The Effects of Emotion Efficacy Therapy on Coping Self-Efficacy and Focus of Attention in 15-16 Years-Old Girl Students with Social Anxiety

Subject Areas : Educational

Masumeh Hayati ¹ , manijeh shehniyailagh ² , molod keykhosrovani ³

1 - Department of Psychology, Bushehr Branch, Islamic Azad University, Bushehr, Iran.
2 - Professor, Department of Psychology, Faculty of Educational Sciences and Psychology, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran
3 - Assistant Professor, Department of General Psychology, Bushehr Branch, Islamic Azad University, Bushehr, Iran.

Received: 2022-11-11 Accepted : 2023-01-04 Published : 2025-03-02

Keywords: Emotion efficacy therapy, focus of attention, coping self-efficacy, 15-16 years-old girl students, social anxiety,

Abstract :

The purpose of this research was to determine the effects of emotion efficacy therapy on coping self-efficacy and focus of attention in 15-16 years-old girl students with social anxiety. The design of the research was a semi-experimental pre-test-post-test type with a control group and a follow-up phase. The statistical population includes all female students of the second secondary level, aged 15 to 16, in Borazjan city, who studied in the year 2021-2022. Social Anxiety Questionnaire (Connor et al., 2000) was completed by the students and 40 students whose social anxiety scores were higher than other subjects were selected and randomly assigned to experimental group (20 subjects) and control group (20 subjects). Coping Efficacy (Chesney et al., 2006) and Focus of Attention (Woody et al., 1997) scales were completed in the pre-test. The experimental group received emotion efficacy therapy in 8 sessions of 70 minutes, and the control group did not receive any intervention. After the last session, the post-test was performed, and one month later the follow-up was carried out. Multivariate Analysis of Covariance and SPSS-26 software was used to analyze the data. The results showed that the emotion efficacy therapy has an effect on the focus of attention and coping self-efficacy of female students with social anxiety (p < 0.0001) and can both reduce self-focused attention and increase external attention and coping self-efficacy.

References:

Abbasi, M. (2016). Comparison of social welfare and social anxiety in children with and without specific learning disabilities. Journal of Learning Disabilities, 5(2), 74-91. [Persian]
Abdi Sarkami, F., Mirzaian, B., & Abbasi, G. (2020). The comparison of the effectiveness of metacognitive therapy and emotion efficacy therapy on depression and self-care in non-clinical depressed elderly. Aging Psychology, 6(3), 283-269. [Persian]
Akbari, M., Roshan, R., Shabani, A., Fata, L., Shairi, M. R., & Zarghami, F. (2015). The comparison of the efficacy of transdiagnostic therapy based on repetitive negative thoughts with unified transdiagnostic therapy in treatment of patients with co-occurrence anxiety and depressive disorders: A randomized clinical trial. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology, 21(2), 88-107. [Persian]
Asher, M., Asnaani, A., & Aderka, I. M. (2017). Gender differences in social anxiety disorder: A review. Clinical Psychology Review, 56, 1-12.
Bahramiyan, H., Morovati, Z., Yousefi, M., & Amiri, M. (2020). Reliability, validity, and factorial analysis of Coping Self-Efficacy Scale. Clinical Psychology and Personality, 15(2), 215-226. [Persian]
Beirami, M., Akbari, E., Qasempour, A., & Azimi, Z. (2012). An investigation of anxiety sensitivity, meta-worry and components of emotion regulation in students with and without social anxiety. Clinical Psychology Studies, 2(8), 40-69. [Persian]
Chesney, M. A., Neilands, T. B., Chambers, D. B., Taylor, J. M., & Folkman, S. (2006). A validity and reliability study of the coping self‐efficacy scale. British Journal of Health Psychology, 11(3), 421-437.
Connor, K. M., Davidson, J. R., Churchill, L. E., Sherwood, A., Weisler, R. H., & Foa, E. (2000). Psychometric properties of the Social Phobia Inventory (SPIN): New self-rating scale. The British Journal of Psychiatry, 176(4), 379-386.
Ebrahimi, M., Shahhabizadeh, F., Esmaeili, A. A., & Ahi, G. (2021). The effectiveness of trans diagnostic based emotion efficiency therapy on emotional distress, nursing stress, and health anxiety of anxious nurses; simultaneous follow-up with COVID-19 pandemic. Iranian Journal of Nursing Research, 16(5), 19-31. [Persian]
Ghadampour, E., Hosseini Ramaghani, N., Moradi, S., Moradiyani Gizeh Rod, K., & Alipour, K. (2018). Effectiveness of emotional schema therapy on decrease of post-event rumination and cognitive avoidance in people with clinical symptoms of social anxiety. Internal Medicine Today, 24(2), 111-118. [Persian]
Hasanvand Amozadeh, M., Hasanvand Amozadeh, M., & Hasanvand Amozadeh, M. (2017). The effect of anger management skills training on social anxiety and anger self-regulation skills in social anxious high school boys. Knowledge and Research in Applied Psychology, 14(54), 73-83. [Persian]
Heidarian Fard, Z., Bakhshipour, B., & Faramarzi, M. (2016). The effectiveness of group cognitive-behavioral therapy on social anxiety, social self-efficacy and rumination. Clinical Psychology Studies, 6(21), 152-172. [Persian]
Hooman, F., Mehrabizadeh Honarmand, M., Zargar, Y., & Davodi, I. (2015). The effectiveness of transdiagnostic therapy on anxiety, depression, cognitive strategies of emotional regulation, and general performance in women with comorbid anxiety and depression. Journal of Advanced Biomedical Sciences, 5(4), 551-563. [Persian]
Hosseini Ardakani, A. (2020). The effectiveness of emotion-based therapy on social anxiety and interpersonal dependence of women referred to health houses. Journal of Psychology New Ideas, 4(8), 1-11. [Persian]
Hosseini Dowlatabadi, F., Sadeghi, A., Saadat, S., & Khodayari, H. (2014). Relationship between self-efficacy and self-actualization with coping strategies among students. Research in Medical Education, 6(1), 10-18. [Persian]
Imani, S., Alkhaleel, Y., & Shokri, O. (2019). The relationship between dysfunctional attitudes and Social Anxiety Disorder in adolescents (students): The mediating role of Emotion Regulation. Journal of Educational Psychology Studies, 16(33), 1-28. [Persian]
Kouchi, S., Mami, S., & Ahmadi, V. (2021). The mediating role of cognitive emotion regulation strategies and social self-efficacy in the relationship between early maladaptive schemas and social anxiety in adolescent girls. Journal of Psychological Science, 20(102), 953-966. [Persian]
McKay, M., & West, A. (2016). Emotion efficacy therapy: A brief, exposure-based treatment for emotion regulation integrating ACT and DBT. New Harbinger Publications.
Mohammadi, F., & Hafezian, M. (2019). Effectiveness of group Gestalt Therapy on social anxiety, test anxiety and positive and negative affection of female students. Journal of Instruction and Evaluation, 11(44), 13-29. [Persian]
Morovati, Z., & Yadegari, R. (2019). Comparison of loneliness and coping self-efficacy in cell phone addicted and normal female college students. Journal of Psychological Achievements, 26(2), 243-262. [Persian]
Norouzi, M., Michaeli Manee, F., & Issazadegan, A. (2016). The prevalence of self-reported social anxiety disorder on Iranian students. Studies in Medical Sciences, 27(2), 155-166. [Persian]
Rahmanian, Z., Mirzaian, B., & Hassanzadeh, R. (2020). Effectiveness of cognitive-behavioral group therapy on social anxiety of female students. Daneshvar Medicine, 19(5), 47-56. [Persian]
Sakiris, N., & Berle, D. (2019). A systematic review and meta-analysis of the Unified Protocol as a transdiagnostic emotion regulation-based intervention. Clinical Psychology Review, 72, 101751.
Salajegheh, S., & Bakhshani, N. (2017). Effectiveness of combined group exposure therapy and coping with stress skills training on social anxiety rate of university students. Knowledge and Research in Applied Psychology, 15(56), 96-104. [Persian]
Wells, A., Fisher, P., Myers, S., Wheatley, J., Patel, T., & Brewin, C. R. (2012). Metacognitive therapy in treatment-resistant depression: A platform trial. Behavior Research and Therapy, 50(6), 367-373.
Woody, S. R., Chambless, D. L., & Glass, C. R. (1997). Self-focused attention in the treatment of social phobia. Behavior Research and Therapy, 35(2), 117-129.
Yabandeh, M., Bagholi, H., Sarvghad, S., & Kouroshnia, M. (2019). Comparing the effectiveness of cognitive behavioral therapy with acceptance and commitment therapy on reduction of social anxiety disorder symptoms. Psychological Methods and Models, 10(36), 177-196. [Persian]

Full-Text:



مقایسه تکانشگری، خویشتن داری و مطلوبیت اجتماعی در بیماران مبتلا به ویروس کرونا... /  139

 

 

 

 

 

تأثیر درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی بر خودکارآمدی مقابله­ای و کانون توجه در دانش­آموزان دختر 15-16 ساله مبتلا به اضطراب اجتماعی

معصومه حیاتی

دانشجوی دکترای روانشناسی، گروه روان­شناسی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران

منیجه شهنی ییلاق*

گروه روانشناسی، دانشکده علوم تربیتی و روان­شناسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

مولود کیخسروانی

گروه روان­شناسی، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران

چکیده

هدف از این پژوهش تعیین تأثیر درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی بر خودکارآمدی مقابله­ای و کانون توجه در دانش­آموزان دختر 15-16 ساله مبتلا به اضطراب اجتماعی بود. طرح پژوهش نیمه­آزمایشی از نوع پیش­آزمون- پس­آزمون با گروه گواه و پیگیری بود. جامعه آماری شامل کلیه دانش­آموزان دختر مقطع متوسطه دوم 15 تا 16 ساله شهر برازجان بود که در سال 1401-1400 به تحصیل اشتغال داشتند. پرسشنامه اضطراب اجتماعی (Connor et al., 2000) توسط دانش­آموزان تکمیل گردید و 40 دانش­آموز که نمره اضطراب اجتماعی آنان بیش از آزمودنی­های دیگر بود انتخاب و به­طور تصادفی به گروه آزمایشی (20 نفر) و گروه گواه (20 نفر) گمارده شدند و پرسشنامه­های کارآمدی مقابله­ای (Chesney et al., 2006) و کانون توجه (Woody et al., 1997) را در پیش­آزمون تکمیل کردند. گروه آزمایشی در 8 جلسه 70 دقیقه­ای تحت درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی قرار گرفتند و گروه گواه مداخله­ای دریافت نکرد. پس از آخرین جلسه، پس­آزمون اجرا شد و سپس یک ماه پس از اتمام جلسات نیز مجدداً پیگیری از هر دو گروه گرفته شد. جهت تجزیه و تحلیل داده­ها از تحلیل کوواریانس چندمتغیری استفاده شد. نتایج نشان داد که درمان مبتنی بر کارآمدی هیجان بر کانون توجه و خودکارآمدی مقابله­ای دانش­آموزان دختر دارای اضطراب اجتماعی تأثیر دارد (0001/0p <) و می­تواند هم در کاهش توجه متمرکز بر خود و افزایش توجه بیرونی و هم بر افزایش خودکارآمدی مقابله­ای مؤثر باشد.

کلید واژه­ها: درمان مبتنی بر کارآمدی هیجان، کانون توجه، خودکارآمدی مقابله­ای، دانش­آموزان دختر 15-16 سال، اضطراب اجتماعی

 

 

 

 

 

The Effects of Emotion Efficacy Therapy on Coping Self-Efficacy and Focus of Attention in 15-16 Years-Old Girl Students with Social Anxiety

Masumeh Hayati, Ph.D Student

Department of Psychology, Bushehr Branch, Islamic Azad University, Bushehr, Iran.

Manijeh Shehni Yailagh, Ph.D

Professor, Department of Psychology, Faculty of Educational Sciences and Psychology, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran

Moloud Keykhosrovani, Ph.D

Assistant Professor, Department of General Psychology, Bushehr Branch, Islamic Azad University, Bushehr, Iran.

Abstract

The purpose of this research was to determine the effects of emotion efficacy therapy on coping self-efficacy and focus of attention in 15-16 years-old girl students with social anxiety. The design of the research was a semi-experimental pre-test-post-test type with a control group and a follow-up phase. The statistical population includes all female students of the second secondary level, aged 15 to 16, in Borazjan city, who studied in the year 2021-2022. Social Anxiety Questionnaire (Connor et al., 2000) was completed by the students and 40 students whose social anxiety scores were higher than other subjects were selected and randomly assigned to experimental group (20 subjects) and control group (20 subjects). Coping Efficacy (Chesney et al., 2006) and Focus of Attention (Woody et al., 1997) scales were completed in the pre-test. The experimental group received emotion efficacy therapy in 8 sessions of 70 minutes, and the control group did not receive any intervention. After the last session, the post-test was performed, and one month later the follow-up was carried out. Multivariate Analysis of Covariance and SPSS-26 software was used to analyze the data. The results showed that the emotion efficacy therapy has an effect on the focus of attention and coping self-efficacy of female students with social anxiety (p < 0.0001) and can both reduce self-focused attention and increase external attention and coping self-efficacy.

Keywords: Emotion efficacy therapy, focus of attention, coping self-efficacy, 15-16 years-old girl students, social anxiety

 

 

 

 

 

مقدمه

اضطراب اجتماعی (social anxiety) یکی از اختلالات مزمن و شایع­ترین اختلال اضطرابی دوره کودکی و نوجوانی محسوب می­شود (Imani, Alkhaleel, & Shokri, 2019). در دو دهه گذشته اضطراب اجتماعی به عنوان یکی از شایع­ترین اختلالات مزمن روان­پزشکی شناخته شده است (Hasanvand Amozadeh et al., 2017). بیشترین سن شروع اضطراب اجتماعی، سال­های نوجوانی است، اما شروع در سنین پایین­تر (حتی پنج سالگی) و بالاتر (حتی سی و پنج سالگی) نیز شایع است. اختلال اضطراب اجتماعی اختلالی شایع است تا آنجاکه شیوع 13 درصدی این اختلال در جامعه، آن را در جایگاه سومین اختلال روان­پزشکی پس از اختلال افسردگی و وابستگی به الکل قرار داده است (Heidarian Fard, Bakhshipour, & Faramarzi, 2016). طبق پژوهش­های گذشته شیوع بالایی از اضطراب اجتماعی در اواخر کودکی و اوایل نوجوانی وجود دارد که آن هم در دخترها نسبت به پسرها بیشتر است (Rahmanian, Mirzaian, & Hassanzadeh, 2020). اضطراب اجتماعی با ترس مشخص و مداوم از یک یا چند موقعیت اجتماعی (مانند صحبت با یک غریبه یا همسال ورفتن به یک مهمانی) یا فعالیت­های اجرایی (مانند سخنرانی) که در آن، فرد در معرض افراد ناآشنا قرار می­گیرد یا جایی که ممکن است با بررسی احتمالی دیگران مواجه شود، مشخص می­شود (Asher, Asnaani, & Aderka, 2017).

دانش­آموزان امروزه با بسياري از ضرورت­هاي مربوط به آموزش، به دليل تقاضاي سختگيرانه و ارزيابي دقيق جامعه براي تعامل با جامعه مواجه هستند. همان­طور كه معلم و اولیاء مدرسه در محيط مدرسه با دانش­آموزان، ارتباط برقرار می­کنند، انتظار مي­رود با استفاده از مهارت­هاي اجتماعی، شامل توانايي برقراری ارتباط و ابراز وجود بتوانند تعامل مؤثری برقرار کنند (Abbasi, 2016). دانش­آموزانی که با مسائلی مانند اضطراب اجتماعی مواجه هستند به خوبی قادر به ارتباط و مقابله با مسائل اجتماعی نمی­باشند. اضطراب اجتماعی ترس افراطی یا غیرمعقول از موقعیت­هایی است که رفتار یا عملکرد فرد ممکن است وارسی یا ارزیابی شود. این ترس ناشی از این انتظار است که فرد به­طور منفی قضاوت می­شود و این مسئله باعث دستپاچگی و تحقیر او خواهد شد (Mohammadi & Hafezian, 2019). اختلال اضطراب اجتماعی عملکرد تحصیلی، اجتماعی، خانوادگی، شخصی و اقتصادی فرد را مختل می­سازد. تعداد کمی از افراد مبتلا درمان قابل توجهی می­گیرند، برخی از مبتلایان ممکن است هفته­ها از خانه خارج نشوند یا از بسیاری موقعیت­های اجتماعی، شغلی و تحصیلی خود صرف نظر کنند و این امر تحول روان­شناختی فرد را تحت تأثیر قرار داده و مانع تعاملات بین فردی او می­شود. اگرچه این رفتارهای اجتنابی به­طور موقت اضطراب را کاهش می­دهد اما اختلال را از بین نمی­برد (Yabandeh, Bagholi, Sarvghad, & Kouroshnia, 2019).

 Lweke (2017) معتقد است که اضطراب اجتماعی با ترس شدید از موقعیت­های اجتماعی مشخص می­شود و پیش­بینی فرد این است که منفی ارزیابی می­شود. بنابراین اضطراب اجتماعی می­تواند آشفته و مخرب باشد که به­طور معمول باعث نگرانی زیاد در افراد می­شود. با در نظر گرفتن شیوع بالای این اختلال و بالا بودن نگرانی در بین دانش­آموزان دختر، شناخت عوامل مؤثر در پیدایش و تداوم اضطراب اجتماعی و شیوه درمانی مناسب، الزامی است (cited by Mohammadi & Hafezian, 2019). فرآیندهای مقابله­ای (coping process) از متغیرهای مهم است که به عنوان یکی از متغیرهای مرتبط با استرس و شرایط بحرانی مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است (Hosseini Dowlatabadi, Sadeghi, Saadat, & Khodayari, 2014).

به علاوه، افراد هنگام مدیریت شرایط دشوار باید مقابله­ای مؤثر داشته باشند تا بتوانند استرس و نتایج نامطلوب آن را بر سلامتی و آرامش خود از بین ببرند. اگر آنها درک مناسبی از قابلیت­ها و توانایی­های خود داشته باشند، هنگام مقابله با موقعیت­های تنش­زای زندگی کمتر آسیب­پذیر خواهند بود. افراد دارای اختلال اضطراب اجتماعی اغلب از راهبردهای اجتنابی استفاده می­جویند و در مواجهه با رویدادها، رفتار اجتناب و گریز از خود نشان می­دهند. در این اختلال، موقعیت اهمیت ویژه­ای دارد، زیرا افراد دارای اختلال اضطراب اجتماعی درگیر موقعیت­هایی هستند که برانگیزاننده اضطراب می­باشند. این موقعیت­ها شامل: مهمانی، شرکت در همایش یا کلاس، سخنرانی، خوردن در جمع و مکالمه با افراد ناآشنا و مواردی از این قبیل است (Norouzi, Michaeli Manee, & Issazadegan, 2016).

مواجهه با موقعیت­های استرس­زا، مستلزم مهارت مقابله‌ای (coping skill) است و فردی که در خود احساس شایستگی در مقابله با شرایط تنش­زا داشته باشد، دارای خودکارآمدی مقابله­ای (coping self-efficacy) است. لازم به ذکر است که هر نوع تلاش سالم و ناسالم برای جلوگیری، از بین بردن یا تضعیف منبع استرس یا تلاش­های فرد برای مدیریت یا کنترل موقعیت­های چالش­برانگیز یا پر دغدغه را مقابله می­گویند (Bahramiyan, Morovati, Yousefi, & Amiri, 2020). خودکارآمدی مقابله­ای، اعتماد به نفس يک فرد يا خودکارآمدی ادراک­شده او در انجام رفتارهای مقابله­ای به هنگام مواجهه با چالش­های زندگی و تهديدهای آن است. راهبردهای مقابله­ای با کاهش پريشانی­های روانی در ارتباط هستند. مهارت خودکارآمدی مقابله­ای که فرد را قادر می­سازد تا با تنظيم هيجانات در مقابل استرس­های محيطی و اجتماعی، پاسخ بهنجار بدهد، نشان می­دهد که خودکارآمدی مقابله­ای، رفتارهای انطباقی و سازگارانه را به فرد می­آموزد (Morovati & Yadegari, 2019).

کانون توجه (focus of attention)، از جمله مسائلی است که افراد دارای اضطراب اجتماعی با آن روبرو هستند. توجه متمركز بر خود و سوگيري­هاي انتخابي در توجه، تعبير، حافظه و قضاوت اجتماعي از مؤلفه­هاي اصلي شناختي مطرح در زمينه اضطراب اجتماعي هستند و به نظر مي­رسد که افراد مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعي در موقعيت­هاي اجتماعي گرايش دارند توجه خود را به سمت جنبه­هاي دروني، از جمله برانگيختگي، رفتار، افكار، هيجانات يا ظاهر خود، انتقال دهند (Beirami, Akbari, Qasempour, & Azimi, 2012). توجه متمركز برخود و ارزيابي رفتار خويشتن، بخشي از تلاش نادرست فرد براي جلوگيري از دستپاچگي و تحقير است. توجه متمرکز بر خود، دسترسي افراد مبتلا به اضطراب اجتماعي را به افكار و احساسات خود افزايش داده و با عملكرد آنها تداخل مي­كند (Wells et al., 2012). از آنجاکه افراد دارای اضطراب اجتماعی، به ویژه در سنین نوجوانی با مسائل متعددی روبرو هستند که می­توانند بسیاری از جنبه­های زندگی را مختل کنند و کیفیت زندگی فرد را تا حد زیادی کاهش دهند، نیاز مبرمی به درمان دارند (Norouzi et al., 2016).

پژوهشگران معتقدند که اضطراب اجتماعی یک حالت هیجانی است که به دنبال ارزیابی اطلاعات درباره رویدادهای تهدیدکننده و یا ادراک توانایی شخص برای مواجهه با آن رویدادها پدید می­آید (Kouchi, Mami, & Ahmadi, 2021). از آنجاکه تنظیم هیجان از عوامل مؤثر در بروز، نگهداشت و استمرار اضطراب، افسردگی و استرس است، لذا یکی از سازه­های مؤثر در ارتباط با اضطراب، کارآمدی هیجانی (emotion efficacy) است (Ebrahimi, Shahhabizadeh, Esmaeili, & Ahi, 2021).

درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی (Emotion Efficacy Therapy) براساس چندین درمان شناختی-رفتاری توسعه یافته و درمان­های مبتنی بر پذیرش و تعهد و رفتاردرمانی دیالکتیکی (Dialectical Behavioral Therapy) را با درمان مبتنی بر مواجهه یکپارچه می­سازد. درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی، برانگیزنده­های فراتشخیصی کارآمدی هیجانی پایین را مورد هدف قرار می­دهد. مهارت­های این نوع درمان به جای تمرکز بر کاهش بدتنظیمی هیجانی و علایم زیربنایی اضطراب، افسردگی، استرس و تکانشگری بر افزایش تحمل پریشانی و کاهش اجتناب از هیجان تمرکز می­کنند. با استفاده از پنج مؤلفه آگاهی از هیجان، پذیرش ذهن­آگاهانه، عمل مبتنی بر ارزش­ها، مقابله ذهن­آگاهانه و تمرین مهارت­های مبتنی بر مواجهه، درمان­جویان یاد می­گیرند که انتخاب­های خود را در مواجهه با هیجانات دشوار گسترش دهند. به جای واکنش­های غیرمؤثر و پاسخ­هایی که ناسازگار هستند، درمان‌جویان ابزارهایی را در اختیار می­گیرند که به آنها اجازه می­دهد رابطه جدیدی با هیجانات خود برقرار کنند (Wells et al., 2012).

Hosseini Ardakani (2020) در پژوهشی اثربخشی درمان مبتنی بر هیجان بر اضطراب اجتماعی و وابستگی بین فردی زنان مراجعه­کننده به خانه­های سلامت را مورد بررسی قرار داد و نتیجه گرفت که درمان مبتنی بر هیجان علاوه بر کارآیی در زمینه اختلالات شخصیت در درمان اختلالات روانی دیگر نیز کاربرد دارد.

Abdi Sarkami, Mirzaian, and Abbasi (2020) به مقایسه اثربخشی درمان فراشناختی و درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی بر افسردگی و خودمراقبتی در سالمندان افسرده غیربالینی پرداختند. نتایج نشان داد درمان فراشناختی و درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی بر بهبود علائم افسردگی و توان خودمراقبتی سالمندان افسرده غیربالینی اثربخش است. همچنین Hooman, Mehrabizadeh Honarmand, Zargar, and Davodi (2015) پژوهشی با عنوان بررسی درمان فراتشخیصی بر علائم اضطراب، افسردگی، راهبردهای شناختی تنظیم هیجانی و عملکرد عمومی زنان مبتلا به اضطراب و افسردگی همبود انجام دادند. فرضیه اصلی درمان این بود که افراد مبتلا به اختلالات هیجانی راهبردهای تنظیم هیجانی ناسازگارانه به کار می­برند. آنها اساساً سعی می­کنند تا از هیجانات ناخوشایند اجتناب کنند و با شدت آن را کاهش دهند که باعث نتیجه عکس و تداوم علایم آنها می­شود. نتایج نشان داد که در گروه آزمایشی، اضطراب و افسردگی کاهش و راهبردهای مثبت افزایش یافته است.

پژوهشی که توسط Akbari et al. (2015) جهت مقایسه اثربخشی درمان فراتشخیصی مبتنی بر افکار تکرارشونده منفی با درمان فراتشخیصی یکپارچه در درمان بیماران مبتلا به اختلالات اضطرابی و افسردگی، انجام گرفت، نشان داد که هر دو درمان در مقایسه با گروه گواه موفق به کاهش اضطراب و افسردگی شدند. Sakiris and Berle (2019) در تحقیقی درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی را بر اجتناب تجربی و تحمل پریشانی مؤثر دانستند. آنها نتیجه گرفتند که درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی در کاهش عدم تحمل پریشانی، اجتناب هیجانی و علائم بدتنظیمی هیجانی مؤثر است.

مدل درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی، به دلیل جدید بودن، هنوز مطالعات کافی روی اثربخشی آن به خصوص در حوزه اضطراب اجتماعی انجام نشده است. بنابراین با توجه به نیاز زیاد در این زمینه و از آنجایی­که خودکارآمدی مقابله­ای و کانون توجه از عوامل مهم در حفظ و تداوم اضطراب اجتماعی هستند و درمان مبتنی بر هیجان می­تواند تأثیرات به سزایی بر آن متغیرها داشته باشد، لذا این مطالعه به بررسی تأثیر درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی بر خودکارآمدی مقابله‌ای و کانون توجه در دختران 15-16 سال دارای اضطراب اجتماعی پرداخته است. بر این اساس، فرضیه­های پژوهش عبارتند از:

1-       بین گروه­های درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی و گواه از لحاظ خودکارآمدی مقابله­ای در دانش­آموزان دختر 15-16 ساله مبتلا به اضطراب اجتماعی تفاوت معنی‌داری وجود دارد.

2-       بین گروه­های درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی و گواه از لحاظ کانون توجه (توجه متمرکز بر خود، توجه بیرونی) در دانش­آموزان دختر 15-16 ساله مبتلا به اضطراب اجتماعی تفاوت معنی­داری وجود دارد.

3-       بین گروه­های درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی و گواه از لحاظ خودکارآمدی مقابله­ای در دانش­آموزان دختر 15-16 ساله مبتلا به اضطراب اجتماعی در بلندمدت تفاوت معنی­داری وجود دارد.

4-       بین گروه­های درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی و گواه از لحاظ کانون توجه (توجه متمرکز بر خود، توجه بیرونی) در دانش­آموزان دختر 15-16 ساله مبتلا به اضطراب اجتماعی در بلندمدت تفاوت معنی­داری وجود دارد.

 

روش

جامعه آماری، نمونه و روش نمونه­گیری: طرح پژوهش از نوع نیمه­آزمایشی با پیش‌آزمون-پس‌آزمون، همراه با گروه گواه و مرحله پیگیری بوده است. گروه­های آزمایشی را دخترهای نوجوان مدارس متوسطه دوم 15-16 ساله تشکیل داده­اند. جامعه آماری این تحقیق عبارت بود از کلیه دانش‌آموزان دختر متوسطه دوم شهر برازجان که در سال تحصیلی 1401-1400، مشغول به تحصیل بودند. روش نمونه­گیری نیز به دلیل حجم گسترده جامعه و رعایت اصل صرفه­جویی، روش نمونه­گیری خوشه­ای چند مرحله­ای بوده است. پرسشنامه اضطراب اجتماعی در بین دانش­آموزان دختر در دو مدرسه و دو کلاس 20 نفره اجرا شد و پس از تصحیح و نمره­گذاری آن 40 نفر از کسانی که نمره اضطراب اجتماعی بالاتری داشتند انتخاب و به­طور تصادفی به گروه­های آزمایشی (20 نفر) و گواه (20 نفر) گمارده شدند. سپس، پرسشنامه­های کانون توجه و خودکارآمدی مقابله­ای بین آن­ها توزیع شد. پس از آن، درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی به گروه آزمایشی ارائه شد و گروه گواه، درمانی را دریافت نکرد. پس از پایان جلسات درمانی که حدود 8 هفته بود مجدداً از گروه آزمایشی آزمون­های کانون توجه و خودکارآمدی مقابله‌ای گرفته شد و پس از گذشت یک ماه جهت پیگیری، آزمون­های کانون توجه و خودکارآمدی مقابله­ای مجدداً در بین دانش­آموزان گروه آزمایشی و گواه اجرا شد. از جمله ملاک­های ورود شامل: تحصیل در مقطع متوسطه دوم، تکمیل پرسشنامه­ها، کسب نمره بالاتر از میانگین در پرسشنامه اضطراب اجتماعی و تکمیل فرم رضایت آگاهانه می­باشد. از جمله ملاک­های خروج شامل مشارکت نداشتن در جلسات درمانی و عدم پاسخگویی به تکالیف و تمرینات درمانی بوده است.

 

ابزار سنجش

پرسشنامه اضطراب اجتماعی: پرسشنامه اضطراب اجتماعی در سال 2000 توسط Connor  و همکارانش ساخته شد. پرسشنامه سه حیطه بالینی اضطراب اجتماعی یعنی ترس، اجتناب و علائم فیزیولوژیکی این اختلال را می­سنجد. یکی از موارد استفاده این پرسشنامه آزمودن پاسخ به درمان در مبتلایان به اختلال اضطراب اجتماعی است. این پرسشنامه یک مقیاس خودسنجی شامل 17 ماده است و از سه زیرمقیاس فرعی ترس (6 ماده)، اجتناب (7 ماده) و ناراحتی فیریولوژیکی( 4 ماده) تشکیل می­شود. نمره­گذاری این مقیاس بر اساس یک مقیاس لیکرت پنج درجه­ای از صفر (اصلاً) تا 4 (خیلی زیاد) می­باشد. بر اساس نتایج به دست آمده برای تفسیر نمرات، نقطه برش 40 با کارآیی دقت تشخیص 80 % و نقطه برش 50 با کارآیی 89% ، افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی را از افراد غیرمبتلا متمایز می­کند (Connor et al., 2000). این پرسشنامه از پایایی و روایی بالایی برخوردار است. ضرایب پایایی آن با روش بازآزمایی در گروه­هایی با تشخیص اضطراب اجتماعی برابر با 78/0 تا 89/0 بوده و ضریب همسانی درونی آن (آلفای کرونباخ) در یک گروه بهنجار 94/0 گزارش شده است. همچنین، ضرایب آلفای کرونباخ برای خرده مقیاس­های ترس 89/0، اجتناب 91/0 و ناراحتی فیزیولوژیکی 80/0 گزارش شده است. روایی سازه آن در مقایسه نتایج این آزمون در دو گروه از آزمودنی­ها با تشخیص اختلال اضطراب اجتماعی و آزمودنی­های افراد بهنجار بدون تشخیص روان­پزشکی بررسی شد که تفاوت معنی داری با هم نشان دادند، که این خود حاکی از اعتبار بالای آن است (Salajegheh & Bakhshani, 2017).

مقیاس خودکارآمدی مقابله­ای: مقیاس خودکارآمدی مقابله­ای توسط Chesney et al. (2006) ساخته شده است. این مقیاس مقابله مثبت و سازنده را اندازه­گیری می­کند و بر اعتماد یک فرد نسبت به توانایی خویش جهت مقابله مؤثر متمرکز است. این پرسشنامه دارای 26 ماده بوده و هدف آن ارزیابی مقابله مثبت و سازنده از ابعاد مختلف (توقف هیجان و افکار ناخوشایند، راهبرد مسئله­مدارو دریافت حمایت از خانواده و دوستان) است. نمره­گذاری این مقیاس به صورت یک طیف لیکرت سه درجه­ای است و نحوه امتیازدهی گزینه موافقم از 5 تا 10، گزینه گاهی اوقات موافقم 1 تا 5 و اصلاً موافق نیستم نمره صفر می­گیرد. برای به دست آوردن امتیاز مربوط به هر بُعد، مجموع امتیازات مربوط به تک تک ماده­های آن باهم جمع می­شوند. Chesney et al. (2006)، ضرایب پایایی این مقیاس را به روش آلفای کرونباخ برای خرده مقیاس­های توقف هیجان و افکار ناخوشایند، مقابله مسئله­مدار و دریافت حمایت از خانواده و دوستان به ترتیب 89/0، 83/0 و 91/0 گزارش نمود.

پرسشنامه کانون توجه: پرسشنامه کانون توجه توسط Woody, Chambless, and Glass (1997) ساخته شد. هدف از این پرسشنامه اندازه­گیری کانون توجه افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی در تعاملات اجتماعی از دو بُعد مختلف کانون توجه متمرکز بر خود (5 ماده) و کانون توجه بیرونی (5 ماده) می­باشد. این پرسشنامه دارای 10 ماده بوده و نمره گذاری در یک طیف لیکرت 5 درجه ای از 1 (اصلاً درست نیست) تا 5 (کاملاً درست است) می­باشد. Woody et al. (1997) پایایی و روایی این پرسشنامه را مورد تأیید قرار داده‌اند.

 

روش اجرا و تحلیل داده­ها

در مرحله پیش­آزمون، پرسشنامه اضطراب اجتماعی Connor et al. (2000) روی دانش­آموزان دختر متوسطه دوم نمونه‌گیری شده اجرا شد، سپس، از بین افرادی که نمره بالاتر از میانگین آوردند،40 نفر به صورت تصادفی انتخاب شدند. در مرحله بعد به دوگروه ۲0 نفری، یک گروه آزمایشی و یک گروه گواه، به صورت تصادفی تقسیم شدند. در اعضای گروه آزمایشی، درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی با استفاده از پروتکل McKay and West (2016) راهبردهای درمانی اجرا شد ولی گروه گواه مداخله­ای دریافت نکرد. پس از اجرای مداخله، آزمون­های تحقیق اجرا و یک ماه بعد از اتمام جلسات درمانی، به منظور اندازه­گیری تداوم اثر درمان­های اعمال شده، مجدداً پرسشنامه­های تحقیق اجرا شد. به منظور تحلیل داده­ها از تحلیل کوواریانس چندمتغیری در نرم­افزار SPSS-26 استفاده شد. جدول 1 خلاصه­ای از جلسات درمان را نشان می­دهد.

 

جدول 1. خلاصه جلسات درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی (McKay & West, 2016)

جلسه	شرح جلسات
اول	اجرای پیش­آزمون، توصیف نقش و اهمیت اجتناب از احساسات، تحمل پریشانی و تنظیم هیجان. درمان­جویان یاد گرفتند که چگونه از طریق چهار مؤلفه هیجان یعنی افکار، احساسات، حس­های بدنی و تمایلات رفتاری به تماشای هیجان­ها بپردازند.
دوم	پذیرش ذهن­آگاهانه به عنوان راهی برای افزایش تحمل پریشانی و تنظیم هیجان، آموزش موج­سواری بر هیحان، تمرین مزایا و معایب اجتناب از هیجان، معرفی مواجهه، آموزش مقیاس درجه­بندی واحدهای ذهنی پریشانی.
سوم	آموزش مشخص کردن ارزش­های زندگی، نحوه استفاده از اقدام مبتنی بر ارزش­ها به عنوان راهی برای نشان دادن پذیرش ذهن­آگاهانه، تحمل پریشانی و زندگی با ارزش. مشخص کردن حیطه­های ارزش درمان­جویان، مزایای عمل مبتنی بر ارزش، آموزش لحظه انتخاب، نشخوار ذهنی و آموزش تنفس شکمی جهت تمرین روزانه.
چهارم	تمرین عمل مبتنی بر ارزش­ها با استفاده از مواجهه تصوری و بازخورد، آموزش تکنیک خودگویی و نوشتن، توضیح مقابله ذهن­آگاهانه به عنوان راهی برای افزایش تنظیم احساسات و عملکرد مبتنی بر ارزش و هدف. چهار گام در این مرحله: شناسایی موقعیت­های برانگیزنده، شناسایی افکار خودآیند منفی، ایجاد افکار مقابله­ای و مشاهده-پذیرش-انتخاب افکار مقابله­ای.
پنجم	هدایت به سمت تمرین مهارت­های مبتنی بر قرار گرفتن در معرض هیجان، برای کسب هر یک از مهارت­های کارآمدی هیجانی. معرفی تن­آرامی و خودآرام سازی، تأکید بر اینکه مهارت­های مقابله ذهن­آگاهانه در ترکیب با پذیرش ذهن­آگاهانه به کار می­روند و تنها هنگام ضرورت زمانی که درمان­جویان نمی­توانند عمل مبتنی بر ارزش­ها را استفاده کنند یا به تنهایی با تمرین پذیرش ذهن­آگاهانه بهبود پیدا نمی­کنند، استفاده می­شوند، تمرین تنفس کنترل نشانه، تمرین حواس پنجگانه.
ششم	تمرین مقابله ذهن­آگاهانه از طریق تن آرامی، تمرین مقابله ذهن­آگاهانه از طریق خودآرام­سازی، آموزش استفاده از شناخت­ها برای کاهش فعال­سازی هیحانی از طریق افکار مقابله­ای و پذیرش بنیادین، آموزش روانی در مورد پذیرش بنیادین و تمرین از طریق مواحهه با هیجان و بازخورد.
هفتم	فراگیری مهارت تحمل پریشانی برای جلوگیری از تبدیل درد به رنج، آموزش آخرین مهارت­های مقابله ذهن­آگاهانه، آموزش توجه برگردانی و گرفتن وقت استراحت، انتخاب وقت استراحت یعنی جدا شدن از یک تجربه طاقت­فرسا و دور شدن از آن، توجه برگردانی و تمرکز در تجربه لحظه حال. آموزش راهبردهای توجه به فردی دیگر، توجه به چیزهای دیگر، انجام کارهای مولد و مفید، انجام دادن فعالیت­های لذت­بخش.
هشتم	مرور برنامه کارآمدی هیجانی همراه با زمان کافی برای بازخورد و رفع اشکال، مواجهه تصوری یا هیجانی با استفاده از مهارت درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی و دریافت بازخورد درجه­بندی کارآمدی هیجانی، سخنان آخر و قدردانی و تشکر، اجرای پس­آزمون بعد از درمان.

 

یافته­ها

جدول 2 میانگین و انحراف معیار نمره­های پیش­آزمون، پس‌آزمون و پیگیری گروه­­های آزمایشی و گواه را در متغیرهای خودکارآمدی مقابله­ای و ابعاد کانون توجه نشان می­دهد.

 

جدول 2. میانگین و انحراف معیار متغیرهای پژوهش به تفکیک گروه آزمایشی و گواه

شاخص‌های آماری متغیرها	گروه	پیش‌آزمون		پس‌آزمون		پیگیری
		میانگین	انحراف معیار	میانگین	انحراف معیار	میانگین	انحراف معیار
خودکارآمدی مقابله­ای	آزمایشی	60/177	34/46	65/227	71/24	80/210	41/54
	گواه	85/178	31/40	15/151	71/42	00/152	20/36
توجه به خود	آزمایشی	70/16	20/2	25/11	71/1	06/12	09/2
	گواه	81/17	21/4	25/17	65/3	95/15	19/3
توجه بیرونی	آزمایشی	33/14	66/3	13/19	91/1	30/17	82/1
	گواه	15/15	99/4	89/12	03/4	53/13	13/4

 

همان­طور که در جدول 2 مشاهده می­شود، میانگین (انحراف معیار) نمره­های پیش­آزمون، پس­آزمون و پیگیری گروه درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی در خودکارآمدی مقابله­ای به ترتیب 60/177 (34/46)، 65/227 (71/24) و 80/210 (41/54)؛ در توجه به خود به ترتیب 70/16 (20/2)، 25/11 (71/1) و 06/12 (09/2)؛ و در توجه بیرونی به ترتیب 33/14 (66/3)، 13/19 (91/1) و 30/17 (82/1) می­باشد. همچنین، میانگین (انحراف معیار) نمره­های پیش­آزمون، پس­آزمون و پیگیری گروه گواه در خودکارآمدی مقابله­ای به ترتیب 85/178 (31/40)، 15/151 (71/42) و 00/152 (20/36)؛ در توجه به خود به ترتیب 81/17 (21/4)، 25/17 (65/3) و 59/15 (19/3)؛ و در توجه به بیرون به ترتیب 15/15 (99/4)، 89/12 (03/4) و 53/13 (13/4) می­باشد.

به منظور بررسی اثربخشی آموزش مبتنی بر کارآمدی هیجانی بر کارآمدی مقابله­ای و ابعاد کانون توجه و نیز تداوم اثربخشی در طول زمان، از تحلیل کوواریانس چندمتغیری استفاده شده است که نتایج مربوط به آن در ادامه اشاره شده است.

در رابطه با پیش­فرض­های تحلیل کوواریانس، مفروضه‌های نرمال بودن توزیع نمرات، همگنی واریانس‌ها و همگنی شیب‌های رگرسیون مورد بررسی قرار گرفتند. به منظور بررسی نرمال بودن توزیع هر یک از متغیرها، از آزمون شاپیرو-ویلک استفاده شد که نتایج نشان داد توزیع متغیرهای وابسته در هیچ یک از مراحل پیش­آزمون و پس­آزمون در گروه­های آزمایشی و گواه معنی­دار نمی­باشد (05/0<p). لذا می­توان نتیجه گرفت که توزیع نمرات، نرمال می­باشد و نمی‌تواند نتایج مداخله را تحت تأثیر قرار دهد. همچنین پیش­فرض همگنی واریانس­ها با استفاده از آزمون لوین مورد بررسی قرار گرفت و با توجه به عدم معنی­داری آماره این آزمون برای متغیرهای وابسته (05/0<p)، پیش­فرض برابری واریانس­های گروه­های آزمایشی و گواه تأیید شد. در رابطه با مفروضه همگنی شیب­های رگرسیون، نتایج تعامل F گروه × پیش‌آزمون خودکارآمدی مقابله­ای نشان داد شیب‌های رگرسیون پیش‌آزمون و پس‌آزمون خودکارآمدی مقابله­ای در گروه‌های آزمایشی و گواه معنی‌دار نیست (570/0p=، 68/0=F). همچنین نتایج تعامل F گروه × پیش‌آزمون توجه متمرکز بر خود نشان داد شیب‌های رگرسیون پیش‌آزمون و پس‌آزمون توجه متمرکز بر خود در گروه‌های آزمایشی و گواه معنی‌دار نیست (706/0p=، 48/0=F). در نهایت، نتایج تعاملF گروه × پیش‌آزمون توجه بیرونی نشان داد شیب‌های رگرسیون پیش‌آزمون و پس‌آزمون توجه بیرونی در گروه‌های آزمایشی و گواه نیز معنی‌دار نیست (196/0p=، 62/1=F).

با توجه به این­که پیش­فرض­های استفاده از آزمون تحلیل کوواریانس رعایت شده است، استفاده از این آزمون برای تجزیه و تحلیل داده­ها بلامانع می­باشد. جدول 3 نتایج کلی تحلیل کوواریانس چندمتغیری در مرحله پس­آزمون را نشان می­دهد.

 

جدول 3. نتایج تحلیل کوواریانس چندمتغیری برای مقایسه میانگین نمرات پس­آزمون متغیرهای وابسته با کنترل پیش­آزمون­ها، در گروه­های آزمایشی و گواه

آزمون	ارزش	مقدار F	درجه آزادی فرضیه	درجه آزادی خطا	Sig.	اندازه اثر
اثر پیلایی	87/0	48/70	00/3	00/33	000/0	00/1
لامبدای ویلکز	13/0	48/70	00/3	00/33	000/0	00/1
اثر هتلینگ	41/6	48/70	00/3	00/33	000/0	00/1
بزرگترین ریشه روی	41/6	48/70	00/3	00/33	000/0	00/1

 

همان­گونه که در جدول 3 ملاحظه می­شود آزمون­های چهارگانه تحلیل کوواریانس چندمتغیری از لحاظ آماری معنی­دار هستند. بنابراین گروه­های آزمایشی و گواه، حداقل در یکی از متغیرهای وابسته در مرحله پس­آزمون دارای تفاوت معنی­دار می­باشند. به منظور مقایسه گروه­ها از لحاظ تک تک متغیرهای وابسته، از تحلیل کوواریانس تک­متغیری در متن مانکووا استفاده شد که نتایج آن در جدول 4 نشان داده شده است.

 

جدول 4. نتایج تحلیل کوواریانس تک­متغیری در متن مانکوا بر روی میانگین نمرات پس­آزمون متغیرهای وابسته با کنترل پیش­آزمون­ها، در گروه­های آزمایشی و گواه

متغیر وابسته	منبع اثر	مجموع مجذورات	درجه آزادی	میانگین مجذوارت	مقدار F	Sig.	اندازه اثر	توان آماری
خودکارآمدی مقابله­ای	گروه	56/60084	1	56/60084	66/93	000/0	73/0	00/1
	خطا	38/22452	35	50/641
توجه متمرکز بر خود	گروه	23/294	1	23/294	02/56	000/0	62/0	00/1
	خطا	82/183	35	25/5
توجه بیرونی	گروه	50/406	1	50/406	95/43	000/0	56/0	00/1
	خطا	73/323	35	25/9

 

با توجه به نتایج جدول 4، مقادیر F تحلیل کوواریانس تک­متغیری در متغیرهای خودکارآمدی مقابله­ای (0001/0p< ,66/93F=)، توجه به خود (0001/0p< ,02/56F=) و توجه بیرونی (0001/0p< ,95/43F=) معنی­دار می­باشند. با توجه به این نتایج، بین میانگین نمرات پس­آزمون متغیرهای خودکارآمدی مقابله­ای، توجه به خود و توجه بیرونی پس از کنترل نمرات پیش­آزمون­ها، در گروه­های آزمایشی و گواه تفاوت معنی­داری وجود دارد. همچنین، با توجه به مقدار اندازه اثر، درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی به ترتیب بیشترین اثربخشی را بر خودکارآمدی مقابله­ای (اندازه اثر= 73/0)، توجه به خود (اندازه اثر= 62/0) و توجه بیرونی (اندازه اثر= 56/0) داشته­ است. با توجه به نتایج این بخش، فرضیه اول و دوم پژوهش تأیید می­شوند.

در رابطه با پیش­فرض­های تحلیل کوواریانس، نتایج آزمون شاپیرو-ویلک نشان داد که توزیع متغیرهای وابسته در هیچ یک از مراحل پیش­آزمون و پیگیری در گروه­های آزمایشی و گواه معنی­دار نمی­باشد (05/0<p). همچنین، با توجه به عدم معنی­داری آماره آزمون لوین برای متغیرهای وابسته (05/0<p)، پیش­فرض برابری واریانس­های گروه­های آزمایشی و گواه تأیید شد. در رابطه با مفروضه همگنی شیب‌های رگرسیون، نتایج تعامل F گروه × پیش‌آزمون خودکارآمدی مقابله­ای نشان داد شیب‌های رگرسیون پیش‌آزمون و پس‌آزمون خودکارآمدی مقابله­ای در گروه‌های آزمایشی و گواه معنی‌دار نیست (066/0p=، 56/2=F). همچنین نتایج تعامل F گروه × پیش‌آزمون توجه متمرکز بر خود نشان داد شیب‌های رگرسیون پیش‌آزمون و پس‌آزمون توجه متمرکز بر خود در گروه‌های آزمایشی و گواه معنی‌دار نیست (131/0p=، 97/1=F). در نهایت، نتایج تعاملF گروه × پیش‌آزمون توجه بیرونی نشان داد شیب‌های رگرسیون پیش‌آزمون و پس‌آزمون توجه بیرونی در گروه‌های آزمایشی و گواه نیز معنی‌دار نیست (913/0p=، 18/0=F).

با توجه به این­که پیش­فرض­های استفاده از آزمون تحلیل کوواریانس رعایت شده است، استفاده از این آزمون برای تجزیه و تحلیل داده­ها بلامانع می­باشد. جدول 5 نتایج کلی تحلیل کوواریانس چندمتغیری در مرحله پیگیری را نشان می‌دهد.

 

جدول 5. نتایج تحلیل کوواریانس چندمتغیری برای مقایسه میانگین نمرات پیگیری متغیرهای وابسته با کنترل پیش­آزمون­ها، در گروه­های آزمایشی و گواه

آزمون	ارزش	مقدار F	درجه آزادی فرضیه	درجه آزادی خطا	Sig.	اندازه اثر
اثر پیلایی	63/0	69/18	00/3	00/33	000/0	00/1
لامبدای ویلکز	37/0	69/18	00/3	00/33	000/0	00/1
اثر هتلینگ	70/1	69/18	00/3	00/33	000/0	00/1
بزرگترین ریشه روی	70/1	69/18	00/3	00/33	000/0	00/1

 

همان­گونه که در جدول 5 رملاحظه می­شود آزمون­های چهارگانه تحلیل کوواریانس چندمتغیری از لحاظ آماری معنی­دار هستند. بنابراین گروه­های آزمایشی و گواه، حداقل در یکی از متغیرهای وابسته در مرحله پیگیری دارای تفاوت معنی­دار می­باشند. به منظور مقایسه گروه­ها از لحاظ تک تک متغیرهای وابسته، از تحلیل کوواریانس تک­متغیری در متن مانکووا استفاده شد که نتایج آن در جدول 6 نشان داده شده است.

 

 

 

 

 

جدول 6. نتایج تحلیل کوواریانس تک­متغیری در متن مانکوا بر روی میانگین نمرات پیگیری متغیرهای وابسته با کنترل پیش­آزمون‌ها، در گروه­های آزمایشی و گواه

متغیر وابسته	منبع اثر	مجموع مجذورات	درجه آزادی	میانگین مجذوارت	مقدار F	Sig.	اندازه اثر	توان آماری
خودکارآمدی مقابله­ای	گروه	09/33647	1	09/33647	40/23	000/0	40/0	99/0
	خطا	44/50329	35	98/1437
توجه به خود	گروه	72/134	1	72/134	98/17	000/0	34/0	99/0
	خطا	24/262	35	49/7
توجه بیرونی	گروه	27/142	1	27/142	26/13	001/0	28/0	94/0
	خطا	64/375	35	73/10

 

با توجه به نتایج جدول 6، مقادیر F تحلیل کوواریانس تک­متغیری در متغیرهای خودکارآمدی مقابله­ای (0001/0p< ,40/23F=)، توجه به خود (0001/0p< ,98/17F=) و توجه بیرونی (001/0p< ,26/13F=) معنی­دار می­باشند. با توجه به این نتایج، بین میانگین نمرات پیگیری متغیرهای خودکارآمدی مقابله­ای، توجه متمرکز بر خود و توجه بیرونی پس از کنترل نمرات پیش­آزمون­ها، در گروه­های آزمایشی و گواه تفاوت معنی­داری وجود دارد. همچنین، با توجه به مقدار اندازه اثر، درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی به ترتیب بیشترین تداوم اثربخشی را بر خودکارآمدی مقابله­ای (اندازه اثر= 40/0)، توجه متمرکز بر خود (اندازه اثر= 34/0) و توجه بیرونی (اندازه اثر= 28/0) داشته­ است. با توجه به نتایج این بخش، فرضیه سوم و چهارم پژوهش تأیید می­شوند.

 

بحث و نتیجه­گیری

هدف این پژوهش بررسی تأثیر درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی بر خودکارآمدی مقابله­ای و کانون توجه در دختران 15-16 سال دارای اضطراب اجتماعی بود. نتایج نشان داد که درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی بر خودکارآمدی مقابله­ای و کانون توجه (توجه متمرکز بر خود و توجه بیرونی) تأثیر داشته است. نتایج این پژوهش با یافته­های Ebrahimi et al. (2021)، Hosseini Ardakani (2020)، Abdi Sarkami et al. (2020)، Sakiris Berle (2019)، Hooman et al. (2015) و Akbari et al. (2015) همسو می­باشد. این پژوهش­ها اثربخشی درمان مبتنی بر هیجان را تأیید کرده­اند ولی متغیرهایی را که مورد بررسی قرارداده­اند که با پژوهش حاضر یکسان نیست. به این معنی که در پژوهش­های گذشته به بررسی تأثیر درمان مبتنی بر هیجان بر متغیرهای کانون توجه و خودکارآمدی مقابله­ای در نوجوانان دارای اضطراب اجتماعی پرداخته نشده است، که در پژوهش حاضر این مهم مورد بررسی قرار گرفته است.

در تبیین نتایج این پژوهش می­توان گفت که دوران نوجوانی از نظر نوجوانان و والدین، دورانی دشوارتر از کودکی است و یک دوره انتقال از کودکی به استقلال و مسئولیت­پذیری جوانی و بزرگسالی است. در این دوره تغییرات جسمانی، جنسی، روانی و شناختی و تغییر در الزامات اجتماعی رخ می دهد. شاید بیشترین علت بحرانی بودن این دوران به این دلیل باشد که درست زمانی­که نوجوان با سرعت بی­سابقه­ای بلوغ جسمانی را می­گذراند، اجتماع از او می­خواهد مستقل باشد، روابطش را با همسالان و بزرگسالان تغییر دهد و سازگاری جنسی و آمادگی شغلی داشته باشد و علاوه بر کنار آمدن با این همه تغییرات رشدی باید بکوشد تا هویتی برای خود کسب کند و پاسخی مناسب برای سؤال "من کیستم" بیابد. تغییرات عمده­ای که از نظر جسمی و روانی برای نوجوان اتفاق می­افتد و استرس و چالش­هایی که تجربه می­کند باعث می­شوند که این دوره به خوبی طی نشود و فرد نوجوان در معرض اختلالاتی مانند پرخاشگری، افسردگی و اضطراب از جمله اضطراب اجتماعی قرار گیرد. شیوع این اختلال در دخترها بیش از پسرها است (Ghadampour et al., 2018).

به علاوه، اضطراب اجتماعی مشکلات قابل توجهی در تعاملات بین فردی و تقریباً در تمام جنبه­های زندگی روزمره ایجاد می­کند. افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی می­ترسند به گونه­ای عمل کنند (یا علائم اضطراب را نشان دهند) که خجالت­آور باشد و ممکن است منجر به ارزیابی منفی توسط دیگران شود. در نتیجه، آنها تمایل دارند از موقعیت­های اجتماعی اجتناب کنند یا ناراحتی زیادی را تحمل کنند. این اختلال، مشکلات زیادی در تعاملات بین فردی و تقریباً در تمام جنبه­های زندگی روزمره ایجاد می‏کند. این افراد به احتمال بیشتری در مقایسه با افراد بدون اضطراب اجتماعی، مدرسه را پیش از موعد ترک می­کنند، سطح تحصیلات پایین­تری دارند، مشاغلی زیر صلاحیت خود دارند، درآمد کمتر داشته یا ممکن است بیکار باشند و حتی زمانی که شاغل هستند روزهای کاری بیشتری را از دست می­دهند. افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی، کیفیت زندگی ضعیفی را گزارش می­دهند، به احتمال بیشتری اقدام به خودکشی می­کنند و به احتمال زیاد وابستگی به الکل و نیکوتین پیدا می­کنند (Asher et al., 2017).

درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی بر میزان توانایی فرد برای تجربه کردن و پاسخگویی مؤثر به تمام هیجانات متناسب با موقعیت و همسو با ارزش­ها، تأکید می­کند. کارآمدی هیجانی در برگیرنده باورهای افراد درباره توانایی خود برای هدایت کردن زندگی هیجانی و توانایی آنها در انجام این کار است. هرچه افراد بیشتر بتوانند هیجانات دشوار خود را به شیوه مؤثرتری تجربه کنند، آنها را از طریق مقابله تنظیم کرده وارزش­های خود را ابراز دارند، از کارآمدی هیجانی بالاتری برخوردارند. در درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی به افراد آموزش داده می­شود تا از طریق افزایش تنظیم هیجانات خود و انتخاب­هایی که با ارزش­ها و هدف­های فرد همسو هستند، کارآمدی هیجانی خود را افزایش دهند (McKay & West, 2016).

همینطور، درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی از طریق تشویق افراد به تمرین آگاهی هدفمندانه روی بدن و ذهن و توجه متمرکز روی محرک­های خنثی، می­تواند افراد دارای استرس را از اشتغال ذهنی با افکار تهدیدآمیز و نگرانی­ها رها کند و ذهن را از حالت مضطربانه خارج سازد. این مدل درمانی مانند اکثر رفتاردرمانی­های موج سوم، از جمله رفتاردرمانی دیالکتیکی و درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد، تأکید ویژه­ای بر تنظیم هیجان دارد که باعث کاربرد این رویکرد درمانی در اختلالات هیجانی می­شود (Ebrahimi et al., 2021). بنابراین، درمان مبتنی بر کارآمدی هیجانی با کار روی اجتناب هیجانی، تحمل پریشانی و نشخوار فکری سهم به سزایی در افزایش خودکارآمدی مقابله­ای، توجه بیشتر بر بیرون و توجه کمتر به خود و نهایتاً درمان اضطراب و افسردگی دارد. چراکه برنامه درمانی، آموزش آگاهی و پذیرش هیجان، مواجهه هیجانی و دوری از افکار منفی، شفاف­سازی ارزش­ها و عمل مبتنی بر آنها و مهارت­های مقابله ذهن­آگاهانه که موجب کاهش پریشانی هیجانی می­شود، اضطراب اجتماعی را بهبود خواهد می­بخشد. به این ترتیب، نوجوانان دختر با افزایش خودکارآمدی مقابله­ای و تمرکز بر محرک­های بیرونی به جای تمرکز بر خود به کاهش اضطراب اجتماعی خود کمک می­کنند.

در این پژوهش، محدودیت در دسترسی به دانش­آموزان به دلیل تعطیلی مدارس و اعمال فاصله­گذاری اجتماعی در شرایط کرونایی، اجرای پژوهش بر روی دانش­آموزان دختر 15-16 سال، ابتلای دانش­آموزان و خانواده­های آنان به بیماری کرونا و یا نگرانی از مبتلا شدن به بیماری، اجرای جلسات درمان، اغلب به­صورت آنلاین در زمان همه­گیری بیماری و در مجموع شرایط نامساعد سلامت به دلیل اوج­گیری بیماری، در افزایش استرس و اضطراب دانش­آموزان تأثیرگذار بوده که به نوبه خود بر نتایج پژوهش می­تواند تأثیر داشته باشد. به همین دلیل، پیشنهاد می­شود روش درمانی کارآمدی مبتنی بر هیجانی که می­تواند در پیشگیری و درمان اختلالات اضطرابی نوجوانان مؤثر باشد، هم به واسطه شیوه درمانی مناسب و هم نیاز به تعداد جلسات کمتر در مقایسه با روش­های درمانی دیگر، در شرایط عادی و پس از پاندمی کرونا و بهتر شدن وضعیت سلامت به صورت کاملاً حضوری و در مقاطع تحصیلی دیگر نیز مورد بررسی قرار گیرد تا نوجوانان و دانش­آموزان دیگر بتوانند از این شیوه درمانی به شکلی گسترده­تر استفاده کنند.

 

منابع

Abbasi, M. (2016). Comparison of social welfare and social anxiety in children with and without specific learning disabilities. Journal of Learning Disabilities, 5(2), 74-91. [Persian]

Abdi Sarkami, F., Mirzaian, B., & Abbasi, G. (2020). The comparison of the effectiveness of metacognitive therapy and emotion efficacy therapy on depression and self-care in non-clinical depressed elderly. Aging Psychology, 6(3), 283-269. [Persian]

Akbari, M., Roshan, R., Shabani, A., Fata, L., Shairi, M. R., & Zarghami, F. (2015). The comparison of the efficacy of transdiagnostic therapy based on repetitive negative thoughts with unified transdiagnostic therapy in treatment of patients with co-occurrence anxiety and depressive disorders: A randomized clinical trial. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology, 21(2), 88-107. [Persian]

Asher, M., Asnaani, A., & Aderka, I. M. (2017). Gender differences in social anxiety disorder: A review. Clinical Psychology Review, 56, 1-12.

Bahramiyan, H., Morovati, Z., Yousefi, M., & Amiri, M. (2020). Reliability, validity, and factorial analysis of Coping Self-Efficacy Scale. Clinical Psychology and Personality, 15(2), 215-226. [Persian]

Beirami, M., Akbari, E., Qasempour, A., & Azimi, Z. (2012). An investigation of anxiety sensitivity, meta-worry and components of emotion regulation in students with and without social anxiety. Clinical Psychology Studies, 2(8), 40-69. [Persian]

Chesney, M. A., Neilands, T. B., Chambers, D. B., Taylor, J. M., & Folkman, S. (2006). A validity and reliability study of the coping self‐efficacy scale. British Journal of Health Psychology, 11(3), 421-437.

Connor, K. M., Davidson, J. R., Churchill, L. E., Sherwood, A., Weisler, R. H., & Foa, E. (2000). Psychometric properties of the Social Phobia Inventory (SPIN): New self-rating scale. The British Journal of Psychiatry, 176(4), 379-386.

Ebrahimi, M., Shahhabizadeh, F., Esmaeili, A. A., & Ahi, G. (2021). The effectiveness of trans diagnostic based emotion efficiency therapy on emotional distress, nursing stress, and health anxiety of anxious nurses; simultaneous follow-up with COVID-19 pandemic. Iranian Journal of Nursing Research, 16(5), 19-31. [Persian]

Ghadampour, E., Hosseini Ramaghani, N., Moradi, S., Moradiyani Gizeh Rod, K., & Alipour, K. (2018). Effectiveness of emotional schema therapy on decrease of post-event rumination and cognitive avoidance in people with clinical symptoms of social anxiety. Internal Medicine Today, 24(2), 111-118. [Persian]

Hasanvand Amozadeh, M., Hasanvand Amozadeh, M., & Hasanvand Amozadeh, M. (2017). The effect of anger management skills training on social anxiety and anger self-regulation skills in social anxious high school boys. Knowledge and Research in Applied Psychology, 14(54), 73-83. [Persian]

Heidarian Fard, Z., Bakhshipour, B., & Faramarzi, M. (2016). The effectiveness of group cognitive-behavioral therapy on social anxiety, social self-efficacy and rumination. Clinical Psychology Studies, 6(21), 152-172. [Persian]

Hooman, F., Mehrabizadeh Honarmand, M., Zargar, Y., & Davodi, I. (2015). The effectiveness of transdiagnostic therapy on anxiety, depression, cognitive strategies of emotional regulation, and general performance in women with comorbid anxiety and depression. Journal of Advanced Biomedical Sciences, 5(4), 551-563. [Persian]

Hosseini Ardakani, A. (2020). The effectiveness of emotion-based therapy on social anxiety and interpersonal dependence of women referred to health houses. Journal of Psychology New Ideas, 4(8), 1-11. [Persian]

Hosseini Dowlatabadi, F., Sadeghi, A., Saadat, S., & Khodayari, H. (2014). Relationship between self-efficacy and self-actualization with coping strategies among students. Research in Medical Education, 6(1), 10-18. [Persian]

Imani, S., Alkhaleel, Y., & Shokri, O. (2019). The relationship between dysfunctional attitudes and Social Anxiety Disorder in adolescents (students): The mediating role of Emotion Regulation. Journal of Educational Psychology Studies, 16(33), 1-28. [Persian]

Kouchi, S., Mami, S., & Ahmadi, V. (2021). The mediating role of cognitive emotion regulation strategies and social self-efficacy in the relationship between early maladaptive schemas and social anxiety in adolescent girls. Journal of Psychological Science, 20(102), 953-966. [Persian]

McKay, M., & West, A. (2016). Emotion efficacy therapy: A brief, exposure-based treatment for emotion regulation integrating ACT and DBT. New Harbinger Publications.

Mohammadi, F., & Hafezian, M. (2019). Effectiveness of group Gestalt Therapy on social anxiety, test anxiety and positive and negative affection of female students. Journal of Instruction and Evaluation, 11(44), 13-29. [Persian]

Morovati, Z., & Yadegari, R. (2019). Comparison of loneliness and coping self-efficacy in cell phone addicted and normal female college students. Journal of Psychological Achievements, 26(2), 243-262. [Persian]

Norouzi, M., Michaeli Manee, F., & Issazadegan, A. (2016). The prevalence of self-reported social anxiety disorder on Iranian students. Studies in Medical Sciences, 27(2), 155-166. [Persian]

Rahmanian, Z., Mirzaian, B., & Hassanzadeh, R. (2020). Effectiveness of cognitive-behavioral group therapy on social anxiety of female students. Daneshvar Medicine, 19(5), 47-56. [Persian]

Sakiris, N., & Berle, D. (2019). A systematic review and meta-analysis of the Unified Protocol as a transdiagnostic emotion regulation-based intervention. Clinical Psychology Review, 72, 101751.

Salajegheh, S., & Bakhshani, N. (2017). Effectiveness of combined group exposure therapy and coping with stress skills training on social anxiety rate of university students. Knowledge and Research in Applied Psychology, 15(56), 96-104. [Persian]

Wells, A., Fisher, P., Myers, S., Wheatley, J., Patel, T., & Brewin, C. R. (2012). Metacognitive therapy in treatment-resistant depression: A platform trial. Behavior Research and Therapy, 50(6), 367-373.

Woody, S. R., Chambless, D. L., & Glass, C. R. (1997). Self-focused attention in the treatment of social phobia. Behavior Research and Therapy, 35(2), 117-129.

Yabandeh, M., Bagholi, H., Sarvghad, S., & Kouroshnia, M. (2019). Comparing the effectiveness of cognitive behavioral therapy with acceptance and commitment therapy on reduction of social anxiety disorder symptoms. Psychological Methods and Models, 10(36), 177-196. [Persian]