن مدارس و غنای فرهنگ ارتباطات در مدیریت مدرسه رفته است (محمودی و عباسی، 1400)، اما مدارس آینده چیزی فراتر از توسعه تکنولوژی و پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات است. مدرسه آینده در ایران مسئله‌ای راهبردی به‌شمار می‌آید، چراکه شناسایی و درک ابعاد و عناصر آن به‌منظور دستیابی به چنین مدرسه‌ای، كارآمدی نظام آموزشی کشور را تقویت خواهد کرد. اکنون این سؤال مطرح است که شاخص‌های مدرسه آینده در ایران چیست؟ بر این اساس مدارس کشور بايد با استفاده از ابزارهای مناسب، سطح فعلي آمادگي مدرسه خود را براي به‌کارگیری ابعاد و عناصر مدرسه آینده ارزيابي كنند.
روش‌شناسی
روش پژوهش از نوع توصیفی– پیمایشی و با بهره‌گیری از فرایند تحلیل شبکه‌ای و منطق فازی (ANP-FUZZY) می‌باشد. به‌منظور تدوین ابعاد و عناصر مدارس آینده، ابتدا مطالعه‌ای عمیق و گسترده روی ادبیات تحقیق این موضوع در داخل و خارج از کشور انجام شد. بررسی‌ها نشان داد مدارس آینده را می‌توان از طریق دو محور ویژگی‌هاي مهندسي و ویژگی‌هاي رفتاري- آموزشی محقق ساخت. بدین ترتیب 9 بُعد اصلی ارتباطات و فناوری، طراحی مدرسه، هوای داخلی، ایمنی و بهداشت، ویژگی‌های مدیریتی، فرایندهای یاددهی، فرایندهای یادگیری، نگرش به مدرسه و سیاست‌های مشارکتی و همچنین 42 عنصر مطابق با جداول شماره 1 و 2 برای بررسی ویژگی‌هاي مهندسي و رفتاري- آموزشی مدارس آینده تعیین شده‌اند. هر یک از عناصر به یکی از ابعاد مذکور مرتبط است، به‌طوری که برای هر بُعد 2 الی 9 عنصر وجود دارد.
جدول 1- ویژگی‌هاي مهندسي مدارس آینده
منابع | عناصر | ابعاد | ردیف |
|
لیو، 2023 | آشنایی با فناوری‌های دیجیتال، بهره‌مندی از اینترنت اشیاء، آزمایشگاه مجازی و شبیه‌سازها | ارتباطات و فناوری | 1 |
تیتجن و همکاران، 2023 رومنو و همکاران ، 2023 مهونی و همکاران، 2011 | طراحي‌های ساختمان، جهت‌گیری، انرژی‌های تجدیدشونده، فضای سبز، زیباسازی | طراحی مدرسه | 2 |
رومنو و همکاران ، 2023 صدری زاده و همکاران23، 2022 | کیفیت هوا، دمای مناسب، بهینه‌سازی مصرف انرژی | هواي داخلي | 3 |
صدری زاده و همکاران، 2022 هرلیز و همکاران، 2020 | امكانات ايمني و بهداشتي، آلودگی صوتی | ايمني و بهداشت | 4 |
جدول 2- ویژگی‌هاي رفتاري- آموزشی مدارس آینده
عناصر | ابعاد | ردیف | |
دوین و همکاران24، 2018 | حمایت از خلاقیت، برندسازی مدرسه، ایجاد بسترهای درآمدزایی، شفافیت عملکرد، استقلال مدرسه‌ای | ویژگی‌های مدیریتی | 1 |
|
رجارم، 2023 کانواس25، 2019 شریفی و همکاران، 1399 | آموزش اخلاق حرفه‌ای معلمان، آموزش اینترنت به معلمان، سیستم‌های آموزشی نوین، تنوع خدمات آموزشی، تدریس نوآورانه | 2 | |
تیتجن و همکاران، 2023 کانواس، 2019 شریفی و همکاران، 1399 اسکورت و همکاران، 2021 شریدان و همکاران26، 2014 | دانش عملی، آموزش مبتنی بر بازی، جنبه‌های معنوی و اخلاقی، پژوهش‌های مستمر، تقویت تخیل دانش‌آموزان، یادگیری دانش‌آموز محور، یادگیری خلاق، هوش و سواد عاطفی، تقویت نشاط در دانش‌آموزان | 3 | |
کانواس، 2019 شریفی و همکاران، 1399 | پذیرش فناوری، میل به کار گروهی، تقویت منزلت اجتماعی، احساس تعلق، حفظ محیط زیست، مسئوليت‌پذیری | 4 | |
|
دوین و همکاران، 2018 شریفی و همکاران، 1399 | مشاركت در داخل مدرسه، مشارکت در خارج مدرسه، روابط بین مدرسه، ایجاد ارتباطات بین‌المللی | سیاست‌های مشارکتی | 5 |
براي تدوين پرسشنامه از سنجه‌هاي تعریف‌شده در مرحله قبل استفاده شده است. اعتبار ابزار از طریق روایی صوری و محتوایی به‌دست آمد. همچنین پایایی آن مطابق جدول شماره 3 از طریق آلفای کرونباخ معادل 85/0 اندازه‌گیری گردید. باتوجه به مقادیر ضرایب آلفاي کرونباخ به دست آمده براي متغیرها می‌توان ادعا کرد که پرسشنامه مزبور از اعتبار و پایایی قابل قبولی برخوردار است.
جدول 3- ضرایب پایایی پرسشنامه بر حسب ابعاد
ردیف | ابعاد | ضریب آلفای کرونباخ |
1 | ارتباطات و فناوری | 817/0 |
2 | طراحی مدرسه | 894/0 |
3 | هواي داخلي | 914/0 |
4 | ايمني و بهداشت | 839/0 |
5 | ویژگی‌های مدیریتی | 825/0 |
6 | فرایندهای یاددهی | 794/0 |
7 | فرایندهای یادگیری | 867/0 |
8 | نگرش به مدرسه | 846/0 |
9 | سیاست‌های مشارکتی | 815/0 |
مشارکت‌کنندگان در پژوهش حاضر همه صاحب‌نظران و خبرگان موضوعی در زمینه تعلیم و تربیت هستند. این افراد استادان دانشگاه‌های فرهنگیان ﺧﺮاﺳﺎن رﺿﻮي، اصفهان و تهران و همچنین معلمان و مدیران مطرح در آموزش‌وپرورش کشور هستند که در زمینه مدارس، یادگیری و برنامه آموزشی تربیت معلم با تأکید بر معلمان آینده آگاهی دارند. برای انتخاب نمونه از نمونه‌گیری هدفمند استفاده شد و حجم نمونه بر اساس اشباع نظری تعداد 15 نفر برآورد گردید.
در ادامه خبرگان به مقایسه‌های زوجی ابعاد مدارس آینده پرداخته‌اند. سنجه ابعاد به روش استفاده از نظرات کارشناسی و داده‌ای به‌صورت توأم انجام شده است. در این روش با توجه به نتایج حاصل از دانش و تجربیات خبرگان و استفاده از اطلاعات موجود، به هر یک از سنجه‌ها وزن تعلق می‌گیرد. به این ترتیب که ابتدا وزن‌ها از طریق دانش کارشناسی و داده‌ای به‌صورت مجزا محاسبه می‌شوند، سپس وزن مطلوب با مقایسه مقادیر به‌دست‌آمده تعیین می‌شود. در نتیجه احتمال وقوع اشتباه کاهش‌یافته و وزن‌ها به واقعیت نزدیک‌تر خواهند شد.
باتوجه به اینکه ارتباط میان ابعاد مدارس آینده و تأثیرگذاری آن‌ها بر یکدیگر قابل‌چشم‌پوشی نیست، از فرایند تحلیل شبکه‌ای فازی استفاده شده است تا وزن ابعاد با در نظر گرفتن ارتباط آن‌ها تعیین شود. برای حل مسائل تکنیک تحلیل شبکه‌ای فازی از نسخه 2/3 نرم‌افزار سوپردیسیژن27 استفاده شده است.
طرح موضوع مدرسه آینده به معنای نوعی مدرسه فیزیکی مشخص نیست بلکه صفات و ویژگی‌هایی است که مدارس در آینده باید داشته باشند (شریفی و همکاران، 1399). بديهي است ابعاد و عناصر مدارس آینده که در جدول شماره 4 توصیف شده است، تنها به‌عنوان يك رهنمود كلي مطرح است و نمي‌تواند بر شرايط خاص و متنوع كشورها قابل‌تعمیم باشد.
جدول 4- ابعاد و عناصر مدارس آینده و توصیف آن‌ها
ابعاد | توصیف عناصر |
ارتباطات و فناوری | از آنجاکه ارتباطات و فناوری از پيشران‌های اصلی عصر حاضر هستند، نسل‌های جدید علاوه بر استفاده از آن‌ها، باید در ادراک، طراحی و ساخت آن‌ها مشارکت فعالانه داشته باشند. بدون آشنایی مستقیم با این فناوری‌ها، فهم جامعه دیجیتال ممکن نیست (کرنی و همکاران، 2022). عناصر تشکیل‌دهنده بُعد ارتباطات و فناوری عبارتند از آشنایی با فناوری‌های دیجیتال، بهره‌مندی از اینترنت اشیاء، آزمایشگاه مجازی و شبیه‌سازها |
طراحی مدرسه | بی‌شک عوامل فیزیکی مدرسه تأثیر مستقیمی در فرایند تربیت و یادگیری- یاددهی دارد. فضای مدرسه، ساختمان مدرسه، حیاط مدرسه، موقعیت جغرافیایی مدرسه در یک شهر، ارتباط با خارج مدرسه، امکانات و تجهیزات مدرسه، فضای کلاس‌ها، نوع میز و نحوه نشستن دانش‌آموزان در کلاس، نور و امکانات سرمایشی و گرمایشی مدرسه و همچنین گرافیک محیطی در تربیت دانش‌آموزان مؤثر هستند (رومنو و همکاران ، 2023). عناصر تشکیل‌دهنده بُعد طراحی مدرسه عبارتند از طراحي‌های ساختمان، جهت‌گیری، انرژی‌های تجدیدشونده، فضای سبز و زیباسازی. |
هواي داخلي | دانش‌آموزان بیشتر از بزرگسالان در معرض محیط نامناسب داخلی قرار دارند. آن‌ها در هر واحد وزن، هوای بیشتری تنفس می‌کنند و به گرما، سرما و رطوبت حساس‌تر هستند؛ بنابراین آسیب‌پذیری آن‌ها بیشتر از بزرگسالان است. اگر هوای محیط بیش از اندازه گرم باشد، بر مكانیسم تنظیم حرارت بدن فشار وارد آمده و بازده فعالیت‌های فیزیكی و مغزی آنان كاهش خواهد یافت (صدری زاده و همکاران، 2022). عناصر تشکیل‌دهنده بُعد هوای داخلی عبارتند از کیفیت هوا، دمای مناسب، بهینه‌سازی مصرف انرژی. |
ايمني و بهداشت | از عوامل اصلی افزایش آلودگی هوا در محیط‌های بسته می‌توان به تراکم و نزدیکی بیش‌ازحد ساختمان‌ها، عدم تهویه‌ی مناسب هوا، استفاده از مواد مصنوعی و شیمیایی در ساختمان، استفاده از حشره‌کش‌ها، مواد شوینده، تمیزکننده و ضدعفونی‌کننده اشاره کرد (صدری زاده و همکاران، 2022). عناصر تشکیل‌دهنده بُعد ایمنی و بهداشت عبارتند از امكانات ايمني و بهداشتي و همچنین آلودگی صوتی. |
ویژگی‌های مدیریتی | مديريت در مفهوم وسيع‌تر آن تخصص خاصي را لازم دارد و مستلزم آگاهي‌هاي قبلي مديران از وظايف مديريت مي‌باشد (الستاد، 2023). عناصر تشکیل‌دهنده بُعد ویژگی‌های مدیریتی عبارتند از حمایت از خلاقیت، برندسازی مدرسه، ایجاد بسترهای درآمدزایی، شفافیت عملکرد و استقلال مدرسه‌ای. |
فرایندهای یاددهی | فناوری‌های دیجیتال می‌تواند رویکردها و سیستم‌های آموزشی جدیدی را در آینده فراهم کند (عبدالملکی و همکاران، 1398). عناصر تشکیل‌دهنده بُعد فرایندهای یاددهی عبارتند از آموزش اخلاق حرفه‌ای معلمان، آموزش اینترنت به معلمان، سیستم‌های آموزشی نوین، تنوع خدمات آموزشی و تدریس نوآورانه. |
فرایندهای یادگیری | فرایندهای یادگیری به عنوان یکی از مهمترین مؤلفه‌های نظام آموزشی در مدارس آینده است که در جهت بهبود مدیریت و برنامه‌ریزی فرایند یادگیری به صورت نظام‌یافته تلاش می‌کند تا دانش‌آموزان سطوح مختلف را برای زندگی آینده آماده نمایند. عناصر تشکیل‌دهنده بُعد فرایندهای یادگیری عبارتند از دانش عملی، آموزش مبتنی بر بازی، جنبه‌های معنوی و اخلاقی، پژوهش‌های مستمر، تقویت تخیل دانش‌آموزان، یادگیری دانش‌آموزمحور، یادگیری خلاق، هوش و سواد عاطفی و تقویت نشاط در دانش‌آموزان. |
نگرش به مدرسه | اصولاً اگر دانش‌آموز به مدرسه خود احساس تعلق نداشته باشد، هيچ رابطه‌اي بين آن‌ها برقرار نمي‌شود و اتفاقي تحت عنوان تأثيرپذيري صورت نمي‌گيرد؛ بنابراين دانش‌آموز از محيطي هويت مي‌گيرد كه نسبت به آن احساس تعلق داشته باشد. عناصر تشکیل‌دهنده بُعد نگرش به مدرسه عبارتند از پذیرش فناوری، میل به کارگروهی، تقویت منزلت اجتماعی، احساس تعلق، حفظ محیط زیست و مسئوليت‌پذیری. |
سیاست‌های مشارکتی | ذات مدارس آینده، مشارکت تمام عناصر دخیل در فرایند یاددهی- یادگیری را طلب می‌کند؛ یعنی در فرایند شناخت نیازهای آینده، والدین، معلمان، مدیران و دانش‌آموزان مشارکت‌جو، هرکدام به فراخور توان و ویژگی‌هایشان به مشارکت فعال خواهند پرداخت (بهروزی امین و همکاران، 1400). عناصر تشکیل‌دهنده بُعد سیاست‌های مشارکتی عبارتند از مشاركت در داخل مدرسه، مشارکت در خارج مدرسه، روابط بین مدرسه (شبکه ملی مدارس) و ایجاد ارتباطات بین‌المللی. |
یافته‌ها
برای انجام دادن مقايسه‌ها از مقیاس فازی (1.1.1) به نشانه اهمیت یکسان دو عنصر تا مقیاس فازی (8.9.9) به نشانه اهمیت بسیار زیاد دو عنصر استفاده ميشود که مبنايي براي محاسبه اولويت‌هاي هرکدام از ابعاد است. به این منظور پرسشنامه تدوین شده در اختیار خبرگان تعیین‌شده قرار گرفت.
طی این فرایند محاسبۀ نرخ سازگاری ماتریس مقایسه زوجی فازی صورت گرفت. ازآنجایی‌که عوامل به‌صورت زوجي باهم مقايسه ميشود، اين مدل امكان تعيين ميزان منطقيبودن مقايسههاي صورت گرفته را دارد. در تحلیل شبکه‌ای فازی که دارای ساختار غير خطي و روابط دو سويه است، پس از اخذ آراي خبرگان، باید از سازگاری مقايسههاي زوجی اطمینان حاصل شود. به این منظور سازگاری 92 ماتریس مقایسه زوجی مربوط به تکنیک تحلیل شبکه‌ای فازی با استفاده از روش الگوريتم پايه‌اي مورد بررسی قرار گرفت و 55 ماتریس که نرخ سازگاري کمتر از 1/0 داشتند، دارای سازگاری موردنظر بوده و باهم تلفیق شدند و ماتریس تجمیعی قضاوت‌هاي خبرگان حاصل شد. پس از اطمینان از سازگاری مقايسه‌اي به محاسبۀ بردار اولویت هر یک از ماتریس‌های تجمیعی مقایسه زوجی پرداخته شد. نتایج تعیین اهمیت نسبی ابعاد موجود در ماتریس دودويي، با استفاده از روش لگاریتم حداقل مربعات در جدول شماره 5 نشان داده شده است.
جدول 5- تشکیل ماتریس دودویی و تعیین اهمیت نسبی ابعاد
سیاست‌های مشارکتی | نگرش به مدرسه | ... | طراحی مدرسه | ارتباطات و فناوری | ابعاد |
(21/5،0/3،0/0) | (1/1،0/5،0/0) | ... | (14/8،0/11،0/0) | (1،1،1) | ارتباطات و فناوری |
(44/2،0/2،0/0) | (2/17،0/9،0/0) | ... | (1،1،1) | (1،2،7) | طراحی مدرسه |
... | ... | ... | ... | ... | ... |
(7/2،0/3،0/0) | (1،1،1) | ... | (1،4،5) | (2،5،7) | نگرش به مدرسه |
(1،1،1) | (1،2،5) | ... | (2،6،8) | (4،5،8) | سیاست‌های مشارکتی |
در ادامه جهت کوتاه نمودن مطالب، نمونه‌ای از بردارهای وزن محاسبه‌شده برای یک بُعد در مدل تحت کنترل بُعد دیگر، به صورت جدول شماره 6 ارائه گردید.
درجه اهمیت | ... | هواي داخلي | طراحی مدرسه | ارتباطات و فناوری | ابعاد |
854/0 | ... | (92/3، 4، 7/2) | (22/0، 2، 3/2) | (1،1،1) 1 | ارتباطات و فناوری |
9147/0 | ... | (3/0، 5/37،5/0) | (1،1،1) 1 | (4/0، 2/23،2/0) | طراحی مدرسه |
3648/0 |
| (1،1،1) 1 | (96/0، 23/7،8/0) | (7/1، 1/6،2/0) | هواي داخلي |
| ... | ... | ... | ... | ... |
جدول 6- ماتریس مقايسههاي زوجی و درجة اهمیت ابعاد تحت کنترل بُعد اول
پس از محاسبه بردار اوزان ابعاد و بردار اوزان ابعاد تحت کنترل ابعاد دیگر، می‌بایست اوزان حددار ابعاد مدارس آینده محاسبه شود که به این منظور سوپر ماتریس حددار تشکیل می‌گردد. سپس با استفاده از نتايج محاسبه وزن نسبي هر يك از ابعاد به بررسی اهمیت هرکدام از ابعاد مدارس آینده پرداخته شده است. باتوجه به نتایج جدول شماره 7 مشخص می‌شود، هر بعد چقدر در تبیین مدارس آینده سهم دارد.
جدول 7- وزن‌هاي محاسبه شده براي ابعاد مدارس آینده با استفاده از فرآيند تحليل شبکه‌ای
ردیف | ابعاد | رتبه‌بندی ابعاد | وزن نسبي |
1 | ارتباطات و فناوری | 2 | 4/0 |
2 | طراحی مدرسه | 9 | 016/0 |
3 | هواي داخلي | 10 | 011/0 |
4 | ايمني و بهداشت | 8 | 057/0 |
5 | ویژگی‌های مدیریتی | 3 | 2/0 |
6 | فرایندهای یاددهی | 1 | 5/0 |
7 | فرایندهای یادگیری | 4 | 16/0 |
8 | نگرش به مدرسه | 6 | 09/0 |
9 | سیاست‌های مشارکتی | 5 | 11/0 |
نتیجه‌گیری
این تحقیق نشان می‌دهد مدارس آینده را می‌توان از طریق دو محور ویژگی‌هاي مهندسي و ویژگی‌هاي رفتاري- آموزشی محقق ساخت. نتیجه پژوهش نشان داد شاخص‌های مدارس آینده در 9 بُعد و 42 عنصر قابل تبیین است. همچنین ابعاد مدرسه آینده به ترتیب بیشترین اهمیت شامل فرایندهای یاددهی، ارتباطات و فناوری، ویژگی‌های مدیریتی، فرایندهای یادگیری، سیاست‌های مشارکتی، نگرش به مدرسه، ايمني و بهداشت، طراحی مدرسه و هواي داخلي می‌باشد.
نتایج این پژوهش در زمینه ارتباطات و فناوری، ویژگی‌های مدیریتی، فرایندهای یاددهی، فرایندهای یادگیری، نگرش به مدرسه و سیاست‌های مشارکتی با یافته‌های پیشین الستاد، 2023؛ لیو، 2023؛ رجارم، 2023؛ یخشیبویچ و همکاران، 2023؛ تیتجن و همکاران، 2023؛ کرنی و همکاران، 2022؛ اسکورت و همکاران، 2021؛ بنو و همکاران، 2020؛ کانواس، 2019؛ دوین و همکاران، 2018؛ بهروزی امین و همکاران، 1400؛ شریفی و همکاران، 1399 با درجات متفاوتی از اهمیت هم‌سویی دارد.
توجه به فرایندهای یاددهی از مهمترین ابعاد مدارس آینده است. همانطور که الستاد (2023) و رجارم (2023) مطرح می‌کنند، معلم در مدارس آینده به‌عنوان عنصر کانونی فرایندهای یاددهی، امكان مشارکت دانش‌آموزان را در فعالیت‌های کلاسی فراهم می‌کند و به آنان فرصت تفكر و اظهار نظر می‌دهد. معلمین آینده‌ساز باید مواجهه با نقدکردن و ادب نقدپذیری را یاد بگیرند؛ همچنین با استفاده از سیستم‌های آموزشی ﻧﻮﯾﻦ، ﭘﻮﯾﺎﯾﯽ و ﻧﺸﺎط را در داﻧﺶآﻣﻮزان تقویت نماید.
همانطور که نتایج این پژوهش نشان داد، توجه به ارتباطات و فناوری و ویژگی‌های مدیریتی دومین و سومین بُعد از ابعاد مدارس آینده می‌باشد که بر روی یادگیری و برنامه آموزشی تأثیر زیادی دارد. در واقع محتوای درسی تولید شده در آینده با فناوری‌های گوناگون در اختیار دانش‌آموزان قرار داده می‌شود. اين امر مهم را توسعه فناوری‌های دیجیتال و اینترنت بر عهده دارد كه استفادة بهينه از فناوري‌های نوظهور آموزشي در جريان تدريس به سبب فعال‌كردن حواس دانش‌آموزان، امرآموزش را عملي‌تر نموده و ضمن افزایش كيفيت تدريس و يادگيري، كارايي تعليم و تربيت را ارتقاء خواهد داد. به بیان لبید و همکاران28 (2023)، آموزش در آینده خواه ناخواه بر بستر فضاي مجازي حرکت خواهد داد و استفاده از فناوري‌هاي نوظهور براي آموزش، مانند بهره‌مندی از اینترنت اشیاء و آزمایشگاه مجازی و شبیه‌سازها، به احتمال زیاد اجزاي اساسی تغییر تحول‌آفرین و آینده آموزش خواهند بود.
ویژگی‌های مدیریتی را مي‌توان در دو بعد ساختار واحد آموزشي و مهارت‌هاي فردي مدير بررسي كرد. ساختار واحد آموزشي بيشتر شامل عوامل برندسازی، ایجاد بسترهای درآمدزایی، شفافیت عملکرد و استقلال مدرسه‌ای است و مهارت‌هاي فردی مدير مي‌توانند شامل ویژگی‌های شخصی، شغلی و تحصیلی بوجود آیند. مدیر مدرسه از مهمترین عناصر تأثیرگذار و هدایت‌کننده برنامه‌های رشد حرفه‌ای معلمان مجرب و همگام با فناوري روز به حساب می‌آید. در واقع مدیریت خلاقانه می‌تواند زمینه‌ساز ارتقاء کیفی معلمان در چشم‌انداز آینده مدارس کشور شود.
از دیدگاه پاسخ‌دهندگان، فرایندهای یادگیری و سیاست‌های مشارکتی به‌عنوان چهارمین و پنجمین بُعد از نظر اهمیت در تبیین مدارس آینده بوده است. شریفی و همکاران (1399) نيز به اين دو بُعد اشاره كرده‌اند. آینده آموزش به سمت تربیت یادگیرندگانی خلاق که دارای هوش و سواد عاطفی هستند، در حال حرکت است. از طرفی پژوهش‌های مستمر، بستری مناسب را برای تقویت و گسترش روحیه ابتکار، نوآوری و خلاقیت در آنان ایجاد کرده است. به منظور تحقق این امر، اجرای سیاست‌های مشارکتی در تمام قسمت‌های مدرسه به عنوان یک ضرورت مد نظر است.
نتایج نشان می‌دهد، نگرش به مدرسه، ايمني و بهداشت، طراحی مدرسه و هواي داخلي از بين ابعاد مربوط به مدارس آینده، به‌ترتیب كمترين اهمیت را به خود اختصاص داده‌اند. البته پاسخ‌دهندگان از اهميت اين ابعاد و عناصر تشکیل‌دهنده آن در تبیین مدارس آینده ياد كرده‌اند. لازم به ذکر است كه برنامه‌ریزی برای رسیدن به مدارس آینده تنها زمانی موفق خواهد بود که بخشهای مختلف مدرسه با یکدیگر همکاری داشته باشند.
بر اساس يافته‌هاي اين پژوهش با عنایت به اینکه سيستم آموزشی به‌طور عام و مدارس به‌طور خاص، نظامی پيچيده و نهادی اجتماعی دارای ابعاد درهم تنيدۀ اقتصادی، سياسی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و فناورانه هستند، از این‌رو رویکردهای کوتاه‌مدتی همچون دوره‌های ضمن خدمت، تغيير کتب درسی بدون ایجاد زیرساخت‌ها و شرایط سخت‌افزاری، نرم‌افزاری و مغزافزاری ثمرۀ ملموسی نخواهند داشت و برای ایجاد تغييرات مؤثر و مانا در مدارس نيازمند رویکردی ميان‌رشته‌ای و آینده‌محور هستيم.
کتابنامه:
اخترشناس، فرزاد. (1401). اصول و ضوابط مالی در مدارس. چاپ دوم. تهران: نشر هورمزد.
اسدیان، سیروس؛ عزیزیان، قادر. (1397). تدریس مبتنی بر زیبایی‌شناسی: رویکردی جهت بهبود نگرش دانش‌آموزان به مدرسه. نوآوری‌های آموزشی. دوره 17، شماره 66، صفحه 73-96.
بهروزی امین، زهرا؛ عباسی سروک، لطف اله؛ صمدی، معصومه و رضا زاده بهادران، حمید رضا. (1400). تبیین تحلیلی مشارکت در مدارس از منظر زیرنظام راهبری و مدیریت سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش. اندیشه‌های نوین تربیتی. دوره 17، شماره 4، شماره پیاپی 62، صفحه 189-219.
جان‌فدا بالو، ناهید .(1395). مدرسه فردا با رویکرد ارتقای خلاقیت، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده هنر و معماری دانشگاه هنر اصفهان.
ذاکری، علی و طاهری دمنه، محسن. 1399. مطالعه‌ای آینده‌پژوهانه در ابعاد مختلف آموزش؛ ارائة چشم‌اندازی از مدرسة میان‌رشته‌ای آینده. رویکردهای نوین آموزشی. 15 (1). صفحه 133-156.
سعیدی، علی و میبودی، حامد. (1401). عوامل مؤثر بر مشارکت دانشجومعلمان در کلاس‌های مجازی دانشگاه فرهنگیان پس از شیوع کووید 19. فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی. دوره 13، شماره 2، شماره پیاپی 50، صفحه 123-139.
سیادتی، فریال‌سادات .(1392). طراحی باغ مدرسه ایرانی به عنوان الگو برای مدارس پایدار آینده (طراحی دبستان دخترانه پایه 1 تا 6)، پایان‌نامه دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شاهرود.
شریفی، ناهید؛ شاه طالبی حسین‌آبادی، بدری و اعتباریان خوراسگانی، اکبر. (1401). ارایه الگوی مدرسه آینده با تاکید بر مؤلفه‌های فرهنگی. مجله مدیریت فرهنگی. سال 16، شماره 57، صفحه 23-35.
شریفی، ناهید؛ شاه طالبی حسین‌آبادی، بدری و اعتباریان اکبر. (1399). مدرسه آینده در ایران: روش نظریه زمینه‌ای. جامعه‌پژوهی فرهنگی. دوره 11، شماره 2، شماره پیاپی 36، صفحه 87-115.
عبدالملکی، صابر؛ خسروی، محبوبه و ترکمان اسدی مهشید. (1398). تبیین جایگاه و نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در فرآیند یاددهی– یادگیری مبتنی بر سنتز پژوهی در شواهد پژوهشی معاصر. نشریه علمی فناوری آموزش، جلد 13، شماره 4. صفحه 956-968.
فاتحی، لیلا؛ عالی‌زاد، اسماعیل. (1401). مدرسه و برساخت سوژگی دانش‌آموزان در امر مشارکت اجتماعی (مطالعه کیفی مدارس شهر اصفهان). تداوم و تغییر اجتماعی. دوره 1، شماره 1، صفحه 77-98.
فدائی، محدثه؛ مهرمحمدی، محمود؛ صالحی امیری، سیدرضا و ذوالفقارزاده، محمدمهدی. (1401). طراحی الگوی سیاست گذاری تربیتی در آموزش و پرورش با تأکید بر نهاد خانواده. فصلنامه علمی پژوهشنامه تربیتی. دوره 18، شماره 73، صفحه 211-246.
کریمیان، جلال. (1400). سیاستگذاری در آموزش‌وپرورش. مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری. تهران: کتاب راهبرد.
محمودی، مهدی؛ عباسی، معصومه. 1400. چالش‌های توسعه مدارس هوشمند. ارومیه: مهر معلم.
Beno, P., Havan, P., & Sprinkova, S. (2020). Structured, Analytical and Critical Thinking in the Educational Process of Future Teachers. Acta Educationis Generalis, 10(3), 111-118.
Canvas, G. (2019). Future of the classroom: Emerging trends in K-12 education: global edition.
Devine, N., Stewart, G., Benade, L. (2018) Yesterday’s Policies for Today’s Schools. New Zealand Journal of Educational Studies. 53(2): 161–163.
Duggan, J. R., Lindley, J., & McNicol, S. (2017). Near Future School: World building beyond a neoliberal present with participatory design fictions. Futures, 94, 15-23.
Elstad, E. (2023). Teacher Education of the Future: Trends and Possible Scenarios in the Nordic Context. In Teacher Education in the Nordic Region: Challenges and Opportunities (pp. 359-384). Cham: Springer International Publishing.
Gilbert, J. (2017), “Back to the Future? Aims and Ends for Future-Oriented Science Education Policy–The New Zealand Context”, Knowledge Cultures, vol. 5, no. 6.
Herlitz, L., MacIntyre, H., Osborn, T., & Bonell, C. (2020). The sustainability of public health interventions in schools: a systematic review. Implementation Science, 15(1), 1-28.
Kearney, M., Schuck, S., & Burden, K. (2022). Digital pedagogies for future school education: Promoting inclusion. Irish Educational Studies, 41(1), 117-133.
Kleinschmit, M. (2019). Infographics on the Gen Z lifestyle. Retrieved September 19, 2019, from https://www.visioncritical.com/blog/generation-z-infographics.
Kline, N. 2022. Obstacles to the Orientation of Vocational Education in Future Schools: A Survey of Education Managers in the Gaza Strip. Journal of Innovation and Social Science Research, 2591, 6890.
Lebid, I., Andryushchenko, O., Petrychenko, L., Skrypnyk, N., Vyshnivska, N., & Zubtsova, Y. (2023). The Use of Innovative Technologies in the Process of Forming the Competence of Future Elementary School Teachers as a Requirement of Postmodern Development of Society. Brain. Broad Research in Artificial Intelligence and Neuroscience, 14(1), 285-301.
Liu, J. (2023). Research on the future school development path based on artificial intelligence. Advances in Education, Humanities and Social Science Research, 4(1), 376-376.
Mahony, P., Hextall, I., & Richardson, M. (2011). ‘Building Schools for the Future’: reflections on a new social architecture. Journal of Education Policy, 26(3), 341-360.
Morck, O., K. E. Thomsen, and B. E. Jorgensen (2015), “School of the Future: Deep Energy Renovation of the Hedegaards School in Denmark”, Energy Procedia, vol. 78.
Osworth, D. (2022). Looking Toward the Field: A Systematic Review to Inform Current and Future School Takeover Policy. Research in Educational Policy and Management, 4(1), 1-21.
Rajaram, K. (2023). Future of Learning: Teaching and Learning Strategies. In Learning Intelligence: Innovative and Digital Transformative Learning Strategies: Cultural and Social Engineering Perspectives (pp. 3-53). Singapore: Springer Nature Singapore.
Rizki, I. A., Saphira, H. V., Alfarizy, Y., Saputri, A. D., Ramadani, R., & Suprapto, N. (2023). Adventuring Physics: Integration of Adventure Game and Augmented Reality Based on Android in Physics Learning. International Journal of Interactive Mobile Technologies, 17(1).
Romano, R., Donato, A., Gallo, P., & della Rosa, L. (2023). Innovative design solutions for the school of the future. The case Study of the secondary school Cino da Pistoia in Italy. In WILL CITIES SURVIVE? The future of sustainable buildings and urbanism in the age of emergency. pp. 788-793.
Sadrizadeh, S., Yao, R., Yuan, F., Awbi, H., Bahnfleth, W., Bi, Y., ... & Li, B. (2022). Indoor air quality and health in schools: A critical review for developing the roadmap for the future school environment. Journal of Building Engineering, 104908.
Sheridan, K., Halverson, E. R., Litts, B., Brahms, L., Jacobs-Priebe, L., & Owens, T. (2014). Learning in the making: A comparative case study of three makerspaces. Harvard Educational Review, 84(4), 505-531.
Tietjen, P., Ozkan Bekiroglu, S., Choi, K., Rook, M. M., & McDonald, S. P. (2023). Three sociomaterial framings for analysing emergent activity in future learning spaces. Pedagogy, Culture & Society, 31(1), 17-36.
Uktamovna, N. S. (2022). Mechanisms for the Implementation of Theoretical and Methodological Training of Future Primary School Teachers. Eurasian Journal of Learning and Academic Teaching, 6, 80-84.
Yakhshiboevich, B. B., Mansurovna, M. L., Kankelovna, K. B., & Ugli, T. J. Z. (2023). The Attitudes of the Students of Jizzakh Polytechnic Institute to Production Practice (In Terms of the Results of Social Research). Journal of Higher Education Theory and Practice, 23(4), 186-197.
[1] . Tietjen et al
[2] . Liu
[3] . Rajaram
[4] . Romano et al
[5] . Kline
[6] . Kearney et al
[7] . Osworth
[8] . Duggan et al
[9] . factory model schools
[10] . Gilbert
[11] . Baruch Spinoza
[12] . Rizki et al
[13] . Morck et al
[14] . Schrot et al
[15] . Beno et al
[16] . Kleinschmit
[17] . Herlitz et al
[18] . Mahony et al
[19] . Yakhshiboevich et al
[20] . ANP-FUZZY
[21] . Elstad
[22] . Uktamovna
[23] . Sadrizadeh et al
[24] . Devine et al
[25] . Canvas
[26] . Sheridan et al
[27] . SuperDecisions
[28] . Lebid et al
