Analysis of the components of mourning in mystical literature based on the spiritual Masnavi
Subject Areas : Persian Language and Literature
Zahra Bayatiani
1
,
Hamidreza ardestanirostami
2
,
Farzaneh Yousef Ghanbari
3
,
Nasrollah Emami
4
1 - PhD student, Department of Persian Language and Literature, Dezful Branch, Islamic Azad University, Dezful, Iran
2 - Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Dezful Branch, Islamic Azad University, Dezful, Iran
3 - Assistant Professor, Department of persian language and literature, Faculty of Humanities, Dezful Branch, Islamic Azad University, Dezful, Iran.
4 - professor, Shahid Chamran University
Keywords: Rumi, Language of Mysticism, Mystery, Mystery and Symbol, Spiritual Masnavi.,
Abstract :
One of the most important teachings and educational principles of mystical and Sufi schools is to hide secrets and protect the privacy of Mago secrets. Rumi registers his name as the most prominent guardian of the mysteries of mysticism by choosing the nickname "silent" in the sonnets of Shams and emphasizing silence and silence at the end of each short story or long anecdotes in Masnavi. The breadth of Rumi's imagination and the horizons of his vision, which can unite eternity and eternity, have been able to create an image of the breadth of existence through this, and this important reason has caused his poetry to have its own imagination, color, smell and character.. In some of his poems, in the face of the usual tricks of the imagination, the person becomes so entangled that he can hardly imagine a limit to the process of his imagination. In this research, the authors have tried to identify and introduce the language of mysticism and the tendency to mow Rumi in his works in a descriptive-analytical way and with a library method. Examining Rumi's poems, it can be concluded that Rumi in his works, voluntarily and consciously refuses to specify his inner state, and therefore, in response to this state, sometimes he is silent in the face of these conditions and sometimes they are insignificant. Takes into account; And sometimes he expresses this situation in the labyrinth of poems or during anecdotes.
منابع و مآخذ
کتاب¬ها
1- استعلامی، محمد (1387) شرح مثنوي، تهران، سخن.
2- پورنامداریان، تقی (الف، 1364) رمز و داستان¬هاي رمزي در ادب فارسی؛ تحلیلی از داستان¬هاي عرفانی فلسفی ابن‌سینا و سهروردي، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
3- پورنامداریان، تقی (1380) در سایۀ آفتاب، شعر فارسی و ساخت شکنی در شعر مولوي، تهران، نشر سخن.
4- حافظ، محمد (1362) دیوان، چ دوم، تصحیح قزوینی و غنی، به اهتمام عبدالکریم جربزه¬دار، تهران، انتشارات اساطیر.
5- درگاهی، محمود (1377) نقد شعر در ایران، تهران، امیرکبیر.
6- رضی، هاشم (1381) تاریخ راز آمیز میترایی در شرق و غرب، تهران، انتشارات بهجت.
7- ¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬__________ (۱۳۸۴) دین و فرهنگ ایرانی پیش از عصر زرتشت، تهران: انتشارات سخن.
8- زرين¬كوب، عبدالحسين (1386) سرّ ني، نقد و شرح تحليلي و تطبيقي مثنوي، تهران: انتشارات علمي.
9- زمانی، کریم(1394)، میناگر عشق، تهران: نشر نی.
10- سیدحسینی، رضا (1384) مکتب¬هاي ادبی، تهران، مؤسسه انتشارات نگاه.
11- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1366) صورخیال در شعر فارسی، تهران، انتشارات آگاه.
12- ضرابی¬ها، محمدابراهیم (1384) زبان عرفان، تحلیلی بر کاربرد زبان در میان دریافت¬هاي عرفانی، تهران، انتشارات بینادل.
13- طباطبایی، سیدمحمدحسین(1370)، معنویت تشیع، قم: تشیع.
14- فاطمی، سید حسین (1364) تصویرگري در غزلیات شمس، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
15- فروم، اریش (1378) زبان از یاد رفته، ترجمه ابراهیم امانت، تهران، انتشارات مروارید.
16- کروچه، بندتو (1367) کلیات زیباشناسی، ترجمه فؤاد روحانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
17- مقدادی، بهرام(1393) دانشنامۀ نقد ادبی از افلاطون تا به امروز، تهران: چشمه.
18- مولوي، جلال‌الدین محمد بن محمد (1378) مثنوي (نسخه نیکلسون) مقدمه محی‌الدین الهی قمشه¬اي، یک‌جلدی، به کوشش ناهید فرشاد مهر، تهران، نشر محمد.
19- مولوي، جلال‌الدین محمد بن محمد (1381) فیه مافیه، بر اساس نسخۀ استاد بدیع‌الزمان فروزانفر، به کوشش زینب یزدانی، تهران، عطار.
20- مولوي، جلال‌الدین محمد بن محمد (1389) کلیات شمس تبریزي، تهران، ذهن آویز.
21- ناظرزاده کرمانی، فرهاد (1367) نمادگرایی در ادبیات نمایشی، تهران: برگ.
22- نسفی، عزیزالدین (1379) انسان کامل، تهران: انتشارات طهوري.
23- ولد، بهاء (1333) معارف، تصحیح فروزانفر، بی¬جا، انتشارات ادارۀ کل انطباعات و وزارت فرهنگ.
مقالات
24- پيروز، غلامرضا و باقري خليلي، علي‌اكبر .)1386 «راز و رازداري در عرفان مولوي»، نشرية تاريخ ادبيات فارسي. شماره 3/59، 16-32.
25- دانشگر، محمد (1383) «راز در مثنوي مولانا»، نشرية دانشكدة ادبيات و علوم انساني دانشگاه شهيد باهنر كرمان، شمارة 15، صص 69-85.
26- رضادوست، علی اکبر(1394)،« متناقض نماي «ناطق ا َخرس»مولانا و تأثیر هرمنوتیکی آن بر کثرت آفرینندگی»، ادب پژوهی، ش32، صص 101-135.
27- سيد محمودرضا غيبي (1397) «جلوه‌های راز در مثنوي معنوي»، مجله عرفانیات در ادب فارسی، شمارۀ 37، صص 108-139.
28- شفيقي، احسان و ظهيري ناو، بيژن .)1385 «راز خاموشي مولانا». مجله مطالعات و تحقيقات ادبي، سال دوم، شماره 7، صص 27-45.
29- قاسم کاکایی (1388) «اختفاي احوال باطني در آثار مولانا و مسألۀ تعریف عرفان از دیدگاه عرفان پژوهان معاصر»، مجلۀ ادیان و عرفان، شماره 1، صص ١١٧-129.
30- گلی زاده، پروین و همکاران(1394،« تحلیل بلاغی و تأویلی تصویر خورشید رد مثنویم، فصلنامه زبان و ادبیات فارسی سنندج، ش22، صص 155- 172.
31- معدنکن، معصومه (1383) «تصویرسازي و نمادپردازي با خورشید در دیوان خاقانی»، مجله دانشکده ادبیات تبریز، سال 47، شماره 192، صص 51-83.
32- واردی، زرین تاج (1397) «تحليل تطبيقی ويژگی¬هاي انسان کامل در نگاه مولانا و عطار از منظر تناقض نمايی و اشارات عرفانی »، فصل‌نامۀ علمی پژوهشی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا) شماره 37، صص 13-40.
Sources and references
books
1- , Mohammad (2008) Sharh Masnavi, Tehran, Sokhan.
2- Pournamdarian, Taghi (A, 1985) Mysteries and mysterious stories in Persian literature; An Analysis of the Philosophical Mystical Stories of Ibn Sina and Suhrawardi, Tehran: Scientific and Cultural Publications.
3- Pournamdarian, Taghi (2001) In the Shadow of the Sun, Persian poetry and deconstruction in Rumi's poetry, Tehran, Sokhan Publishing.
4- Hafez, Mohammad (1362) Divan, 2nd ed by Qazvini and Ghani, by Abdolkarim Jarbzehdar, Tehran, Asatir Publications.
5- Dargahi, Mahmoud (1998) Poetry Criticism in Iran, Tehran, Amirkabir.
6- Razi, Hashem (2002) The Mysterious History of Mithraism in East and West, Tehran, Behjat Publications.
7- _____________(2005) Iranian religion and culture before the era of Zoroaster, Tehran: Sokhan Publications.
8- Zarrinkoob, Abdolhossein (2007) Sir Ney, Critique and Analytical and Comparative Description of Masnavi, Tehran: Scientific Publications.
9- Zamani, Karim (2015), Minagar Eshgh, Tehran: Ney Publishing.
10- Seyed Hosseini, Reza (2005) Literary Schools, Tehran, Negah Publishing Institute.
11- Shafiee Kadkani, Mohammad Reza (1987) Surkhial in Persian Poetry, Tehran, Agah Publications.
12- Zarrabiha, Mohammad Ibrahim (2005) The language of mysticism, an analysis of the use of language among mystical perceptions, Tehran, Binadel Publications.
13- Tabatabai, Seyed Mohammad Hossein (1992), Shiite spirituality, Qom: Shiism.
14- Fatemi, Seyed Hossein (1985) Illustration in Shams Ghazals, Tehran: Amirkabir Publishing Institute.
15- Forum, Erich (1999) The Forgotten Language, Tr by Ebrahim Amanat, Tehran, Morvarid Publications
16- Kroucheh, Bandto (1988) Generalities of Aesthetics, Tr by Fouad Rouhani, Tehran, scientific and cultural publications.
17- Meghdadi, Bahram (2014) Encyclopedia of Literary Criticism from Plato to the Present, Tehran: Cheshmeh.
18- Mawlawi, Jalaluddin Mohammad Ibn Mohammad (1378) Masnavi (Nicholson version) Introduction by Mohi al-Din Elahi Ghomshei, one volume, by Nahid Farshad Mehr, Tehran, Mohammad Publishing.
19- Mawlawi, Jalaluddin Mohammad Ibn Mohammad (2002) Fih Mafia, based on the copy of the master of Badi 'al-Zaman Forouzanfar, by Zeinab Yazdani, Tehran, Attar.
20- Mawlawi, Jalaluddin Mohammad Ibn Mohammad (2010) Generalities of Shams Tabrizi, Tehran, mind hanging.
21- Nazerzadeh Kermani, Farhad (1988) Symbolism in Dramatic Literature, Tehran: Barg.
22- Nasafi, Aziz al-Din (2000) The Perfect Man, Tehran: Tahoori Publications.
23- Wald, Baha (1333) Maaref, correction by Forouzanfar, Bija, Publications of the General Directorate of Printing and the Ministry of Culture.
articles
24- Pirooz, Gholamreza and Bagheri Khalili, Ali Akbar. 2007) "Secret and secrecy in Rumi's mysticism", Journal of the History of Persian Literature. No. 3/59, 16-32.
25- Daneshgar, Mohammad (1383) "Secret in Rumi's Masnavi", Journal of the Faculty of Literature and Humanities, Shahid Bahonar University of Kerman, No. 15, pp. 69-85 .
26- Rezadoost, Ali Akbar (2015), "Contradictory view of Rumi's" Nategh Akhras "and its hermeneutic effect on the multiplicity of creativity", Literary Research, Vol. 32, pp. 101-135.
27- Seyyed Mahmoud Reza Gheibi (1397) "Manifestations of mystery in the spiritual Masnavi", Journal of Mysticism in Persian Literature, No. 37, pp. 108-139.
28- Shafiqi, Ehsan and Zahiri Inaw, Bijan. 2006 "The Secret of Rumi's Silence". Journal of Literary Studies and Research, Second Year, No. 7, pp. 27-45.
29- Qasem Kakaei (2009) "The concealment of esoteric conditions in the works of Rumi and the issue of defining mysticism from the perspective of contemporary mystics", Journal of Religions and Mysticism, No. 1, pp. 1-229.
30- Golizadeh, Parvin et al. (2015, "Rhetorical and interpretive analysis of the image of the sun rejecting Masnavim", Sanandaj Persian Language and Literature Quarterly, Vol. 22, pp. 155-172.
31- Madanken, Masoumeh (2004) "Illustration and Symbolism with the Sun in Khaghani Divan", Journal of Tabriz Faculty of Literature, Volume 47, Number 192, pp. 51-83.
32- Wardi, Zarrin Taj (1397) "Comparative analysis of the characteristics of a perfect human being in the view of Rumi and Attar from the perspective of paradoxical and mystical allusions", Quarterly Journal of Research, Interpretation and Analysis of Texts, Language and Literature 13-40.
72
فصلنامه علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی - دانشکده علوم انسانی |
دانشگاه آزاد اسلامي واحد سنندج –سال شانزدهم / شماره61/ زمستان1403
Analysis of the language of mysticism and the tendency to chant Rumi in the spiritual Masnavi
Zahra Bayatiani
PhD Student, Department of Persian Language and Literature, Dezful Branch, Islamic Azad University, Dezful, Iran
Hamid Reza Ardestani Rostami (Corresponding Author)
Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Dezful Branch, Islamic Azad University, Dezful, Iran
Farzaneh Yousef Ghanbari
Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Dezful Branch, Islamic Azad University, Dezful, Iran
Nasrollah Emami
Professor, Shahid Chamran University, Ahvaz, Iran
Resived: 1402/08/09 Accepeted:29/9/1403
Abstract
One of the most important teachings and educational principles of mystical and Sufi schools is to hide secrets and protect the privacy of Mago secrets. Rumi registers his name as the most prominent guardian of the mysteries of mysticism by choosing the nickname "silent" in the sonnets of Shams and emphasizing silence and silence at the end of each short story or long anecdotes in Masnavi. The breadth of Rumi's imagination and the horizons of his vision, which can unite eternity and eternity, have been able to create an image of the breadth of existence through this, and this important reason has caused his poetry to have its own imagination, color, smell and character.. In some of his poems, in the face of the usual tricks of the imagination, the person becomes so entangled that he can hardly imagine a limit to the process of his imagination. In this research, the authors have tried to identify and introduce the language of mysticism and the tendency to mow Rumi in his works in a descriptive-analytical way and with a library method. Examining Rumi's poems, it can be concluded that Rumi in his works, voluntarily and consciously refuses to specify his inner state, and therefore, in response to this state, sometimes he is silent in the face of these conditions and sometimes they are insignificant. Takes into account; And sometimes he expresses this situation in the labyrinth of poems or during anecdotes.
Keywords: Rumi, Language of Mysticism, Mystery, Mystery and Symbol, Spiritual Masnavi.
Analyzing the components of cryptic speaking in literature by relying on Masnavi manavi
Detailed abstract
One of the fundamental principles in mysticism and Sufism is hiding secrets and guarding the privacy of unspeakable secrets.
This principle is especially important in Iranian and Islamic mystical traditions and the mystics have always emphasized that divine and esoteric secrets are only suitable for those who have the necessary mental and spiritual preparation.
Molana Jalaluddin Mohammad Balkhi, as one of the most prominent poets and thinkers of Islamic mysticism, has followed this principle with seriousness and depth in her works.
Molana's emphasis on reticence and silence, both in the epithet "Khamush" in Shams's poems and in the ending of many Masnavi stories, shows his deep understanding of the necessity of concealing secrets and guarding lofty mystical concepts.
Molana's method in Masnavi is noteworthy. Using anecdotes, parables and numerous stories, he has expressed deep mystical concepts indirectly and symbolically.
These anecdotes, although they seemingly simple and even humorous, they convey very complex messages in their underlying layers.
In this way, in an intelligent way, Molana has attracted both the general audience and his special audience to contemplate and think deeper.
Molana's tendency to crypticity and symbolism is also evident in Shams's lyrical works.
In these sonnets, he uses words and images to depict mystical experiences and inner states, but he always avoids direct and explicit expression of these states. This characteristic has turned Molana into a mysterious and secretive poet who forces the readers of his works to go beyond the appearance of words and explore the inner meanings.
The epithet "Khamushi (silence)" that he used in some of his sonnets shows the importance of silence in his mystical attitude. According to Molana, silence is not only a means to hide secrets, but also a means to experience and receive the truth.
This research aims to investigate the role and place of symbolic language and crypticity in Molana's works, especially Masnavi.
The focus is on the analysis of Molana's methods of using code and symbols to explain his mystical truths and inner state.
It is also tried to clarify the effect of Molana's extensive imagination and image creation on the creation of mystical images and the multilayered expression of unknown truths. The point that is raised as a fundamental question in this research is what is the main factor of the tendency to crypticity and hide secrets in Molana's poems?
This research has been done by descriptive-analytical method and by analyzing the content of Rumi's works, especially Masnavi. The data are collected in the form of documents and from library sources.
This study is the first comprehensive research on the language of mysticism and Molana's tendency to crypticity in the Masnavi, and considering the prominent role of symbols and allegory in expressing mystical concepts, it was felt necessary to do it for a better understanding of Molana's
Molana's masnavi has a unique place in literature due to its unique imagination and imagery.
Molavi, with the breadth of imagination and vision that connects eternity and etemity, creates images as vast as existence.
His style of illustration is diverse and unique, and it cannot be limited within the framework of existing poetry criticism methods.
Although Molavi is not absolutely a symbolist, he declares in "Ninameh" that his words require interpretation.
Symbolism, which is the indirect expression of the subject by using symbols, is widely seen in the Masnavi and it mixes secrets and sermons in various stories.
Molavi expresses the secretiveness and crypticity through storytelling or other people's hadith.
In his works, Molana emphasizes the importance of meaning over words and believes that if the meaning is complete, words lose their role and communication between people is established directly from the hearts.
In Masnavi, he sees words as tools that have no value without meaning, and he points to unity and multitude in meanings.
Molana emphasizes the concept of "unity of existence" in his works and considers the world to be the manifestation of the Almighty.
In his opinion, words and faces are only a representation of the truth, and in order to truly understand the meaning, one must go beyond the appearance.
This attitude brings him close to symbolism and mysticism, because codes and symbols are a means of expressing deep and hidden meanings that come from mystical and esoteric experiences.
Secret and secrecy play an important role in Islamic mysticism and especially in Molana's works.
In his Masnavi, Molana refers to the concept that mystical secrets and truths should be protected and communicated only to those who are qualified to understand them.
He repeatedly states that not everyone has the ability to understand secrets and revealing them can cause misunderstandings or serious problems.
Due to the fact that Rumi finds the audience unable to understand these secrets correctly, he himself consciously refrained from expressing them directly and in many cases he used coded, symbolic and indirect language to convey mystical concepts.
In addition, factors such as the audience's misunderstanding, language limitations, inadequate concepts, and even zeal and respect for secrets have had a great impact on Molana's behavior.
In his works, by using symbols and multidimensional words, he has tried to convey mystical concepts in an indirect way so that only competent people can understand these facts.
In fact, the secret and secrecy in Molana's works, in addition to the didactic aspect, also has a protective aspect, which has been used to prevent misunderstanding and inconsistent with mystical purposes.
واکاوی زبان عرفان و گرایش به سرّگویی مولانا در مثنوی معنوی
زهرا بیاتیانی1
دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد دزفول ، دانشگاه آزاد اسلامی، دزفول ، ایران
حمید رضا اردستانی رستمی2(نویسنده مسئول)
دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد دزفول، دانشگاه آزاد اسلامی، دزفول، ایران
فرزانه یوسف قنبری3
استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد دزفول ، دانشگاه آزاد اسلامی، دزفول ، ایران
نصرالله امامی4
استاد دانشگاه شهید چمران اهواز، ایران
تاریخ دریافت:9/8/1402 تاریخ پذیرش: 29/9/1403
چکیده
یکی از مهمترین آموزهها و اصول تربیتی مکاتب عرفانی و صوفیه، کتمان اسرار و پاسداشت حریم اسرار مگو است. مولانا با انتخاب تخلص «خاموش» در غزلیات شمس و با تأكيد بر سکوت و خاموشی و دم درکشیدن در پایان هر داستان کوتاه و یا حكايات بلند در مثنوی، نام خود را به‌عنوان برجستهترین پاسدار حریم رازهای عرفان ثبت می‌کند. وسعت دامنۀ تخیّل مولوي و آفاق بینش او که می‌تواند ازل و ابد را به هم بپیوندد، توانسته از این رهگذر ایماژي به وسعت هستی بیافریند و این مهّم سبب شده است که شعر او به لحاظ تخیّل، رنگ و بو و صبغۀ خاص خود را دارا باشد. در برخی اشعارش فرد در مواجه با شگردهاي معمول خیال وي آن‌چنان در هم پیچیده می‌شود که به‌دشواری می‌تواند حدّ و حدودي براي فرآیند تخیّل وي تصوّر کند. در اين پژوهش نگارندگان، تلاش نمودهاند به شیوۀ توصیفی- تحلیلی و با روش کتابخانه‌ای، زبان عرفان و گرایش به سرّگویی مولانا در آثارش را، شناسايي و معرّفي نمايند. با بررسی اشعار مولانا می‌توان نتیجه گرفت که مولانا در آثارش، خودخواسته و آگاهانه از تصریح به احوال باطني خود امتناع می‌کند و به همین جهت، در واکنش به این احوال، گاه در برابر این احوال سکوت ميکند و گاه آن‌ها را بياهمیّت به‌حساب میآورد؛ و گاه این احوال را در لابه‌لای سرودهها یا در خلال حکایات بیان می‌کند.
کلیدواژه‌ها: مولانا، زبان عرفان، سرّ گویی، رمز و نماد، مثنوی معنوی.
مقدّمه
ساختارهاي بنیادین یک متن ادبی در پرتو شیوۀ برخورد شاعر یا نویسنده با عناصر سازندۀ خیال شکل می‌گیرد. یکی از بهترین راههاي شناخت اندیشه و نظام ذهنی خالق یک اثر ادبی، بررسی و تحلیل صورتهاي خیالی اوست، این شناخت چندین منفعت را در پی دارد؛ از یک‌سو تفسیر و تأویل متن را میسر می‌کند و از سوي دیگر ویژگیهاي متمایز سبک اثر را نشان می‌دهد. نماد یا رمز یکی از برجستهترین انواع صورخیال و از فنون بسیار هنرمندانهاي است که در فرهنگ و تمّدن انسان جلوهاي گسترده و متنوّع یافته است. حوزۀ این آرایه، معطوف و محدود به ادبیّات و هنر نمیشود، نماد، نقش کلیدي و ارزندهاي را در تمامی زمینه‌های شناخته شدۀ فرهنگ بشري بر عهده گرفته است. این صنعت از دیرباز مورد توجه گویندگان و شاعران بزرگ فارسی قرارگرفته و در تمامی گونههاي ادبی به‌خصوص در ادبیات عرفانی ریشههاي عمیق دوانده است. رمز و نماد، جهان خیالی عرفا را تشریح می‌کند. اصولاً شعر عارفان انعکاسی از عواطف و یافتههاي روحانی آنان است. از آنجا که بیان مبهم و تأویلپذیر و چندلایۀ نمادین، محملی مناسب براي توضیح و تجسّم نسبی حقایق ناشناختۀ توصیف ناشدنی و نامحسوس است، به‌طور گسترده از سوي شاعران عارف، مورد استفاده قرارگرفته است. هیجان و بیخویشتنی وافر عارف، وي را به استفادۀ گستردهتر از زبان نمادین سوق داده است. مثنوي از حیث تخیّل و تصویرآفرینی جایگاهی ویژه دارد. وسعت دامنۀ تخیّل مولوي و آفاق بینش او که می‌تواند، ازل و ابد را به هم بپیوندد، توانسته از این رهگذر ایماژي به وسعت هستی بیافریند و این مهم سبب شده است که شعر او به لحاظ تخیّل، رنگ و بو و صـبغۀ خاص خود را دارا باشد. مولوي در بسیاري موارد در مثنوي و در لابه‌لای ابیات کلیّات شمس و همچنین در فراخناي فیهمافیه از احوال باطنیاش ذیل عنوان «کرامات»، «اسرار» یا «عطا» یاد کرده است. نکته‌ای که در این پژوهش به‌عنوان پرسشی بنیادین مطرح میباشد، این است که عامل اصلی گرایش به سرّگویی و کتمان اسرار در سرودههای مولانا چیست؟ و چرا مولانا برای بیان مسائل عرفانی از زبان نمادین بهره برده است؟
پیشینۀ پژوهش
در متون عرفاني و مخصوصاً آثار مولانا، دربارة کتمان اسرار، سخنان بسياري در كتب و مقالات مختلف ذكر شده است كه هرکدام از يك ديدگاه و جنبة خاصي به موضوع نگريستهاند. محمد دانشگر (1383) در مقاله‌ای با عنوان «راز در مثنوي»، به بيان معني لغوي راز در برخي كتب و متون عرفاني پرداخته و سپس ديدگاه مولانا را از آن‌ها متمايز كرده است. و به این نکته اشاره کرده است که مولانا در مثنوی اسرار و رازهایی را بيان می‌کند كه با صٍرف جستجوي واژه راز، نمی‌توان به آن مفاهيم دست يافت. شفيقي و ظهيري ناو (1385)، در مقاله‌ای با عنوان «راز خاموشي مولانا» به بررسي علل خاموشي مولانا در مثنوي و انتخاب تخلص خاموش پرداخته‌اند. عبدالحسین زریّن کوب (1386)، در كتاب «سرّ ني»، به تفسير اندیشه‌های موجود در سخنان مولوي پرداخته و موضوعات كلي و جزئي اندیشه‌های او را مورد بحث قرار داده است؛ ولي از خود راز و اينكه منظور مولوي ازآنچه بوده، كمتر سخن به ميان آمده است. پيروز و خليلي (1386) در مقالهاي با عنوان «راز و رازداري در عرفان مولوي»، به بيان مفهوم راز در انديشه مولوي و مصاديق راز در مثنوي و نيز كليات شمس پرداخته‌اند. قاسم کاکایی (1388)، در مقالۀ «اختفاي احوال باطني در آثار مولانا و مسألۀ تعریف عرفان از دیدگاه عرفان پژوهان معاصر»، به این نکته اشاره کرده است که غیبت یا به‌عبارت‌دیگر، اختفاي احوال باطني در آثار مولانا چه معنا، اهمیـت و پیامدهایي دارد. سيد محمود رضا غيبي (1397)، در مقاله‌ای با عنوان «جلوه‌های راز در مثنوي معنوي»، نگارنده در این پژوهش سعي كرده است ضمن پرداختن به ارتباط راز با حيرت، يقين و زندگي پيامبران و اوليا، با ذكر شواهد متعدّد از مثنوي معنوي، خطوط اصلي تفكر مولوي را تبيين نمايد. آنچه موجب تمایز تحقیق حاضر با پژوهشهای یادشده می‌شود؛ این است که تاکنون هیچ پژوهشی دربارۀ واکاوی زبان عرفان و گرایش به سرّگویی مولانا در مثنوی معنوی، صورت نگرفته است؛ بنابراین تحقیق حاضر در این زمینه برای اولین بار صورت می‌گیرد و نوآورانه است.
روش پژوهش و ضرورت تحقیق
از لحاظ روش، این پژوهش، توصیفی_تحلیلی است كه با تجزیه و تحلیل محتوایی و فکری اثر، انجام شده است و از دیدگاه هدف، این پژوهش، بنیادی است و در جمعآوری دادهها و تحلیل آن‌ها از روش اسنادی یا كتابخانهای و از راه برگه نویسی، بهره برده شده است. این پژوهش به بررسی اشعار مولانا پرداخته است و همان‌طور كه اشاره شد، تاكنون دربارۀ زبان عرفان و گرایش به سرّگویی مولانا در مثنوی معنوی، تحقیقی صورت نگرفته و مقالۀ حاضر، اوّلین پژوهشی است كه در این خصوص انجام شده است.
مبانی تحقیق
تخیل
قوۀ خیال محل تکوین خلاقیّتها و عالم ناب است. عنصري است که بشر را قادر میسازد تا نیروهاي ناشناخته و نهفتۀ ضمیر ناخودآگاه خویش را به مرحلۀ ظهور و تجلّی برساند. شاعر مستعد و خلاق به کمک تخیّل قوي به افقهاي تازهاي از زبان و اندیشه دست می‌یابد که می‌تواند مقاصد و آلام و آمال خود را در آن عرضه نماید. به همین جهت، امروزه همۀ منتقدان ادبی «خیال» را خمیر مایه و عنصر اصلی شعر میدانند و معتقدند که «در پرتو خیال می‌توان شاعرانه بیانکرد»(شفیعی کدکنی، 1366: 80).
خیال، درون‌مایۀ اصلی شعر است و هرگونه معنی را می‌توان در پرتو خیال، شاعرانه بیان کرد. جریان خیال‌انگیز شدن زبان و تبدیل آن به شعر، آنگاه آغاز می‌شود که قدرت تخییل با ترکیب تجربه‌های روزمره از پدیده‌ها، بر اساس درکی شاعرانه، الگویی تازه خلق کند. تجربه‌های روزمره در ذهن همۀ ما به شکل مخزنی عظیم از تصوّرات و احساسات وجود دارد: اما فراي، تخییل را «عبارت از توانایی ساختن الگویی ممکن از تجربۀ بشري«(فراي، 1363: 9) می‌داند؛ این الگوي ممکن، با چینش واژگان در ساختارهاي نحوي زبان، هستی زبانی می‌یابد و از راه زبان، جهان خیالی را تصویر می‌کند. از این روي، خیال، عنصر بنیادین شعر است.
رمز
رمز آن‌چنان که پورنامداریان در کتاب رمز و داستان‌های رمزي مرقوم داشته براي بیان معانی متفاوتی به کار رفته است از جمله: اشاره، راز، سر،ّ ایماء، دقیقه، نکته، معما، علامت، اشارت کردن، اشارت کردن پنهان، نشانۀ مخصوصی که از آن مطلبی درك شود، چیز نهفته میان دو یا چند کس که دیگري بر آن آگاه نباشد و بیان مقصود با نشانه‌ها و علائم قراردادي و معهود (پورنامداریان،1364 الف: 186).
رمز دریچه‌ای رو به عالم معقولات و پلی بر مفاهیم و امور ذهنی و انتزاعی است. جان راسل هینلز در تعریف نماد می‌گوید: «چیزي است که نمودگار و معرّف چیزي دیگر باشد»(1385: ذیل نماد)، اریک فروم نیز همین تعریف اولیه را ارائه کرده و سپس آن را ابتدایی و نارسا دانسته است؛ چرا که امور حسی وسیله‌ای براي نمایش حالات درونی گشته‌اند (فروم، 1387: 18). به تعبیر دیگر، نامتناهی در ظرف متناهی قرار می‌گیرد تا شناخته شود. از همین رو «در نماد، مفهومی نامحدود با عناصر محدود می‌آمیزد تا قابل رؤیت و دست‌یافتنی شود«(معدن کن،1383: 157).
زبان عرفان
عرفان، نوعی دگرگونی و تحوّل شگرف در نحوۀ رویکرد به خدا، هستی و انسان است. رویکردي که با قوانین و قوالب معهود علّی یا عقلی هیچ سازگاري و تطابقی ندارد و آشکارا قواعد منطقی آن‌ها را نقض می‌کند. دنیاي بیرونی، درونی می‌شود و در دل جاي می‌گیرد، تجربه‌های حسی و عقلی بیهوده انگاشته می‌شود و در یک کلام زندگی یک عارف، صحنۀ نمایشی از عادت ستیزی، منطق گریزی و برهم زدن هنجار می‌شود. عارفان خود نیز کوشیده‌اند این تفاوت‌ها را با کاربرد واژگان خاصی نشان دهند. حال‌های عرفانی بسیار فردي و شخصی است و چون شخصی است به ناچار هیچ‌گونه واژهاي نمی‌توان یافت که دیگران آن حال را دریابند. خود عرفا هم با اینکه هرکدام تحت اشراق‌های خاص خود قرار گرفته‌اند بین خود نمی‌توانند واژۀ خاصی را وضع کنند، چون وضع واژه به محدودۀ عقل برمی‌گردد (ضرابیها، 1384: 32).
بحث و بررسی
زمینه‌های رمزگرایی در مثنوي
مثنوي از حیث تخیّل و تصویر آفرینی جایگاهی ویژه دارد. وسعت دامنۀ تخیّل مولوي و آفاق بینش او که می‌تواند ازل و ابد را به هم بپیوندد، توانسته از این رهگذر ایماژي به وسعت هستی بیافریند و این مهّم سبب شده است که شعر او به لحاظ تخیّل، رنگ و بو و صبغۀ خاص خود را دارا باشد.
شیوۀ تصویرگري مولوي چنان متنوّع و بیتکرار است که نمی‌توان تخیّل و تجربۀ شعري او را در زمرۀ روش خاصی از روش‌های شناخته شده در نقد شعر قرار داد. در برخی اشعارش فرد در مواجه با شگردهاي معمول خیال وي، آن‌چنان در هم پیچیده می‌شود که به‌دشواری می‌تواند حدّ و حدودي براي فرآیند تخیّل وي تصوّر کند.
مولوي را نمی‌توان مطلقاً یک شاعر سمبولیست به معناي خاص کلمه نامید گرچه وي از همان ابتداي مثنوي، مواضع خود را مشخص می‌نماید و اعلانیۀ سمبولیک خود را در نینامه بیان می‌دارد و اذعان می‌کند که سخنش نیاز به شرح دارد.
منظور از سمبولیسم یا نمادگرایی، عبارت است از بیان غیرمستقیم موضوع؛ یعنی «نویسنده یا شاعر به‌جای بیان مستقیم مفهومی، با استفاده از نماد یا نمادها، موضوعی را که در ذهن دارد؛ به‌طور غیرمستقیم بیان می‌کند»(مقدادی، 1393: 503). مکتب هنرمندان نمادپرداز تلاش می‌کرد تا به کمک علائم و اشارات و رمزها، راهی را به‌سوی جهان فرا واقع، باز کند. البته گاهی در این مسیر، حضور خود هنرمند را هم کم‌رنگ و کم‌اهمیّت می‌دانست و تنها او را بستری برای ظهور و تجلّی نمادها می‌دانست. اثری که به این شکل خلق می‌شد، اثری به‌ظاهر زیبا و پیراسته و آراسته بود. ساختار نمادین آن، معنا را به دوردست‌ها می‌برد و خواننده را با متن درگیر می‌کرد به‌گونه‌ای ذهن خواننده را به بازی می‌گرفت و او را در آفرینش اثر یا معنای اثر دخیل می‌کرد. در این حالت بخشی از لذّت مخاطب حاصل کوشش او برای درک معنای متن و فهم نمادهای معماگونۀ متن بود. بسیار روشن است که این‌گونه ابهام نمادین باحال و هوای شعر سازگارتر است تا داستان یا رمان. به همین دلیل مکتب جدید بیشتر در قلمرو شعر جریان یافت. این مکتب ادبی نوین، سمبولیسم نامیده شد.(سیدحسینی، 1384 :529).
سرّ مولانا درون ناله‌های او نهفته که شاعر بر سر هر انجمن ایراد کرده است و هر کس متناسب با نور درونی خویش می‌تواند از آن رازناکی بهره‌مند شود، اما به‌هرروی باید پذیرفت که این اثر گران‌سنگ مولوي یک رسالۀ تعلیمی است و اساساً شعر سمبولیک که مخالف نظریات تعلیمی و فصاحت و مبالغه و حساسیت ساختگی و تصویر «اوبژکتیف» است (سیدحسینی ،1384: 542) نمی‌تواند در وفاق با آن باشد. البته ناگفته نماند که به گفتۀ پورنامداریان در مثنوي، خواننده اصولاً با دو شیوۀ بیانی مختلف مواجهه است که پا به پاي هم و در کنار هم قرار گرفته‌اند. یکی از این دو شیوۀ بیانی همان شیوۀ معتاد و معمول و تجربی است که خواننده در مواجهه با آن احساس غرابت نمی‌کند. این شیوۀ بیان آشنا ناشی از شرایط و بافت عادي و آشناي حاکم بر سخن گفتن است. در این شرایط، مولوي در مقام متکلم با مخاطبان خود، خواه مریدان و خواه همۀ خوانندگان یا شنوندگان از هر دست، به واقع یا به فرض، رو به روست و در هشیاري با آنان از «من» از «تو» و از «او» سخن می‌گوید. در این حال، مولوي در مقام متکلم، خود تولید کننده و گویندۀ سخن است و مخاطبان در حضور او از زبان خود او و در غیاب او از زبان یک واسطۀ انسانی به‌طور شفاهی و یا از طریق نوشتار به‌طور کتبی می‌توانند پیام او را دریافت کنند. مثنوي در این حال یک اثر تعلیمی است که در آن مولوي در مقام شیخ یا پیر به مریدان یا مخاطبان عصر و همۀ زمان‌ها تعلیم می‌دهد. غیبت یا حضور او چندان تأثیري در اصل محتواي پیـام ندارد. در این چشم‌انداز، مثنوي جدا از اختصاصات سبکی و بیانی خاص مربوط به مولوي، از نظر نیّت تعلیمی آن، اثري است همسو و مشابه با آثار تعلیمی دیگر است، اما این نیّت و شیوۀ بیانی آن و شرایط حاکم بر حضور آن در مثنوي غالباً نمی‌پاید و شیوۀ بیانی دیگر که نتیجۀ شرایط دیگر حاکم بر گفتار است، تداوم آن را بر هم میزند. این شیوۀ دیگر که با عادت و تجربه و در نتیجه انتظار ما از منطق گفتگو ناسازگار است؛ ناشی از بافت و شرایطی است که در آن مولوي به سبب شدت هیجانات عاطفی از حالت کامل آگاهی خارج می‌شود و درنتیجه اختیار خود را بر اندیشه و گفتار از دست می‌دهد و به جاي آنکه خود تولیدکنندۀ اندیشه و سخن باشد، تبدیل به‌واسطه و مخاطبی می‌شود که تعلیم دیگري را به مخاطبان ابلاغ می‌کند (ر.ک.پورنامداریان، 1380: 365). شاید بتوان گفت تنها در این صورت است که انگاره‌های شهودي وي در عین ظهور و بروز در پرده‌ای از دلالت‌های پوشیده قرار داده می‌شود.
نکته‌ای که بازگو کردن آن در اینجا ضروري می‌نماید، آن است که بیشتر حکایات مندرج در مثنوي، اسرار و مواعظ را به‌طور توأمان دارا هستند. مولوي در حکایت «سبا» بر آن بوده است که داسـتان را از زبان کودکان بیان کند. کودکان به تأویلی شاید همان بزرگ‌سالانی باشند که مادام در این دنیا اسیر حرص و شهوت شده‌اند و از این روي، کودکی بیش نمی‌نمایند. مولوي ضمن این داستان، نکته‌ها و معارف فراوانی را بازگو می‌کند. شاید از این روي است که می‌گوید اگر مخاطبان با گوش هوش، بدان توجه کنند به اسرار و مواعظ نهفته در آن پی خواهند برد. آمیختگی «سرّ و پند» در کل روایات مثنوي نکته‌ای درخور اهمیّت است.
آن سبا ماند به شهر بس کلان |
| در فسانه بشنوي از کودکان |
سرّگرایی موجب دور شدن صراحت و وضوح از شعر و در نتیجه دگرگونی قواعد و حدود قدما می‌شود و در یک کلام موجی از تداعی‌ها که فراتر از قواعد زبان یا سنن ادبی است در خاطرها نقش می‌بندد. نمادآفرینی، نمادپروري و نمادشناسی از دید روانشناسان و روانکاوان ویژگی مهّم انسان‌هاست و برخی از متفکران آن را دلیل محکمی بر شعور انسانی برشمرده و برخی نیز آن را مقوله‌ای فطري قلمداد می‌کنند (ناظرزاده کرمانی،1368: 673).
از جمله دلایلی که مولوي را به سمت‌وسوی نمادپردازي سوق می‌دهد، موارد ذیل است.
1-احوال باطنی و گرایش به سرّگویی
2-تأکیدات مولوي بر لزوم رازداري و دلدادگی مولوي به عرفان میترایی
3-برتري معنا بر لفظ
4-گرایشهاي وحدت وجودي
احوال باطنی و گرایش به سرّگویی
مولوي در بسیاري موارد در مثنوي و در لابه‌لای ابیات کلیات شمس و همچنین در فراخناي فیه مافیه از احوال باطنیاش ذیل عنوان «کرامات»، «اسرار» یا «عطا» یاد کرده است. شاید بتوان گفت رویکرد وي به این احوال در تعبیر کنایی «در حدیث دیگران» مطرح باشد.
جز به رمز ذکر حال دیگران |
| شرح حالت مینیارم در بیان |
او که همواره بر گزارشهاي احوال عرفانی خود، پردۀ شعر کشیده، ترجیح می‌دهد که آن را در حدیث دیگران بازگو نماید.
گفتمش پوشیده خوش‌تر سر یار |
| خود تو در ضمن حکایت گوش‌دار |
در این روش، مولانا که به حقانیت وقوع احوال باطنی باور دارد در لفافه و از طریق نقل این احوال در قالب داستان یا از طریق اشاره‌هایی گذرا به برخی احوال باطنی اشاره می‌کند. این شیوه از سویی از اهمیت یافتن و محوریت یافتن احوال باطنی و کرامات عارفان جلوگیري می‌کند و از سوي دیگـر بـه کسانی که تازه‌وارد مباحث معنوي وي می‌شوند امکان می‌دهد که بـه وقـوع چنـین وقـایعی اطمینـان بیشتري پیدا کنند؛ بنابراین مولوي، کسانی را مؤید و مصدق امور خارق‌العاده می‌داند که از «اسرار» بهرهاي داشته باشند.
هر که را باشد ز یزدان کار و بار |
| یافت بار آنجا و بیرون شد ز کار |
مولوي سرّ پنهان در پس همۀ پیدائیها را دریافته بود، اما افسوس کـه نتوانست پرده از آن‌ها بردارد و رموز آن را بگشاید، مگر در مواقعی که مخاطبان بدو اصرار میکردند و از او میخواستند کـه کم‌گویی را کنار بگذارد و سخن بسیار بگوید:
تا نگویی مرمرا بسیار گو |
| من ز صد یک گویم و آن همچو مو |
با این حال، او می‌گوید که اگر خودتان از من طلب سخن فراوانی نکنید، من سخنی نخواهم گفت و اگر مجبور به گفتن شوم، آن وقت از هر صد نکته فقط یکی را و آن هم با دقت و تیزبینی بیان میکنم تا تنها کسانی که با من دریافتی هماهنگ داشته باشند، بتوانند درك کنند.
تو خود مینشنوي بانگ دهل را |
| رموز سرّ پنهانی را چه دانی |
به گفتۀ مولوي اگر انسان به درجهاي از تذهیب نفس برسد که از تن غافل شود، آنگاه لایق دیدن اسرار می‌شود. در غیر این صورت خداوند همراز وي نمیگردد. به اعتقاد مولوي زنگارها موجب کور شدن چشمۀ اسرارها خواهد شد.
غفلت از تن بود چون تن روح شد |
| بیند او اسرار را بیهیچ بد |
به اعتقاد مولوي زنگارها موجب کور شدن چشمۀ اسرارها خواهد شد.
بر دلت زنگارها بر زنگارها |
| جمع شد تا کور شد ز اسرارها |
بعد از دریافت «سرّ سلطان» و «اسرار جلال»، آدمی باید سکوت اختیار کند. رازپوشی همواره توأم با خاموشی بوده است. «در عرفان و در کلام عرفا خاصّه مولانا و عطار دو نوع خاموشی را میبینیم و به عبارتی با دو نوع خاموشی مواجهایم، یکی خاموشی عوام و ناپختگان راه سلوک که مجاز نیستند در هر جا زبان را بگشایند و داد سخن بدهند و دیگر خاموشی خواصّ که در آن عارف بنا به دلایل متعدّد اجازۀ بیان اسرار الهی را ندارد» (واردی، 1396: 22).
کوه طور اندر تجلّی حلق یافت |
| تا که مینوشید و فی را برنتافت |
شاید همین باور مولوي است که آتش انتقاد مخالفانش را تیزتر کرده و باعث شده آنان با طعنه مثنوي وي را در حد داستان و افسانه تنزّل دهند.
خربطی ناگاه از خرخانه‌ای |
| سر برون آورد چون طعانه‌ای |
مولوي همواره در طول مثنوي این مهّم را تذکار داده است که خارخار (دغدغه) فهم مخاطب را دارد. مخاطبان وي از هر قشر و طبقهاي بودهاند، در میان مخاطبان او افراد عادياي وجود دارند که تاب بحثهاي شهودي و سراسر معنوي وي را نداشتند.
شاید مجموعهاي از این دلایل است که شاعر عارف بلخی را واداشته تا از فراز شانههاي مستمعانش در تمامی اعصار نظارهگر و دریغگوي عرصۀ افهام تنگ آنان باشد. به هر روي، فهم خام مخاطبان هرگز به شاعر اجازه نداده است که حقایق را به تمامی بیان کند.
زآن نمایـد این حقایق ناتمام |
| که بر این خامان بود فهمش حرام |
بنابراین شمار فراوانی از منویات مولوي پنهان میماند.
درخور عقل عوام این گفته شد |
| از سخن باقی آن بنهفته شد |
به زعم مولوي اگر مخاطبان هوشیار و بیدار دل باشند، نیازي به صراحتگویی نیست.
گر مراقب باشی و بیدار تـو |
| بینی هر دم پاسخ کردار تو |
حقیقت آن است که مولوي در مثنوي «از پی تعلیم آن بسته دهن» از زبان رمزي و مکتوم و مورد پسند خویش به دور میافتد تا دیگران بتوانند علوم و فنون را از وي یاد بگیرند. خلق و حلق در نظر وي «محجوب و کثیف» و «تنگ و ضعیف» است. لقمۀ باز از آن صعوه نیست و شرح نکات در منظر زندانیان پیامدي جز حزن و غبن ندارد از آن رو ترجیح می‌دهد این مطالب را در مجمع روحانیان مطرح سازد. مولوي راه رهایی از این تنگنا را «آب و روغن کردنی» می‌داند، یعنی گشودن منطقی که دركها از قشر آن تازه شود. وي زمانی که دم خوشی برایش دست می‌دهد، خود را بر کنار بامی تصور می‌کند که باید ترسان ترسان در آن گام بردارد.
چون رسید اینجا سخن لب در ببست |
| چـون رسید اینجا قلم در هم شکست |
شاید از این روي است که دیگران مولوي را «خاموش پرگفتار» یا «ناطق اخرس» مینامند.(رضادوست، 1394: 102)، نطق لازمۀ تعلیم است؛
ناطقه سوي دهان تعلیم راست |
| ورنه خود آن نطق را جویی جداست |
و از سوي دیگر «صد خموش خوش نفس» دست بر لب شاعر میزنند، یعنی که بس ولی وي؛
نامه خواند از پی تعلیم را |
| حرف گوید از پی تفهیم |
جالب است مولوي، نهیب خموش اندرون را بر زبان برخی از شخصیّتهاي داستانهایش جاري ساخته است.
نیست دستوري وگرنه ریختی |
| گرد از دریاي راز انگیختـی |
باید گفت مولوي چارهاي جز سکوت پیشگی نداشته است.
من چه گویم که مرا در دوخته است |
| دمگهم را دمگه او سوخته است |
وي پیرو احوال باطنی خویشتن بوده است؛ این احوال هر آنچه گفت، بدون شک، همان می‌شود.
پیش بینایان خبر گفتن خطاست |
| کان دلیل غفلت و نقصان ماست |
تأکیدات مولوي بر لزوم رازداري و مولوي دلدادۀ عرفان میترایی
این مطلب که مثنوي مولوي، مشحون از رازها و کنایات دقیق است، به دور از مبالغه است:
بو که فیما بعد دستوري رسد |
| با بیانی که بود نزدیکتر |
وي در آغاز دفتر سوم در خطاب به حسامالدین، مثنوي را «گنجینۀ اسرار» خوانده است:
برگشا گنجینۀ اسرار را |
| در سوم دفتر بهل اعذار را |
مولوي همواره بر لزوم رازداري تأکید فراوان داشته است. به اعتقاد او تنها کسانی شایستگی آموختن اسرار الهی را مییابند که بتوانند خاموشی پیشه کنند و اسرار را نزد نامحرمان فاش نکنند.
بر لبش قفل است و در دل رازها |
| لب خموش و دل پر از آوازها |
کسی که بتواند محرم اسرار گردد، با شگفتیهاي فراوانی مواجهه می‌شود.
چون شوي محرم گشایم با تو لـب |
| تا ببینی آفتابی نیم شب |
اگر دل، مخزن اسرار خود را بگشاید، جان با شتاب به سوي عرش پرواز می‌کند.
گر گشاید دل، سر انبان راز |
| جان به سوي عرش آرد ترکتاز |
تأکید مولوي بر لزوم حفظ سرّ تا جایی است که می‌گوید حتی راز را باید از خویشتن خویش پنهان داشت. مهّمترین فایدۀ پنهان کردن راز، به زعم مولوي، سلیم بودن کار از چشم بد و بدخواهان است.
چه عجب که سرّ ز بد پیدا کنی |
| این عجب که سرّ ز خود پنهان کنی |
وي در جاي دیگر در همین باره خطاب به حسامالدین چنین می‌گوید:
[1] bayatiani1349@yahoo.com.
[2] h_ardestanni_r@yahoo.com.
[3] ghanbari.1977@yahoo.com.
[4] nasemami@yahoo.com.
