Reconceptualizing The Role Of Family In Fostering Children's Social Interactions Within Montessori-Based Educational Environments

Subject Areas : Environmental

Manizheh Alak ¹

1 - Department of Architecture, Ka.C., Islamic Azad University, Karaj, Iran.

Received: 2025-01-05 Accepted : 2025-05-27 Published : 2025-06-26

Keywords: Family, Social Interactions, Child, Montessori Method, Educational Environments.,

Abstract :

The role of the family in shaping and enhancing children's social interactions—particularly during early developmental years—is of fundamental importance. In this context, the application of contemporary educational models, such as the Montessori method, in the design of learning environments can serve as an effective tool for deepening these interactions. This study aims to reconceptualize the role of the family in nurturing children's social skills within educational environments grounded in Montessori principles. Employing a descriptive-analytical approach and qualitative strategy, the research explores the interplay between family involvement and educational environments designed based on Montessori principles. Data were collected through library research, document analysis, and content analysis of theoretical sources related to child developmental psychology, educational design, and the Montessori approach. Findings reveal that active family engagement, alongside purposefully designed environments emphasizing self-direction, freedom of choice, and experiential learning, fosters stable and meaningful social interactions among children. Furthermore, the alignment of physical space with children's developmental needs enhances both individual autonomy and social-communication skills. Therefore, Montessori-based educational environments, when complemented by effective family involvement, provide a conducive setting for cultivating children's social interactions. This synergy between environmental and familial factors not only contributes to children's social development but also promotes educational quality, a sense of responsibility, and greater participation in group dynamics. Accordingly, aligning the educational role of families with the design of learning environments emerges as a strategic pathway toward holistic child development.

References:

آلتمن، ایروین. (1382). محیط و رفتار اجتماعی: خلوت، فضای شخصی، قلمرو و ازدحام. ترجمۀ: علی نمازیان، ویراستار علمی: جواهر افسر، تهران: انتشارات دانشگاه شهیدبهشتی تهران.
جلوه‌گر، افسانه. کارشکی، حسین. اصغری‌نکاح، محسن. (1393). تأثیر آموزش خودتنظیمی بر حل مسألۀ اجتماعی کودکان پیش‌دبستانی دختر و پسر. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های علوم شناختی و رفتاری، دورۀ 4، شمارۀ 1، 166-155.
دبدبه، محمد. (1400). طراحی براساس ادراک و رفتارانسانی. چاپ‌اول، تهران: انتشارات طحان‌گستر.
دیویس، سیمون. (1400). مونته‌سوری برای نوپایان: راهنمای والدین برای پرورش افراد مسئولیت‌پذیر و کنجکاو. ترجمۀ: حسنا حسینی‌فر، چاپ‌اول، کرج: انتشارات راوشید.
ذکایی‌فر، آرزو. موسی‌زاده، توکل. (1399). نقش سبک‌های فرزند پروری والدین در پیش‌بینی رشد اجتماعی کودکان پیش‌دبستان 5 و 6ساله. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های روان‌شناسی اجتماعی، دورۀ 10، شمارۀ 37، 100-87.
سلیمی، امیررضا. (1399). مدارس اجتماعی؛ راهکاری کالبدی برای افزایش تعاملات اجتماعی در بستر محله. فصلنامۀ علمی‌تخصصی-معماری‌شناسی، دورۀ 3، شمارۀ 15، 5-1.
شریفی‌اردانی، علیرضا. خرمائی، فرهاد. (1401). رابطۀ‌ سرمایۀ اجتماعی و فرهنگی والدین با مهارت‌های اجتماعی فرزندان: نقش واسطه‌ای سبک‌های والدین دربرخوردبا هیجانات منفی کودکان. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های روان‌شناسی اجتماعی، دورۀ 12، شمارۀ 45، 142-121.
عباسی، حدیقه. محمدی‌نائینی، مژگان، ناطقی، فائزه. (1402). تبیین مؤلفه‌های اثربخشی مدارس دورۀ ابتدایی براساس سندتحول بنیادین آموزش‌وپرورش. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-رهبری و مدیریت آموزشی، دورۀ 17، شمارۀ 1، 247-214.
عبدالخالقی، حسین. حمزه‌نژاد، مهدی. فیضی، محسن. (1403). الگوی کالبدی مدارس براساس سندتحول بنیادین (سازگارسازی الگوهای کالبدی نایر با سندتحول بنیادی). نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 21، شمارۀ 136، 20-5.
قدرتی، زهراسادات. درویش، بهروز. بلانیان، ندا. (1402). بررسی شاخص‌های تأثیرگذار بر طراحی دبستان و مرکز خلاقیت کودکان باتأکیدبر ارتقاء خلاقیت محیطی و افزایش مهارت‌های اجتماعی در کودکان. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی آرمانشهر، دورۀ 16، شمارۀ 43، 194-177.
کریمی‌عقدا، هادی. شریفی‌اردانی، علیرضا. صباغیان بغدادآباد، حمید. غلامزاده‌بافقی، طیبه. پورغلامی، فرزاد. (1403). تبیین مهارت اجتماعی فرزندان براساس تنظیم هیجان والدین: بررسی نقش میانجی‌گری روابط والد-کودک. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های روان‌شناسی اجتماعی، دورۀ 14، شمارۀ 53، 108-93.
کیانی، معصومه. (1400). بررسی مبانی فلسفی و ماهیت یادگیری الگوی آموزشی مونته‌سوری. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-توسعۀ حرفه‌ای معلم، دورۀ 6، شمارۀ 20؛ (پیاپی 20)، 74-59. محمدی‌احمدآبادی، ناصر. قاسمی، مژگان. (1400). مبانی و اصول آموزش مونته‌سوری. چاپ‌اول، تهران: انتشارات علمی سن.
الن‌پلاس، ماری. (1396). گام‌های نخست 60فعالیت: آموزش به‌روش مونته‌سوری. ترجمۀ: مهرناز کرانی، چاپ‌اول، تهران: انتشارات دیبایه.
Elshanum, Dira Carlissa. (2024). The Role Of Parents In Enhancing Self-Esteem Of School-Age Children: Exploring Parenting Styles, Involvement, And Socioeconomic Factors. Journal Of Acta Psychologia 3(3): 11-121.
Karol, Elizabeth. Smith, Dianne. (2018). Impact Of Design On Emotional, Psychological, Or Social Well-Being For People With Cognitive Impairment. HERD Health Environments Research & Design Journal, 12(3): 220-232.
Kumalasari, Pramesti Indah. Sugito, Sugito. (2020). The Role Of Student’s Parent In Shaping Home Learning Environment (HLE) For Early Childhood. Jurnal Obsesi Jurnal Pendidikan Anak Usia DiniM 5(2): 1521-1535.
Lillard, Angeline S. (2019). Shunned And Admired: Montessori, Self-Determination, And A Case For Radical School Reform. Journal Of Educational Psychology Review, 31(1): 939–965.
Liu, Siying. Tian, Ailin. (2023). The Influence Of Montessori Education On Children's Personality Development And The Way Of Thinking. Journal Of Lecture Notes On Education Psychology And Public Media, 16(1): 173-180.
Marilyn, Fleer. Veresov, Nikolai. Walker, Sue. (2017). Re-Conceptualizing Executive Functions As Social Activity In Children's Playworlds. Learning. Journal Of Culture And Social Interaction, 14(1): 1-11.
Walls, Jill K. (2018). To What Extent Do Parents Of Montessori-Educated Children “Do Montessori” At Home? Preliminary Findings And Future Directions. Journal Of Montessori Research, 4(1): 14-24.

Full-Text:



Journal of Socio-Cultural Changes      Spring 2025. Volume 22. Issue 1; (Ser. 84) ISSN: 2008-1480 https: https://journal.khalkhal.iau.ir/

 

Type of Article (Research Article)

Reconceptualizing The Role Of Family In Fostering Children's Social Interactions Within Montessori-Based Educational Environments 

 

¹1Manizheh Alak: Department of Architecture, Ka.C., Islamic Azad University, Karaj, Iran.

 

Abstract	Article Einfo
The role of the family in shaping and enhancing children's social interactions—particularly during early developmental years—is of fundamental importance. In this context, the application of contemporary educational models, such as the Montessori method, in the design of learning environments can serve as an effective tool for deepening these interactions. This study aims to reconceptualize the role of the family in nurturing children's social skills within educational environments grounded in Montessori principles. Employing a descriptive-analytical approach and qualitative strategy, the research explores the interplay between family involvement and educational environments designed based on Montessori principles. Data were collected through library research, document analysis, and content analysis of theoretical sources related to child developmental psychology, educational design, and the Montessori approach. Findings reveal that active family engagement, alongside purposefully designed environments emphasizing self-direction, freedom of choice, and experiential learning, fosters stable and meaningful social interactions among children. Furthermore, the alignment of physical space with children's developmental needs enhances both individual autonomy and social-communication skills. Therefore, Montessori-based educational environments, when complemented by effective family involvement, provide a conducive setting for cultivating children's social interactions. This synergy between environmental and familial factors not only contributes to children's social development but also promotes educational quality, a sense of responsibility, and greater participation in group dynamics. Accordingly, aligning the educational role of families with the design of learning environments emerges as a strategic pathway toward holistic child development.	Received: 2025/01/05 Accepted: 2025/05/27 PP: 132-143.       Keywords:  Family Social Interactions Child Montessori Method Educational Environments
Citation: Alak, Manizheh. (2025). Reconceptualizing The Role Of Family In Fostering Children's Social Interactions Within Montessori-Based Educational Environments. Journal of Socio-Cultural Changes, 22(1; Ser. 84): 132-143.   DOI:

 

 

---

[1] Corresponding Author: Manizheh Alak

E-mail Address: [e-mail]

Tel: [phone]

Extended Abstract   

Introduction

In today’s rapidly transforming world, where social changes occur at an unprecedented pace, empowering children in the realm of social interaction has become a fundamental concern of educational institutions. Among these, the family—as the primary agent of socialization—plays a central role in shaping the child’s emotional, communicative, and social foundations. Parenting styles, the behavioral structure of the family, and the extent of psychological and cognitive support are considered key factors in the child’s social development. Once the child enters the educational setting, the need for a meaningful connection between familial social experiences and formal learning structures becomes evident. Without such a connection, behavioral disruptions and hindrances in social development may emerge. In this context, the Montessori educational model, with its emphasis on self-motivation, freedom of choice, and alignment with the child’s natural developmental rhythm, offers an effective framework for the indirect cultivation of social skills. This approach considers education as a socially oriented process and, through the integration of spatial and interactive elements, reflects the role of the family in the design of educational environments. Given the cultural fabric of societies such as Iran, where the family continues to play a significant role in child-rearing, exploring how this role materializes in the design of educational spaces becomes especially critical. Anchored in this perspective, the present study seeks to revisit the role of the family in nurturing children's social interactions within the context of educational environments inspired by the Montessori model—an endeavor that ultimately contributes to the enhancement of social capital in future generations.

 

Methodology

The research methodology of this study is based on a descriptive-analytical approach within a qualitative strategy framework. The primary objective is to reinterpret the role of the family in fostering children’s social interactions within educational environments inspired by the Montessori model. Data were collected through library research, documentary sources, and specialized content analysis, encompassing a wide range of subjects such as child developmental psychology, educational theories, principles of educational space design, and core concepts of the Montessori approach. The central focus lies in analyzing the synergy between environmental factors and the family's role in strengthening children’s social skills. Aiming to formulate a theoretical and practical model, the study seeks to shed light on the multifaceted yet indirect influence of the family within the physical and interactive structures of educational spaces—spaces that, by reinforcing a sense of belonging, responsibility, and independence, can contribute to children’s social advancement and personal growth.

 

Results And Discussion

The findings of this study indicate that the design of child-centered educational environments—particularly within the Montessori framework—has a significant impact on enhancing children's social skills, self-awareness, and sense of belonging. Flexible and scalable layouts, natural colors, and furniture tailored to children's physical and psychological needs foster freedom of choice, responsibility, and social interaction. The analysis reveals that the integration of elements such as spatial order, freedom of movement, and sensory stimulation is directly associated with children's social development and contributes to improving the quality of their presence and active participation in educational settings. In this regard, the alignment between environmental design and educational principles can serve as an effective interactive system in shaping a balanced and responsible social personality in children. The role of the family in strengthening the process of cooperative learning is also clearly reflected in the study. Parental involvement in educational programs, interactions with teachers, and participation in group activities help strengthen the connection between home and school and directly influence the formation of positive behavioral patterns in children. In this context, the alignment of spatial design with pedagogical principles becomes effective when the physical environment supports educational goals and provides opportunities for free experience, social interaction, and freedom of movement. Based on the obtained results, it is recommended that the design and revision of educational spaces integrate Montessori principles with local cultural contexts, and that educational programs for parents be developed to enhance their active participation in the child's learning process. Moreover, establishing continuous channels of communication between home and school—through workshops and shared spaces—can enrich the teaching-learning process, and future research may empirically examine the impact of such partnerships in Montessori-based educational environments.

 

 

 

 

 

 

نوع‌مقاله (علمی‌پژوهشی)

بازخوانی نقش خانواده در پرورش تعاملات اجتماعی کودک در بستر طراحی محیط‌های آموزشی مبتنی‌بر الگوی مونته‌سوری

 

 

¹منیژه آلاک: گروه معماری، واحد کرج، دانشگاه آزاداسلامی، کرج، ایران.

 

اطلاعات مقاله	چکیده
تاریخ دریافت: 16/10/1403 تاریخ پذیرش: 06/03/1404  شمارۀ صفحات: 143-132     واژگان کلیدی: خانواده تعاملات اجتماعی کودک الگوی مونته‌سوری محیط‌های آموزشی	نقش خانواده در شکل‌گیری و تقویت تعاملات اجتماعی کودک، به‌ویژه در سال‌های آغازین رشد، از اهمیت بنیادینی برخوردار است. دراین میان، بهره‌گیری از الگوهای آموزشی نُوین، همچون الگوی مونته‌سوری، در طراحی محیط‌های آموزشی می‌تواند به‌مثابۀ ابزاری مؤثر برای تعمیق این تعاملات عمل کند. پژوهش حاضر باهدف بازخوانی جایگاه خانواده در پرورش مهارت‌های اجتماعی کودکان، در بستر طراحی محیط‌های آموزشی متکی‌بر الگوی مونته‌سوری، به‌بررسی چگونگی تأثیرگذاری هم‌افزایی این دو مؤلفه در مسیر تربیتی کودک می‌پردازد. این تحقیق باروش توصیفی-تحلیلی و با بهره‌گیری از راهبرد کیفی به‌تحلیل و واکاوی تعامل میان نقش خانواده و محیط آموزشی طراحی‌شده، برپایۀ اصول مونته‌سوری پرداخته است. گردآوری داده‌ها ازطریق مطالعات کتابخانه‌ای، اسنادی و تحلیل محتوای منابع نظری مرتبط‌با روان‌شناسی رشد کودک، طراحی آموزشی و رویکرد مونته‌سوری صورت گرفته است. طوری‌که نتایج پژوهش نشان می‌دهد که حضور فعال خانواده در فرایند آموزش، درکنار طراحی محیطی هدف‌مند براساس اصول خودمحوری، آزادی انتخاب و یادگیری تجربی که در الگوی مونته‌سوری لحاظ شده‌اند، زمینه‌ساز شکل‌گیری تعاملات اجتماعی پایدار و مؤثر در کودکان می‌شود. همچنین، انطباق محیط کالبدی با نیازهای رشدی کودک موجب تقویت استقلال فردی و درعین‌حال توسعۀ مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی در فضای آموزشی می‌گردد. درنتیجه، طراحی محیط‌های آموزشی برمبنای الگوی مونته‌سوری، هنگامی که با نقش‌آفرینی مؤثر خانواده همراه باشد، می‌تواند بستر مناسبی برای پرورش تعاملات اجتماعی کودک فراهم آورد. چنین هم‌افزایی میان عوامل محیطی و خانوادگی نه‌تنها به رشد اجتماعی کودک منتهی می‌شود، بلکه زمینه‌ساز ارتقاء کیفیت آموزش، تقویت حس مسئولیت‌پذیری و افزایش مشارکت‌پذیری در روابط گروهی کودکان خواهد بود. بدین‌ترتیب، توجه‌به هم‌راستاسازی نقش تربیتی خانواده و طراحی محیط‌های آموزشی می‌تواند راهبردی کلیدی درجهت رشد جامع شخصیت کودک تلقی شود.
استناد: آلاک، منیژه. (1404). بازخوانی نقش خانواده در پرورش تعاملات اجتماعی کودک در بستر طراحی محیط‌های آموزشی مبتنی‌بر الگوی مونته‌سوری. فصلنامۀ تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 22، شمارۀ 1؛ (پیاپی 85)، 143-132.   DOI:

 

 

---

[1] نویسندۀ مسئول: منیژه آلاک

آدرس پست‌الکترونیک: [e-mail]

تلفن: [phone]

 

مقدمه 

در دنیای متحول امروز که الگوهای اجتماعی به‌سرعت دستخوش تغییر می‌شوند، پرورش مهارت‌های تعامل اجتماعی در کودکان به یکی‌از دغدغه‌های اصلی نظام‌های تربیتی بدل شده است (کریمی‌عقدا و دیگران، 1403: 94). این مهارت‌ها، زیربنای شکل‌گیری شخصیت اجتماعی، توانایی گفت‌وگو، همدلی و مشارکت جمعی در سال‌های آتی زندگی کودک را فراهم می‌آورند (جلوه‌گر، کارشکی، اصغری‌نکاح، 1393: 156). خانواده به‌عنوان نخستین نهاد اجتماعی‌ساز، نقش بی‌بدیلی در بنیان‌گذاری قابلیت‌های ارتباطی و اجتماعی کودک ایفاء می‌کند (شریفی‌اردانی، خرمائی، 1401: 122). شیوه‌های تربیتی والدین، الگوهای رفتاری درون خانواده، و میزان حمایت روانی و شناختی ارائه‌شده به کودک، از مهمترین عوامل مؤثر بر نحوۀ شکل‌گیری تعاملات اجتماعی او در دوران کودکی به‌شمار می‌روند (ذکایی‌فر، موسی‌زاده، 1399: 89-88). با ورود کودک به محیط آموزشی، نیازبه یک پیوستگی معنادار میان تجارب خانوادگی و فضای یادگیری رسمی احساس می‌شود. اگر این اتصال به‌درستی برقرار نشود، کودک درمواجهه‌با فضای جمعی، دچار گسست‌های رفتاری و تضعیف در اعتمادبه‌نفس اجتماعی خواهد شد (Kumalasari, Sugito, 2020: 1523). از این‌رو، طراحی محیط‌های آموزشی باید انعکاسی از نیازهای روانی و اجتماعی کودک باشد که در بستر خانواده پایه‌گذاری شده‌اند. الگوی مونته‌سوری باتأکیدبر خودانگیختگی، انتخاب آزادانۀ فعالیت‌ها و توجه‌به ریتم طبیعی رشد کودک، بستری فراهم می‌آورد که کودک درآن بتواند به‌شکلی غیرمستقیم و طبیعی، مهارت‌های اجتماعی خودرا بسط دهد (Liu, Tian, 2023: 175). این رویکرد برمبنای فلسفه‌ای است‌که آموزش را نه انتقال صرف اطلاعات، بلکه تسهیل تجربه‌های رشد‌یافته اجتماعی می‌داند. در محیط‌های آموزشی مبتنی‌بر این الگو، چیدمان فضا، نوع ابزارها، روابط میان کودک و مربی و همچنین حضور غیرمستقیم خانواده در روند یادگیری، همگی باهدف تقویت مسئولیت‌پذیری، استقلال فردی و مهارت‌های تعامل میان‌فردی سازمان‌دهی می‌شوند (Lillard, 2019: 945).

تعاملات اجتماعی کودکان نه‌تنها محصول آموزش رسمی، بلکه حاصل ترکیبی از تجارب عاطفی، شناختی و رفتاری در محیط خانواده و آموزش‌اند. بااین‌حال، در بسیاری از نظام‌های آموزشی، رابطۀ میان این دو نهاد حیاتی اغلب نادیده گرفته شده یا صرفاً به‌سطح ارتباطات اجرایی تقلیل‌یافته است. این پرسش مطرح می‌شود که خانواده چگونه در شکل‌گیری الگوهای تعامل اجتماعی کودک ایفای نقش می‌کند و این نقش چه ابعادی دارد؟ و یا چگونه می‌توان این نقش خانواده را در طراحی محیط‌های آموزشی، به‌ویژه در چارچوب الگوی مونته‌سوری، بازتاب داد؟ - در پاسخ به‌این پرسش‌ها، تحقیق حاضر براین فرضیه مستقر است‌که: در طراحی محیط‌های آموزشی مبتنی‌بر الگوی مونته‌سوری، بازنمایی نقش خانواده ازطریق عناصر فضایی، چیدمان و الگوهای تعاملی، می‌تواند به ارتقای سطح تعاملات اجتماعی کودکان منجر شود. درنتیجه، باتوجه‌به ویژگی‌های فرهنگی جوامع درحال‌گذار، ازجمله ایران، که نهاد خانواده همچنان دارای نقش پررنگ در تربیت است، بررسی چگونگی انتقال این نقش در محیط آموزشی اهمیتی مضاعف می‌یابد. پیوند میان نظام تربیتی خانواده‌محور با طراحی فضاهای آموزشی هدف‌مند می‌تواند بستری برای ارتقاء سرمایۀ اجتماعی نسل آینده باشد. از این‌رو، پژوهش حاضر باتمرکزبر محور موضوعی، به‌دنبال ارائۀ چارچوبی نظری و کاربردی برای ارتقای کیفیت اجتماعی‌محور فضاهای آموزشی دوران کودکی است؛ چارچوبی که درآن طراحی فضا، انعکاسی از نیازهای عاطفی، اجتماعی و تربیتی کودک در بستر خانواده تلقی شود.

 

پیشینۀ تحقیق

- قدرتی، درویش و بلانیان (1402)؛ در مطالعه‌ای به شناسایی شاخص‌های مؤثر بر طراحی دبستان و مرکز خلاقیت با رویکرد ارتقاء خلاقیت محیطی و پرورش مهارت‌های اجتماعی کودکان پرداخته‌اند و تلاش دارند نشان دهند که چگونه مؤلفه‌های کالبدی، عوامل طبیعی و عناصر موردعلاقۀ کودکان می‌توانند در طراحی فضاهای آموزشی نقش تسهیل‌کننده در بروز خلاقیت و تقویت تعاملات اجتماعی ایفاء کنند. و براین باورند که استفادۀ هدف‌مند از شاخص‌های معماری، ضمن ایجاد خوانایی در طراحی، می‌تواند زمینه‌ساز رشد فکری و انگیزش درونی کودکان باشد (قدرتی، درویش، بلانیان، 1402: 194-177).

- کیانی (1400)؛ به‌واکاوی مبانی فلسفی و ماهیت یادگیری در الگوی آموزشی مونته‌سوری پرداخته و تلاش دارد نشان دهد که این الگو بر اصولی چون تربیت کل‌گرایانه، خودانگیختگی کودک، آزادی در یادگیری و توجه‌به مراحل رشد استوار است. وی تأکید دارد که هم‌راستایی الگوی مونته‌سوری با آموزه‌های سازنده‌گرایی و تمرکز آن بر تجربۀ زیسته، عاملیت کودک و محیط آموزشی پویا، می‌تواند الگویی مؤثر برای طراحی فضاهای یاددهی-یادگیری در دوران کودکی فراهم آورد (کیانی، 1400: 74-59).

- سلیمی (1399)؛ باتمرکزبر پیوند کالبدی میان مدرسه و محله، به تبیین مفهوم «مدارس اجتماعی»، پرداخته و تلاش دارد نشان دهد که مدارس می‌توانند فراتر از نقش آموزشی، به‌عنوان فضاهایی چندمنظوره در تعامل مستمر با محیط پیرامون ایفای‌نقش کنند. و معتقد است بازاندیشی در طراحی مدارس باهدف کاهش مرزهای فیزیکی و ارتقای هم‌پیوندی با بستر محله، می‌تواند موجب افزایش تعاملات اجتماعی، مشارکت مردمی و تغییر نگرش به فضای آموزشی به‌مثابۀ بخشی از زیست‌جهان محلی شود (سلیمی 1399: 5-1).

- والز¹ (2018)؛ به‌بررسی رابطۀ میان آموزش مونته‌سوری در مدرسه و تأثیر آن بر رفتارهای والدین در خانه پرداخته است. او نشان داده که والدین کودکان با روش مونته‌سوری دراین مطالعه به اصول مونته‌سوری آگاهی دارند و آن‌ها را ارزش‌گذاری می‌کنند، اما در اعمال این اصول در خانه، تفاوت‌هایی وجود دارد. برخی والدین تلاش دارند این اصول را در خانه تقویت کنند، درحالی‌که برخی دیگر در رفتارهای خود ناسازگاری نشان می‌دهند. این مطالعه نخستین گام در درک رفتارها و باورهای والدین مونته‌سوری است‌که می‌تواند مبنای تحقیقات آینده دراین زمینه قرار گیرد (Walls, 2018: 14-24).

- فلیر² ورسووف³ و واکر⁴ (2017)؛ به بازتعریف توابع اجرایی به‌عنوان یک فعالیت اجتماعی در دنیای بازی کودکان پرداخته‌اند. آن‌ها براین باورند که توابع اجرایی که به‌طور معمول به‌عنوان فرایندهای مدیریتی افکار و رفتارها تعریف می‌شوند، درواقع، می‌توانند به‌عنوان فعالیت‌های فرهنگی دیده شوند که محیط نقش اساسی در توسعۀ آن‌ها دارد. دراین محور پژوهی، معلمان پیش‌دبستانی از دنیای بازی برای شکل‌دهی به این فعالیت‌ها استفاده کردند و دراین‌راستا به‌ایجاد رویدادهای دراماتیک و فعالیت‌های اجتماعی برای حمایت از عملکردهای ذهنی بالاتر پرداختند. این تحقیق پیشنهاد می‌دهد که نگاه به توابع اجرایی به‌عنوان یک عمل اجتماعی می‌تواند رویکردی مؤثرتر برای حمایت از توسعۀ کودکان باشد (Marilyn, Veresov, Walker, 2017: 1-11).

 

¬       می‌توان برپایۀ (جدول 1)، پیشینۀ مطالعات صورت‌گرفته را به‌صورت تفصیلی موردتبیین قرار داد.

 

جدول 1. پیشینه‌شناسی تفصیلی

ردیف	نویسنده	سال	عنوان	استنباط نگارنده در تبیین پژوهش حاضر
1	زهراسادات قدرتی بهروز درویش ندا بلانیان	1402	بررسی شاخص‌های تأثیرگذار بر طراحی دبستان و مرکز خلاقیت کودکان باتأکیدبر ارتقاء خلاقیت محیطی و افزایش مهارت‌های اجتماعی در کودکان	- طراحی محیط آموزشی می‌تواند زمینه‌ساز تعاملات اجتماعی و رشد خلاقیت کودک شود؛ مؤلفه‌ای کلیدی در تحقق اهداف مونته‌سوری.
2	معصومه کیانی	1400	بررسی مبانی فلسفی و ماهیت یادگیری الگوی آموزشی مونته‌سوری	- الگوی مونته‌سوری باتأکیدبر عاملیت و آزادی کودک، ظرفیتی مؤثر برای پرورش تعاملات اجتماعی در طراحی آموزشی دارد.
3	امیررضا سلیمی	1399	مدارس اجتماعی؛ راهکاری کالبدی برای افزایش تعاملات اجتماعی در بستر محله.	- پیوند مدرسه با بافت محله‌ای، فرصتی برای تقویت مشارکت و تعامل اجتماعی کودک در محیطی فراتر از کلاس درس ایجاد می‌کند.
4	Jill K Walls	2018	To What Extent Do Parents Of Montessori-Educated Children “Do Montessori” At Home? Preliminary Findings And Future Directions.	- خانواده نقشی محوری در انتقال و تقویت اصول مونته‌سوری دارد؛ عاملی اثرگذار در شکل‌گیری تعاملات اجتماعی کودک در خانه و مدرسه
5	Marilyn Fleer Nikolai Veresov Sue Walker	2017	Re-Conceptualizing Executive Functions As Social Activity In Children's Playworlds. Learning.	- بازی در محیط آموزشی، بستر اجتماعی مؤثری برای رشد توابع اجرایی و تعاملات اجتماعی کودک فراهم می‌آورد.

 

ادبیات و مبانی‌نظری

فرایند اجتماعی‌شدن کودک از همان مراحل اولیۀ زندگی آغاز می‌شود و خانواده به‌عنوان اولین محیط اجتماعی، نقش بی‌بدیلی در شکل‌دهی رفتارها و نگرش‌های اجتماعی کودک ایفاء می‌کند (آلتمن، 1382: 56-49). تحقیقات مختلف نشان می‌دهند که روابط عاطفی مثبت با والدین به تقویت اعتمادبه‌نفس کودک و توسعۀ مهارت‌های اجتماعی او کمک می‌کند. به‌ویژه، سبک‌های تربیتی همچون تربیت حمایت‌گر و دموکراتیک، برای کودک احساس امنیت و تعلق فراهم کرده و در تقویت مهارت‌های ارتباطی و هم‌زیستی اجتماعی او مؤثرند. تعاملات والدین با فرزندان در سنین پایین می‌تواند تأثیرات عمیقی بر توانایی‌های اجتماعی کودک داشته و موجب رشد مهارت‌های کلامی، شناختی و هیجانی کودک ‌شود. به‌بیانی سبک‌های تربیتی اعم‌از (کنترل‌کننده، آزادگذار، و دموکراتیک و غیره)، تأثیرات متفاوتی بر سازگاری اجتماعی کودک دارند. به‌طورخاص، والدینی که سبک تربیتی دموکراتیک را پیش می‌گیرند، کودکانی دارند که ازنظر اجتماعی سازگارتر و توانمندتر در مدیریت تعاملات اجتماعی هستند. این کودکان معمولاً تمایل بیشتری به همکاری و ایجاد روابط مثبت با همسالان خود دارند(Elshanum, 2024: 28-55) . 

روش مونته‌سوری، که توسط دکتر ماریا مونته‌سوری⁵ در اوایل قرن 20میلادی معرفی شد، براساس مفهوم یادگیری خودجوش و استقلال کودک در محیط آموزشی استوار است. این روش به‌طور ویژه بر احترام به فرایند طبیعی یادگیری و توجه‌به نیازهای فردی هر کودک تأکید دارد. دراین رویکرد، کودک به‌عنوان مرکز فرایند یادگیری شناخته می‌شود و آموزگار نقش یک راهنما را ایفاء می‌کند که به کودک در کشف و یادگیری محیط اطراف کمک می‌کند (محمدی‌احمدآبادی، قاسمی، 1400: 86-80). در چارچوب آموزش مونته‌سوری، فضای کلاس به‌گونه‌ای طراحی می‌شود که کودکان بتوانند به‌طور مستقل و با کمترین مداخله از طرف معلم، مهارت‌های خودرا تقویت کنند. ابزار و مواد آموزشی ویژه‌ای که دراین روش استفاده می‌شود، برای تقویت حواس و مهارت‌های شناختی کودک طراحی شده‌اند (دیویس، 1400: 42-38). یکی‌از اصول کلیدی در روش مونته‌سوری، تمرکزبر آموزش به‌صورت فردی و احترام به تفاوت‌های فردی است. به‌عبارتی، هیچ دو کودکی به‌طور یکسان یاد نمی‌گیرند و معلمان مونته‌سوری براین باورند که هر کودک باید به‌صورت منحصربه‌فردی رشد کند. این روش به‌ویژه در کاهش استرس و فشارهای ناشی‌از مقایسه با سایر همسالان مؤثر است و محیطی آرام و بدون فشار را برای کودکان فراهم می‌کند (الن‌پلاس، 1396: 99). به‌طورخاص، کودکان آموزش‌دیده به روش مونته‌سوری نسبت‌به همسالان خود ازنظر اجتماعی و شناختی پیشرفت‌های قابل‌توجهی دارند. این رویکرد آموزشی به‌ویژه در تقویت استقلال، خودمدیریتی، و مهارت‌های اجتماعی کودکان تأثیرگذار است.

فضای آموزشی به‌عنوان محیطی که کودکان درآن زمان زیادی را سپری می‌کنند، تأثیر قابل‌توجهی بر تعاملات اجتماعی آن‌ها دارد (دبدبه، 1400: 79-72). طراحی فضای کلاس درس می‌تواند بر رفتار و تعاملات اجتماعی کودکان تأثیر مستقیم بگذارد. برای مثال، فضاهای باز و قابل‌تغییر که در آن‌ها امکان تعامل و همکاری گروهی فراهم است، معمولاً منجربه تقویت مهارت‌های اجتماعی کودکان می‌شود. وجود فضاهای انعطاف‌پذیر که کودکان می‌توانند آن‌ها را به روش‌های مختلف تغییر دهند، به‌طور چشمگیری بر تعاملات اجتماعی و احساس همکاری میان آن‌ها مؤثر است. علاوه‌براین، طراحی محیط‌های آموزشی باید به‌گونه‌ای باشد که کودک را به تفکر خلاقانه و حل مسائل تشویق کند، زیرا این فرایندها مستلزم تعامل و همکاری با دیگران است. طراحی فضایی که برای تعاملات اجتماعی بهینه باشد، می‌تواند به کاهش رفتارهای پرخاشگرانه و انزواطلبی کمک کند. فضاهایی که به کودکان اجازه می‌دهند به‌طور آزادانه حرکت کنند، باهم تعامل داشته باشند و در فعالیت‌های گروهی شرکت کنند، می‌توانند به‌طور مؤثری مهارت‌های اجتماعی آنان را توسعه دهند (Karol, Smith, 2018: 220-232). ازسویی، به‌کارگیری اصول طراحی محیطی در کلاس‌ها می‌تواند بر کاهش استرس و افزایش تمرکز و رفاه کودکان مفید باشد، به‌طور غیرمستقیم موجب بهبود روابط اجتماعی آن‌ها می‌شود. محیط‌های آموزشی می‌توانند ازطریق طراحی فضا، نوع تعاملات اجتماعی و نحوۀ سازمان‌دهی فعالیت‌ها بر رفتارهای اجتماعی کودکان تأثیر گذارند (عباسی، محمدی‌نائینی، ناطقی، 1402: 215). یکی‌از ویژگی‌های کلیدی دراین زمینه، تأکیدبر تعاملات گروهی و کار تیمی است. محیط‌های آموزشی که به کودکان این امکان را می‌دهند که در پروژه‌های گروهی شرکت کنند، به‌طور مؤثری مهارت‌های اجتماعی آن‌ها را پرورش می‌دهند. به‌ویژه در سال‌های اولیه تحصیل، این نوع فضاها می‌توانند کودک را با مفهوم همکاری، احترام به دیگران و پذیرش تفاوت‌های فردی آشنا کنند (عبدالخالقی، حمزه‌نژاد، فیضی، 1403: 6-5). ارتباط محیط‌های آموزشی و تربیت اجتماعی کودکان نیازمند توجه‌به ابعاد مختلفی ازجمله فرهنگ سازمانی مدرسه، سیاست‌های رفتاری معلمان و طراحی فضاهای فیزیکی است. این امر نیازمند هم‌افزایی میان تمامی اجزای آموزشی، از معلمان گرفته تا والدین و طراحان فضا است تا به بهترین شکل ممکن به توسعۀ مهارت‌های اجتماعی کودکان پرداخته شود.

در بررسی نقش خانواده در پرورش تعاملات اجتماعی کودک، لازم است دیدگاه‌های نظری و تجربی اندیشمندان در حوزه‌های روان‌شناسی رشد، آموزش، طراحی محیط و جامعه‌شناسی تربیتی مرور شود. که دراین پژوهش به‌برخی از مهمترین این تبیینات برپایۀ (جدول 2)، اشاره شده است. 

 

جدول 2. چارچوب‌نظری محور پژوهش موردتبیین

ردیف	صاحب‌نظر	نظریه	رویکرد	چشم‌انداز پژوهش حاضر
1	ماریا مونته‌سوری	نظام آموزشی مونته‌سوری	کودک در محیطی ساختارمند و آزاد یاد می‌گیرد؛ یادگیری خودانگیخته، نظم درونی و استقلال اجتماعی او را تقویت می‌کند.	تحلیل ساختار فضایی محیط آموزشی براساس معیارهای مونته‌سوری برای افزایش خودتنظیمی و تعاملات گروهی؛
2	یوری برونفنبرنر6	سیستم‌های بوم‌شناختی	کودک در شبکه‌ای از لایه‌های محیطی رشد می‌کند؛ خانواده و مدرسه بیشترین تأثیر را در سطوح اولیه دارند.	سنجش هم‌پیوندی بین نهاد خانواده و طراحی محیط مدرسه به‌مثابۀ سیستم‌های رشد اجتماعی کودک؛
3	لوا ویگوتسکی7	اجتماعی-فرهنگی یادگیری	رشد فکری و اجتماعی کودک از تعامل فعال با بزرگسالان و همسالان شکل می‌گیرد.	بررسی نقش معلمان و خانواده در فعال‌سازی «منطقۀ رشد تقریبی»؛
4	جان دیویی8	آموزش تجربی	یادگیری باید از دل تجربه‌های اجتماعی واقعی کودک در محیط آموزشی شکل بگیرد.	تجربۀ مشارکت، گفت‌وگو باهدف پرورش شهروندی کودک؛
5	برنارد برنفلد9	چارچوب: روان‌تحلیلی-اجتماعی	آموزش اجتماعی کودک نیازمند ارتباط هم‌راستای خانواده و محیط آموزشی است.	بازنگری در الگوهای تعامل، برای انسجام تربیتی کودک؛
6	برونو بتلهیم10	مدارس جایگزین با رویکرد انسان‌گرایانه	محیط آموزشی آزاد و دارای ساختار، کودک را برای تعاملات اجتماعی سالم آماده می‌کند	ارزیابی میزان تأثیر ساختار آزادی در فضاهای آموزشی؛
7	ژان پیاژه11	مراحل رشد شناختی	رشد شناختی کودک در مراحل پیوسته‌ای شکل می‌گیرد و تعامل با محیط، شرط اساسی رشد فکری و اجتماعی اوست.	طراحی متناسب با مراحل رشد شناختی کودک و استقلال در کلاس‌های مونته‌سوری؛
8	دیوید لوبمان12	معماری آموزشی مشارکتی	محیط آموزشی باید پویا، منعطف و برانگیزاننده تعامل اجتماعی باشد.	بازطراحی فضاهای آموزشی با مشارکت خانواده و کودک به‌عنوان بستری پایدار؛
9	کاترین رینولدز13	چارچوب: طراحی محیط کودک‌محور	طراحی محیط باید متناسب با نیازهای عاطفی و اجتماعی کودک باشد.	تحلیل عناصر طراحی در تقویت حس‌تعلق و همکاری میان کودکان؛
10	پیتر بلوم14	یادگیری چندحسی در محیط آموزشی	یادگیری هنری، تعامل و همدلی را در کودکان افزایش می‌دهد.	طراحی فضاهای چندمنظوره تعاملی با فعالیت‌های گروه‌محور هنری؛

 

مواد و روش‌تحقیق

مطالعۀ حاضر با رویکردی توصیفی-تحلیلی و در چارچوب راهبرد کیفی به انجام رسیده است. هدف اصلی، بازخوانی نقش خانواده در ارتقای تعاملات اجتماعی کودک در بستر محیط‌های آموزشی مبتنی‌بر الگوی مونته‌سوری است. گردآوری داده‌ها ازطریق مطالعات کتابخانه‌ای، اسنادی و تحلیل محتوای منابع علمی صورت پذیرفته که حوزه‌هایی نظیر؛ روان‌شناسی رشد کودک، نظریات تربیتی، طراحی محیط‌های آموزشی و اصول بنیادین روش مونته‌سوری را دربرمی‌گیرد. دراین‌راستا، تلاش شده است تا با تحلیل منابع منتخب، هم‌افزایی میان عوامل محیطی و نقش خانواده در شکل‌گیری مهارت‌های اجتماعی کودکان، به‌صورت عمیق بررسی شود. این پژوهش درپی آن است تا از خلال داده‌های نظری، الگویی کاربردی برای طراحی محیط‌هایی فراهم آورد که درکنار نقش فعال خانواده، موجبات ارتقاء روابط اجتماعی و پرورش شخصیت کودک را فراهم می‌سازند. برپایۀ (شکل 1)، می‌توان به فرایند مسیرر پژوهش اشاره کرد.

 

 

شکل 1. ساختار روش‌تحقیق 

 

بحث و یافته‌های تحقیق

- گسترۀ واکاوی

- هم‌راستایی طراحی فضا با نیازهای رشدی کودک

طراحی محیط‌های آموزشی کودک‌محور نقش بنیادینی در رشد اجتماعی و روانی کودکان ایفاء می‌کند. در الگوی مونته‌سوری، محیط نه‌تنها پس‌زمینه‌ای برای آموزش است، بلکه خود به‌عنوان یکی‌از عناصر یادگیرنده عمل می‌کند. یافته‌ها برآن است‌که وجود فضاهای باز، انعطاف‌پذیر و بدون ساختارهای خشک و رسمی، شرایط را برای کُنشگری و استقلال کودکان فراهم کرده است. این عامل موجب شده تا کودکان به‌صورت طبیعی و بدون تحمیل، مسیر یادگیری خودرا انتخاب کرده و در تعامل با دیگران رشد یابند. یکی‌از ویژگی‌های اصلی طراحی در رویکرد مونته‌سوری، توجه‌به مقیاس کودکان و ایجاد فضایی متناسب با ویژگی‌های جسمی و ذهنی آن‌هاست. طوری‌که میز و صندلی‌های قابل‌حمل، قفسه‌های باز و دسترسی آسان به ابزار آموزشی، حس مالکیت و مسئولیت‌پذیری را در کودکان افزایش داده و زمینه‌ساز تعاملات می‌شود. از نتایج قابل‌توجه پژوهش می‌توان به نقش «ترکیب رنگی و بافت‌های طبیعی»، در تحریک احساس‌تعلق کودکان به فضا اشاره کرد. محیط‌هایی با رنگ‌های ملایم و مواد طبیعی، اضطراب محیط‌های آموزشی رسمی را کاهش داده و موجب تقویت احساس امنیت روانی در کودکان می‌شوند. می‌توان اذعان داشت طراحی محیط آموزشی هم‌راستا با نیازهای رشدی کودک، عامل کلیدی در پرورش اعتمادبه‌نفس، خودآگاهی و مهارت‌های اجتماعی اولیه است. این هم‌راستایی زمانی اثربخش خواهد بود که طراحی صرفاً زیبایی‌شناسانه نبوده، بلکه مبتنی‌بر تحلیل دقیق رفتار و نیازهای روان‌شناختی کودکان باشد.

 

- نقش خانواده در تقویت تجربۀ یادگیری مشارکتی

حضور خانواده در فرایند یادگیری کودک، محدودبه محیط خانه نیست؛ بلکه یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که مشارکت خانواده در برنامه‌ریزی، پشتیبانی و حتی حضور در محیط‌های آموزشی، تأثیر به‌سزایی در رشد مهارت‌های اجتماعی کودک دارد. خانواده‌هایی که با رویکردهای تربیتی آشناتر هستند و ارتباط نزدیکتری با فضای آموزشی برقرار می‌کنند، توانسته‌اند رفتارهای اجتماعی فرزندان خودرا در راستای همکاری، مشارکت و احترام متقابل تقویت کنند. ازمنظر تحلیلی، رابطه‌ای دوسویه میان تعامل والدین با مدرسه و رشد مهارت‌های بین‌فردی کودکان مشاهده می‌شود. مشارکت والدین در طراحی فعالیت‌های گروهی یا کارگاه‌های آموزشی، نه‌تنها موجب افزایش اعتمادبه‌نفس کودک در محیط مدرسه شده، بلکه الگوی رفتاری مثبتی را برای دیگر کودکان نیز به‌همراه داشته است. این نتایج نشان می‌دهد که خانواده‌ها در نقش الگوهای رفتاری مؤثر، توانایی هدایت‌گری اجتماعی فرزندان خودرا در محیط‌های جمعی دارند. علاوه‌براین، یافته‌ها گویای آن است‌که خانواده‌هایی که به گفت‌وگو با مربیان و مشارکت در ارزیابی پیشرفت کودک اهمیت می‌دهند، به‌طور معناداری شاهد رشد تعهد اجتماعی و مسئولیت‌پذیری در کودکان خود بوده‌اند. این تعاملات، فضایی مشترک میان خانه و مدرسه ایجاد کرده‌اند که در آن ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی به‌صورت هم‌افزا تقویت می‌شود. یادگیری اجتماعی کودکان، صرفاً محصول ساختارهای مدرسه‌ای نیست؛ بلکه در یک پیوستار میان خانواده، مدرسه و کودک شکل می‌گیرد. نقش خانواده نه‌تنها در تربیت رفتاری بلکه در انسجام ساختاری و روانی فرایند رشد اجتماعی کودک مؤثر است.

 

- تعامل هم‌افزا میان عوامل فضایی و تربیتی

از نکات برجسته در یافته‌های این پژوهش، تأکیدبر رابطۀ تعاملی میان طراحی فضا و اصول تربیتی مونته‌سوری است. این دو عامل، زمانی بیشترین اثربخشی را دارند که دریک مسیر هم‌راستا قرار گرفته و یکدیگر را تقویت کنند. برای نمونه، اگر فضای آموزشی برپایۀ آزادی انتخاب طراحی شده باشد، اما اصول تربیتی محدودکننده باشند، نتیجه‌ای معکوس حاصل خواهد شد. اما دراین پژوهش، مشاهده شد که همراهی این دو بُعد، تأثیری هم‌افزا بر رشد اجتماعی کودک دارد. در رویکرد مونته‌سوری، آزادی در چارچوب ساختار، اصلی کلیدی محسوب می‌شود. این اصل زمانی به‌درستی اجرا می‌شود که محیط فیزیکی اجازه چنین آزادی‌ای را به کودک بدهد. یافته‌ها نشان می‌دهد که طراحی محیطی که کودکان بتوانند درآن جابه‌جا شوند، انتخاب کنند و تجربه کنند، هم‌زمان با آموزش‌هایی که بر خودکنترلی، مسئولیت و مشارکت تأکید دارد، موجب رشد یکپارچه شخصیت اجتماعی کودک شده است. به‌بیانی، هنگامی که معلمان و والدین شناخت عمیق‌تری از نقش محیط در فرایند تربیت پیدا می‌کنند، درک بهتری از تعاملات کودک داشته و رفتارهایی معنادارتر با او برقرار می‌کنند. درنتیجه، تنها زمانی می‌توان انتظار رشد اجتماعی پایدار را در کودک داشت‌که محیط و تربیت در یک مسیر ساختاری و مفهومی مشترک حرکت کنند. این تعامل دوسویه، شالوده‌ای برای شکل‌گیری شخصیت اجتماعی متعادل و مشارکت‌جو در کودکان خواهد بود.

 

¬       به‌طورخاص، می‌توان تدقیق یافته‌های پژوهش را برپایۀ (شکل 2)، ارائه داد.

 

 

شکل 2. تدقیق‌نهایی یافته‌های پژوهش موردواکاوی

 

- تحلیل داده‌ها

دراین بخش، داده‌های گردآوری‌شده باتمرکزبر رابطۀ میان طراحی محیط‌های آموزشی مبتنی‌بر الگوی مونته‌سوری و تعاملات اجتماعی کودک موردتحلیل قرار می‌گیرند. این تحلیل براین فرض استوار است‌که طراحی فضاهای آموزشی نه‌تنها تأثیرات کالبدی بلکه جنبه‌های کارکردی و اجتماعی آن نیز در فرایند یادگیری و تعاملات اجتماعی کودک مؤثر است. داده‌ها براساس اصول کلیدی مونته‌سوری به‌مانند آزادی انتخاب، نظم فضایی، تعاملات گروهی و مقیاس‌پذیری فضاها بازخوانی شده‌اند تا نشان دهند چگونه این عناصر طراحی می‌توانند به‌عنوان عوامل مؤثر در تقویت مهارت‌های اجتماعی کودک عمل کنند. تحلیل حاضر به‌دنبال شناسایی ارتباط میان ویژگی‌های فضایی و رفتارهای اجتماعی کودکان در کلاس‌های مونته‌سوری است، به‌ویژه چگونگی اثرگذاری این فضاها بر تعاملات بین کودکان و خانواده‌ها برپایۀ (جدول 3).

 

جدول 3. خلاصۀ نتایج پژوهش

ویژگی‌های اثر طراحی فضایی  بر تعاملات اجتماعی کودک

خصوصیات طراحی محیط‌های آموزشی مونته‌سوری

پویایی فضایی

مشارکت فعال

آزادی حرکت

ارتباطات غیرکلامی

تحریک حواس

آزادی انتخاب

نظم فضایی

رشد اجتماعی

عوامل مؤثر بر طراحی فضاهای آموزشی

چیدمان فضایی

نورپردازی طبیعی

جریان هوا

تعاملات اجتماعی

طراحی مقیاس‌پذیر

ارزیابی عوامل مؤثر در طراحی فضاهای آموزشی مبتنی‌بر مونته‌سوری

تحلیل تأثیرات عوامل معماری و اجتماعی بر کارایی فضاهای آموزشی

ویژگی‌

نتیجۀ به‌دست‌آمدۀ عملکرد پژوهش

آزادی انتخاب

نظم فضایی

رشد اجتماعی

انعطاف‌پذیری فضا

طراحی‌های قابل‌تغییر و چندمنظوره باعث افزایش مشارکت و تعامل کودکان در فعالیت‌های گروهی شد.

محیط آموزشی فعال

فضاهایی که محرک‌های حرکتی و حسی را فراهم کردند، به‌طور مستقیم سطح درگیری کودکان با محیط را بالا بردند.

راحتی کاربران

تناسب ارگونومیک مبلمان و امکانات با نیازهای جسمی و روانی کودک، موجب بهبود تمرکز و آرامش رفتاری شد.

تقویت حس مالکیت

اختصاص بخش‌هایی از فضا به انتخاب و مدیریت کودک، حس مسئولیت‌پذیری و تعلق به محیط را افزایش داد.

 

نتیجه‌گیری و ارائۀ پیشنهادها

نتایج این پژوهش نشان داد که تعامل فعال خانواده با محیط‌های آموزشی، به‌ویژه آن‌هایی که برمبنای الگوی مونته‌سوری طراحی شده‌اند، نقشی بنیادین در شکل‌گیری و ارتقای مهارت‌های اجتماعی کودکان دارد. هم‌افزایی بین حضور معنادار والدین و فضاهایی که بر آزادی انتخاب، یادگیری تجربی، و خودمحوری استوارند، بستری پویا برای رشد تعاملات اجتماعی پایدار فراهم می‌سازد. این رویکرد نه‌تنها بر تعامل کودک با همسالان تأثیرگذار است، بلکه حس مسئولیت‌پذیری، مشارکت گروهی، و استقلال فردی را نیز ارتقاء می‌بخشد. یافته‌ها همچنین بر اهمیت انطباق طراحی کالبدی محیط‌های آموزشی با نیازهای رشد شناختی و اجتماعی کودکان تأکید می‌کنند. محیط‌هایی که امکان تجربه‌محور بودن، استقلال در فعالیت، و آزادی در انتخاب را فراهم می‌آورند، به‌عنوان ابزارهایی مؤثر برای تسهیل یادگیری اجتماعی عمل می‌کنند. طراحی هدف‌مند چنین فضاهایی باید به‌گونه‌ای باشد که نه‌تنها یادگیری را تحریک کند، بلکه مشارکت اجتماعی و شکل‌گیری روابط میان‌فردی را نیز تقویت نماید. خانواده، به‌عنوان نخستین نهاد اجتماعی، زمانی می‌تواند نقش تقویت‌کننده‌ای در فرایند آموزش ایفاء کند که در تعامل با محیط آموزشی قرار گیرد و به بخشی از ساختار یادگیری تبدیل شود. مشارکت مستمر والدین در فرایندهای یادگیری کودک، با درک اصول روش مونته‌سوری، می‌تواند زمینه‌ساز انسجام رفتاری، ثبات هیجانی، و ارتقای مهارت‌های اجتماعی در کودکان شود. این مشارکت باید از سطح حمایت عاطفی فراتر رفته و به‌صورت عملی در فعالیت‌های یادگیری تلفیق یابد. باتوجه‌به نتایج پژوهش، پیشنهاد می‌شود که در طراحی و بازنگری فضاهای آموزشی، اصول آموزشی مونته‌سوری با درک دقیق از بستر فرهنگی بومی ادغام شود. همچنین سیاست‌گذاران آموزشی می‌بایست برنامه‌هایی برای آموزش والدین درخصوص مشارکت هدف‌مند در فرایند یادگیری کودکان تدوین کنند. فراهم‌آوردن زیرساخت‌هایی برای تعامل منظم خانواده و مدرسه، مانند کارگاه‌های مشترک، جلسات تعاملی، و طراحی فضاهای والد-کودک، می‌تواند بر غنای فرایند یاددهی-یادگیری بیفزاید. به‌طورخاص، بررسی تجربی اثرگذاری نوع خاصی از مداخلات خانوادگی (مثلاً قصه‌گویی مشارکتی، بازی‌های گروهی خانگی، یا پروژه‌های والد-کودک)، بر کیفیت تعاملات اجتماعی در فضاهای مونته‌سوری می‌تواند سودمند باشد. همچنین مطالعات تطبیقی بین کودکان در نظام‌های آموزشی سنتی و آن‌هایی که در چارچوب مونته‌سوری آموزش می‌بینند، می‌تواند تصویری شفاف‌تر از کارایی این روش در بسترهای فرهنگی متفاوت ارائه دهد.

 

منابع

−       آلتمن، ایروین. (1382). محیط و رفتار اجتماعی: خلوت، فضای شخصی، قلمرو و ازدحام. ترجمۀ: علی نمازیان، ویراستار علمی: جواهر افسر، تهران: انتشارات دانشگاه شهیدبهشتی تهران.

−       جلوه‌گر، افسانه. کارشکی، حسین. اصغری‌نکاح، محسن. (1393). تأثیر آموزش خودتنظیمی بر حل مسألۀ اجتماعی کودکان پیش‌دبستانی دختر و پسر. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های علوم شناختی و رفتاری، دورۀ 4، شمارۀ 1، 166-155.

−       دبدبه، محمد. (1400). طراحی براساس ادراک و رفتارانسانی. چاپ‌اول، تهران: انتشارات طحان‌گستر.

−       دیویس، سیمون. (1400). مونته‌سوری برای نوپایان: راهنمای والدین برای پرورش افراد مسئولیت‌پذیر و کنجکاو. ترجمۀ: حسنا حسینی‌فر، چاپ‌اول، کرج: انتشارات راوشید.

−       ذکایی‌فر، آرزو. موسی‌زاده، توکل. (1399). نقش سبک‌های فرزند پروری والدین در پیش‌بینی رشد اجتماعی کودکان پیش‌دبستان 5 و 6ساله. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های روان‌شناسی اجتماعی، دورۀ 10، شمارۀ 37، 100-87.

−       سلیمی، امیررضا. (1399). مدارس اجتماعی؛ راهکاری کالبدی برای افزایش تعاملات اجتماعی در بستر محله. فصلنامۀ علمی‌تخصصی-معماری‌شناسی، دورۀ 3، شمارۀ 15، 5-1.

−       شریفی‌اردانی، علیرضا. خرمائی، فرهاد. (1401). رابطۀ‌ سرمایۀ اجتماعی و فرهنگی والدین با مهارت‌های اجتماعی فرزندان: نقش واسطه‌ای سبک‌های والدین دربرخوردبا هیجانات منفی کودکان. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های روان‌شناسی اجتماعی، دورۀ 12، شمارۀ 45، 142-121.

−       عباسی، حدیقه. محمدی‌نائینی، مژگان، ناطقی، فائزه. (1402). تبیین مؤلفه‌های اثربخشی مدارس دورۀ ابتدایی براساس سندتحول بنیادین آموزش‌وپرورش. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-رهبری و مدیریت آموزشی، دورۀ 17، شمارۀ 1، 247-214.

−       عبدالخالقی، حسین. حمزه‌نژاد، مهدی. فیضی، محسن. (1403). الگوی کالبدی مدارس براساس سندتحول بنیادین (سازگارسازی الگوهای کالبدی نایر با سندتحول بنیادی). نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 21، شمارۀ 136، 20-5.

−       قدرتی، زهراسادات. درویش، بهروز. بلانیان، ندا. (1402). بررسی شاخص‌های تأثیرگذار بر طراحی دبستان و مرکز خلاقیت کودکان باتأکیدبر ارتقاء خلاقیت محیطی و افزایش مهارت‌های اجتماعی در کودکان. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی آرمانشهر، دورۀ 16، شمارۀ 43، 194-177.

−       کریمی‌عقدا، هادی. شریفی‌اردانی، علیرضا. صباغیان بغدادآباد، حمید. غلامزاده‌بافقی، طیبه. پورغلامی، فرزاد. (1403). تبیین مهارت اجتماعی فرزندان براساس تنظیم هیجان والدین: بررسی نقش میانجی‌گری روابط والد-کودک. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های روان‌شناسی اجتماعی، دورۀ 14، شمارۀ 53، 108-93.

−       کیانی، معصومه. (1400). بررسی مبانی فلسفی و ماهیت یادگیری الگوی آموزشی مونته‌سوری. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-توسعۀ حرفه‌ای معلم، دورۀ 6، شمارۀ 20؛ (پیاپی 20)، 74-59.

−       محمدی‌احمدآبادی، ناصر. قاسمی، مژگان. (1400). مبانی و اصول آموزش مونته‌سوری. چاپ‌اول، تهران: انتشارات علمی سن.

−       الن‌پلاس، ماری. (1396). گام‌های نخست 60فعالیت: آموزش به‌روش مونته‌سوری. ترجمۀ: مهرناز کرانی، چاپ‌اول، تهران: انتشارات دیبایه.

−       Elshanum, Dira Carlissa. (2024). The Role Of Parents In Enhancing Self-Esteem Of School-Age Children: Exploring Parenting Styles, Involvement, And Socioeconomic Factors. Journal Of Acta Psychologia 3(3): 11-121.

−       Karol, Elizabeth. Smith, Dianne. (2018). Impact Of Design On Emotional, Psychological, Or Social Well-Being For People With Cognitive Impairment. HERD Health Environments Research & Design Journal, 12(3): 220-232.

−       Kumalasari, Pramesti Indah. Sugito, Sugito. (2020). The Role Of Student’s Parent In Shaping Home Learning Environment (HLE) For Early Childhood. Jurnal Obsesi Jurnal Pendidikan Anak Usia DiniM 5(2): 1521-1535.

−       Lillard, Angeline S. (2019). Shunned And Admired: Montessori, Self-Determination, And A Case For Radical School Reform. Journal Of Educational Psychology Review, 31(1): 939–965.

−       Liu, Siying. Tian, Ailin. (2023). The Influence Of Montessori Education On Children's Personality Development And The Way Of Thinking. Journal Of Lecture Notes On Education Psychology And Public Media, 16(1): 173-180.

−       Marilyn, Fleer. Veresov, Nikolai. Walker, Sue. (2017). Re-Conceptualizing Executive Functions As Social Activity In Children's Playworlds. Learning. Journal Of Culture And Social Interaction, 14(1): 1-11.

−       Walls, Jill K. (2018). To What Extent Do Parents Of Montessori-Educated Children “Do Montessori” At Home? Preliminary Findings And Future Directions. Journal Of Montessori Research, 4(1): 14-24.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[1]  Jill K Walls

[2]  Marilyn Fleer

[3]  Nikolai Veresov

[4]  Sue Walker

[5]  Maria Montessori

[6]  Urie Bronfenbrenner

[7]  Lev Vygotsky

[8]  John Dewey

[9]  Bernfeld Bernfeld

[10]  Bruno Bettelheim

[11]  Jean Piaget

[12]  David Loughman

[13]  Catherine Reynolds

[14]  Peter H. Bloom