The Function of Satire and Ironical Metaphor in Resistance Literature of the Constitutional Revolution

Subject Areas :

مرضیه قاسمي جوجیلی ¹ , mohamadreza yousefi ² , reza fahimi ³

1 - دانشگاه آزاد واحد ساوه
2 - جامعه قم
3 - university azad save

Received: 2024-08-03 Accepted : 2024-12-14 Published : 2024-12-17

Keywords: resistance poetry, Constitutional Revolution, satire, sarcastic metaphor, Farrokhi Yazdi, Aref Qazvini.,

Abstract :

The Constitutional Revolution era is one of the most brilliant periods of Persian resistance poetry. Poets of this time effectively employed poetic tools to enlighten the public and articulate fundamental rights that had been denied to them for centuries. Satire was one of the most impactful methods used, mitigating the harshness of criticism against the government and social issues with the sweetness of wit. Sarcastic metaphor has long been a prevalent technique in satire, especially social satire, and in this period, it was further influenced by Western literature with the addition of irony. This paper employs a descriptive-analytical approach to examine the function of satire, particularly the use of sarcastic metaphor, in the resistance poetry of the Constitutional Revolution, with a focus on Farrokhi Yazdi and Aref Qazvini. The findings reveal that these poets satirized five main themes: criticism of government officials, including the Shah, ministers, and representatives; the absence of freedom of speech, individual, and social liberties; the tyranny of rulers over the country and its people; condemnation of foreign interference, especially by Russia and England; and highlighting the ignorance, neglect, and illiteracy of the people. Through the sweet language of satire, these poets ridiculed the self-proclaimed gods among men. Sarcastic metaphor served as a means for poets to evade the consequences of their sharp criticisms of the powerful, as it could be interpreted as a joke or jest. The research indicates that criticism of the ruling class was more frequently expressed through irony, while the reflection of their oppression of the people was conveyed through sarcasm and contrast. Moreover, themes such as criticism of foreign interference were manifested in the form of verbal satire or metaphorical sarcasm.

References:

منابع
1- قرآن کریم. (1371). ترجمه عبدالمحمّد آیتی، تهران: سروش.
2- اسلامي راد، زهرا (1382). راز طنزآوري. ميراث شهاب. شماره 13و14.
3- آقاحسینی، حسین (1382). نقد و تحلیلی بر استعاره عنادیه در کتب بلاغی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، شماره3.
4- بهره مند‌، زهرا‌ (1361). ‌آيرونی و تفاوت هاي آن با طنز و صنايع بلاغی مشابه، فصل‌ نامه ‌زبان‌ و‌ادب ‌پارسی‌، شماره‌، 45‌ صص10- 46.
5- پاينده، حسين (1385). نقد ادبي و دموكراسي. تهران: نیلوفر.
6- تفتازانی، سعدالدین (1411). مختصرالمعانی، قم، دارالفکر، هشتم.
7- توکلی مقدم، صفيه و دیگران (1393). شگردهاي طنزپردازي در رمان مدار صفر درجه، احمد محمود، مطالعات داستاني، سال دوم، شماره سوم، بهار.
8- حائری، هادی (1364). عارف قزوینی شاعر ملی ایران، تهران: جاویدان.
9- حاتمی، حافظ (1395). زاهد عالی مقام (صنعت تهکّم در شعر حافظ)، پژوهش¬های ادبی و بلاغی، سال چهارم، شماره 16 پاییز، صص 91-100.
10- حافظ شیرازی (۱۳۷۵). دیوان حافظ، پرویز ناتل خانلری، ج. ۲. تهران: خوارزمی.
11- خرمشاهی، بهاءالدین (1384). تأملی انتقادی بر مقاله استاد شفیعی کدکنی، بخش سوم، حافظ، شمارۀ 23، صص73- 74.
12- داد، سیما (1383). فرهنگ اصطلاحات ادبی. چاپ دوم، تهران: مروارید.
13- دهخدا، علی اکبر (1385). لغت نامه، تهران، موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
14- شبان قوچان عتيق، کبری و دیگران (1399). تحليل شگردهاي هنري آيرونی در اشعار سعدي شيرازي، فصل نامه تفسير و تحليل متون زبان و ادبيات فارسی (دهخدا) دوره 12، شماره 44 ، تابستان، صص191 تا 218.
15- شفیعی کدکنی (1380). طنز حافظ، سالنامه گل آقا، تهران.
16- شکری، غالی (1366). ادب مقاومت، ترجمه محمدحسین روحانی، تهران، نو.
17- شمیسا، سیروس (1387). بیان، تهران، میترا، سوم.
18- صالح ساداتی، سیده صغری و علی رضا فولادی (1395). بررسی انواع طنز و شگردهاي طنزپردازي در اشعار مهدي اخوان ثالث، مجموعه مقالات یازدهمین گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی، گیلان.
19- طالبیان، یحیی و فاطمه تسلیم جهرمی (1388). ویژگی هاي زبان طنز و مطایبه در کاریکلماتورها، فنون ادبی، دانشگاه اصفهان، ش 1،ص40 .
20- عارف قزوینی (1389)، دیوان، به کوشش مهدی نورمحمدی، تهران: سخن.
21- غلامحسين زاده و ديگران (1390). مقايسة آيروني با صناعات بلاغي فارسي، فصلنامة زبان و ادبيات فارسي سال19، شمارة70 صص107- 135.
22- فتوحی، ‌محمود (1391). ‌سبک شناسی و نظريه ها، رويکردها و روش ها، ‌تهران: سخن.
23- فرخی یزدی (1363). دیوان، به کوشش حسین مکی، هفتم، تهران: امیرکبیر.
24- کاکایی، عبدالجبار (1385). بررسی تطبیقی موضوعات پایداری در شعر ایران و جهان، چاپ دوم، تهران، پالیزبان.
25- گوهری، محسن (1389). اصالت سبک شعر پایداری ایلام با محوریت اشعار پایداری عبدالجبار كاكایی و عبدالحسین رحمتی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اراک.
26- مولایی¬نیا و همکاران (1393). بررسی اغراض بلاغی اسلوب های تهکّم و استهزاء در قرآن کریم، پژوهش های ادبی- قرآنی، سال دوم، شماره دوم.
27- ميرصادقي، جمال (1377). واژه نويسي نامة هنر داستان. تهران: كتاب مهناز.
28- _______ ، ______ (1382). داستان نويسهاي نام آور معاصر ايران. تهران: اشاره.
29- همایی، جلال¬الدین ‌(1383). ‌فنون بلاغت و صناعات ادبی‌، چاپ ‌بیست ‌و ‌دوم، تهران‌: ‌هما.

Full-Text:



مجله ادبیات فارسی، دوره 20، شماره 39، پاييز 1403، صفحه 16-1

 

کارکرد طنز و تهکم در ادبیات پایداری دوره مشروطه

 

مرضیه قاسمی جوجیلی1 ، محمدرضا یوسفی2* ، رضا فهیمی3

1 دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد ساوه، دانشگاه آزاد اسلامي، ساوه، ایران.

2* دانشيار، گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه قم، قم، ایران.

3 دانشيار، گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد ساوه، دانشگاه آزاداسلامی، ساوه، ایران.

 

نویسنده مسئول : Email: [e-mail]

تاریخ دریافت: 13/05/1403 / تاریخ پذیرش: 24/09/1403

 

 

     چکیده

یکی از دوره­های درخشان شعر پایداری فارسی عصر مشروطه است؛ زیرا شاعران از ابزار شعر به بهترین نحو در تنویر افکار مردم و بیان حقوق اولیه­ای که قرن­ها از آن محروم بودند استفاده کردند. یکی از روش­های تاثیرگذار، شیوه طنز است. در این روش، تلخی نقد حکومت و انتقادهای اجتماعی با شیرینی حاصل از شوخ‌طبعی گرفته می­شود. از دیرباز استعاره تهکمیه از مرسوم­ترین شگردهای طنزهای اجتماعی بود، در دوره اخیر، تحت تأثیر ادبیات فرنگی، آیرونی نیز بر آن افزوده‌شد. در این مقاله با روش تحلیلی-توصیفی کارکرد طنز خصوصاً استفاده از استعاره تهکمیه در شعر پایداری مشروطه با تکیه بر اشعار فرخی‌یزدی و عارف قزوینی بررسی شده‌است. نتایج به‌دست آمده نشان می­دهد شاعران در پنج محور: نقد دولتمردان اعم از شاه و وزیر و وکیل؛ نبود آزادی بیان، آزادی­های فردی و اجتماعی؛ ظلم و ستم حکام بر کشور و ملت؛ تقبیح دخالت­های بیگانگان مشخصا روسیه و انگلستان؛ برجسته‌سازی جهل و غفلت و بی­سوادی مردم با زبان شیرین طنز، فرمانروایانی را که خدایان خودساخته بودند به سخره گرفته­اند. کارکرد استعاره تهکمیه نوعی راه گریز شاعر از عواقب نقدهای تند و تیز ارباب قدرت به شمار می­رود؛ زیرا می­توان آن را به شوخی و مطایبه هم تفسیر کرد. نتیجه پژوهش نشان می­دهد نقد طبقه حاکمه بیشتر در قالب آیرونی پژواک دارد و بازتاب ستم آنان بر مردم در شگرد تهکم و تقابل بیان شده است. ضمن اینکه موضوعاتی مانند انتقاد از دخالت بیگانگان در شکل طنز کلامی یا تهکم تعبیری جلوه نموده است.

کلیدواژه: شعر پایداری؛ ادبیات مشروطه؛ طنز؛ تهکم؛ فرخی یزدی؛ عارف قزوینی.

 

 

 

1-        مقدمه

دوره مشروطه دوره گذار از سنت به مدرنیته است. پیشرفت­های علمی جهانی و آشنایی مردم ایران با آن، سبب شد مضامین جدیدی وارد ایران شود. مطرح شدن موضوعاتی مانند آزادی، مردم­سالاری، قانون، حقوق فردی و اجتماعی در ادبیات و شعر فارسی هم وارد شد. نبودن یا کم بودن آزادی بیان و فشار سیاستمداران و زورمندان باعث شد در برهه­ای از زمان شاعران ناچار شدند در قالب آرایه­های ادبی و در پوشش و لفافه­ای که در نگاه نخست مطالبات بر حق و نقدهای اجتماعی حقیقی در آن دیده نشود بیان کنند. شگرد طنز و بهره بردن از زبان طنز و شوخ طبعی همیشه طرفداران زیادی در جامعه داشته است. به همین جهت انواع شگردهای آن نظیر تهکم، شوخی، هجو، هزل، آیرونی، کنایه، استعاره عنادیه و تهکمیه در ادبیات مشروطه کاربرد دارد. در طنز اصالت با زیبایی باطنی است نه زیبایی ظاهری؛ زیرا صورت و معنا با هم درآمیخته­اند و از هم تفکیک نمی­شوند. از آنجا که طنز وسیله­ تفکر و تامل درباره­ واقعیت­ها و موثر در تغییر وضع مطلوب است از استعاره، کنایه و ایهام بسیار بهره می­گیرد. نکته قابل تامل ماجرا آنجایی است که شاعران مضامین پایداری را در قالب طنز و تهکم ریخته به مخاطب خویش انتقال می­دهند. در این نوشتار کارکرد طنز و استعاره تهکمیه و زیرشاخه­های آن در شعر پایداری دوره مشروطه با تکیه بر سروده­های دو شاعر این عصر یعنی فرخی یزدی و عارف قزوینی بررسی می­گردد.

 

1-1-                      بيان مسأله

این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که در عصر مشروطه شاعران از کدام­یک از شگردهای مرسوم طنز برای تنویر افکار مردم و تهییج آنان به حضور در صحنه اجتماع و پایداری در برابر ارباب قدرت بهره برده­اند.

 

1-2-                      سوالات تحقیق

ضرورت و اهمیت این پژوهش، پاسخ به این سؤالات است:

1.       کارکرد طنز در اشعار دوره مشروطه بیشتر جنبه سرگرمی و شوخی دارد یا اغراض دیگری را در پي دارد؟

2.       شاعران دوره مشروطه کدام اشخاص يا گروه­ها را مورد حمله قرار داده­اند و هدف­شان چه بوده است؟

3.       شاعران دورة مشروطه از چه خط فکري پیروی می­کرده­اند؟

 

1-3-                      فرضیه‌های تحقیق

1.       به نظر می­رسد کارکرد طنز در شعر مشروطه بیشتر جبنه روشن­گری داشته زیرا اوضاع حاکم بر جامعه کمتر به شاعر اجازه می­داده است بی­پروا سخنش را بگوید.

2.        بررسی اولیه حاکی از آن است که طبقه حاکمه به ویژه شخص شاه، نخست وزیر و کابینه و نیز نمایندگان مجلس بیش از همه هدف حملات طنزآمیز شاعران قرار گرفته­اند و هدف از این حمله­ها، عملکرد غلط آنان در مواجهه با مردم از یک­سو و اجازه دادن به بیگانگان برای مداخله در امور داخلی بوده است.

3.       و به نظر می­رسد خط فکري آن­ها از یک منبع سرچشمه می­گیرد و آن وطن­دوستی و آزادی، بوده است.

 

1-4-                      پیشینۀ تحقیق

در این موضوع پژوهش­های متنوعی انجام گرفته که می­توان به آن­ها اشاره کرد: عزت الله مولایی نیا؛ رسول دهقان ضاد؛ مرضیه سادات کدخدایی (1392)، در مقالة «بررسی اغراض بلاغی اسلوب­های تهکّم و استهزاء در قرآن کریم» به بررسی اغراض بلاغی در قرآن پرداخته و بر این باورند که بررسی این اغراض در کشف مقاصد هدایتی قرآن موثر است. سهراب مروتی و قدرت ذوالفقاری­فر (1384)، در مقالة «طنز در قرآن کریم» گفته‌اند خداوند از طنز به عنوان یک شیوة موثر برای انذار بهره گرفته و با شیوه‌هایی نظیر تهکم، تمثیل و تشبیه طنز را به کار برده است. غلامحسین غلامحسین زاده و زهرا لرستانی (1388)، در مقالات شمس، آیرونی را نوعی دوگانگی بیانی خلاف انتظار یا استنباط خلاف مقصود دانسته و انواع آیرونی را در مقالات شمس تبریزی بررسی نموده­اند. به نظر نویسندگان روش شمس در کاربرد آیرونی اصلا تصنعی نیست و او برای برجسته کردن سخنش از آیرونی استفاده کرده است. عبدالامیر چناری (1384)، در مقالة «طنز در شعر حافظ» طنز را به عنوان یک عنصر بلاغی در شعر حافظ بررسی نموده و آن­ها را در 12 اسلوب طبقه­بندی کرده است. به استناد این مقاله طنزهای حافظ را می­شود در دو دسته حکومتی و دینی از نظر محتوا و مضمون تقسیم­بندی کرد. نویسنده بر این باور است که صورت طنزهای حافظ غالبا حاصل گرد آمدن عناصر ناسازگار، جانبداری از باطل و مغالطه عمدی به گونه ظریف و پنهان است.

توضیح این­که پژوهش­های مذکور چندان ارتباطی با موضوع این مقاله ندارد و پژوهش حاضر در نوع خود مسبوق به سابقه نیست.

 

1-5-                       روش تحقیق

این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی بر مبنای داده­های کتابخانه­ای به بررسی و تحلیل کارکردهای طنز و تهکم در شعر پایداری دوره مشروطه می­پردازد.

 

 

2-                      بحث و بررسی

در سر آغاز بحث لازم است ادبیات پژوهش به خواننده معرفی گردد تا بتواند زودتر و بهتر با متن نوشتار و اغراض نویسندگان آن ارتباط برقرار کند.

 

2-1-                      ادبیات پایداری

مفهوم مقاومت، پایداری و دفاع، مفهومی عام در فرهنگ ملت­هاست. این مفهوم در میان تمام ملل آزاده مفهومی کاملا ارزشی تلقی می­شود؛ زیرا یک واکنش ارادی و آگاهانه در برابر تهاجم ظالمانه است. از منظر ادب مقاومت، پایداری، دفاع، جنگیدن، کشتن، ویران کردن و کشته شدن موضوعاتی حاوی ارزش تلقی می­شود؛ اما از منظر ادب جنگ، همین موضوعات ضد ارزش، منفی، نفرت آور و سبعانه است (کاکایی،1385 :9). ادبیات پایداری به مجموعه آثاری اطلاق می­شود که از زشتی­ها و پلشتی­های بیداد داخلی یا تجاوزگر بیرونی، در همه حوزه های سیاسی فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی با زبانی هنری سخن می­گوید. برخی از این آثار پیش از رخ نمودن فاجعه، برخی در میان جنگ یا پس از گذشت زمان، به نگارش تاریخ آن می­پردازد (شکری،1366: 10). یکی دیگر از پژوهشگران و نویسندگان عرصه ادبیات پایداری در تعریف این ادبیات می­نویسد: ادبیات مقاومت در معنای جنگ با بیگانه، بازتاب روحی – روانی نسلی است ایستاده در مقابل یک رویداد تاریخی و نشان از مشارکت و مباشرت آن نسل در همدلی و همراهی یکدیگر در برابر آن رویداد دارد. (کاکایی،1385: 9) ادبیات پایداری عبارت است از آثاری که تحت تاثیر شرایطی چون اختناق و استبداد داخلی، نبود آزادی فردی و اجتماعی، قانون­گریزی و قانون ستیزی و ... در برابر پایگاه­های قدرت شکل می­گیرند. بنابراین جان­مایه این آثار با بیداد داخلی یا تجاوز بیرونی از همه حوزه­های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و ایستادگی در برابر جریان­های ضد آزادی است. به عبارتی ساده­تر، سروده­ها و نوشته­هایی که موضوع اصلی آن دعوت مردم به مبارزه و پایداری در برابر متجاوزین باشد، تحت عنوان ادبیات پایداری و مقاومت قابل تقسیم بندی است (گوهری،1392: 21).

 

2-2-                      طنز

طنز واژه­ای است که هر کسی تعریفی از آن در ذهن دارد و در بسیاری از اوقات با واژه­های دیگر اشتباه گرفته می­شود و به جای یکدیگر مورد استفاده قرار می­گیرد. طنز با بذله (استهزا و مسخره)، مطایبه (با هم شوخی­کردن)، مزاح (خوشمزگی) فکاهه (خوش­طبع بودن). فکاهه و هزل دارای جنبه عمومی است. لطیفه (نکته نغز، سخن نیکو)، هزل (بیهودگی) و هجو (نکوهیدن) متفاوت است و هر واژه معنا و جایگاه خاص خود را دارد. طنز در لغت به معنای ریشخند، مسخره کردن، ناز کردن، طعنه­زدن مسخره، طعنه، سرزنش و ناز، سخن به رموز گفتن، سخریه، عیب کردن، لقب کردن، به کسی خندیدن و فسوس کردن است و در اصطلاح: انتقادی سازنده، دوپهلو و چندلایه است که ظاهری خنده­دار دارد و در باطن آن منطق و استدلال نهفته است. مقام معظم رهبری می­فرمایند: «طنز سخنی جدی و تفهیم حقیقت بدون تلخی و با لعاب نازک­اندیشی و نازک­گویی، ظریف­کاری و لطیفه­پردازی است و با مقوله فکاهی و مطایبه متفاوت است و این امر باید در موضوعات گوناگون مورد توجه قرار گیرد» (روزنامه همشهری پنجشنبه11 مرداد ,1375). طنز انواع مختلفی دارد مانند طنز تمثیلی، تفسیری، سیاسی، اجتماعی، مذهبی، ادبی و… . دکتر شفیعی تصویر هنری اجتماع نقیضین و ضدین» را طنز می­نامد (شفیعی کدکنی، 1380: 50) خرمشاهی در تعریف طنز می­نویسد: «کلامی است که به دلایل مختلف از جمله نفی عادات و آداب خشک و خشن و سنگین و فشارآور یا تجاهل­العارف و خود را به کوچۀ علی چپ زدن یا مغالطه یا حسن تعلیل یا آوردن عذر بدتر از گناه پدید می­آید» (خرمشاهی،138۴ :74)

طنز را سه عنصر اصلی می­سازد: خنده مایه، انتقاد اجتماعی و اصلاح طلبی. طنز و عناصر آن از دو منظر قابل بررسی است: نخست از منظر نقد جامعه­شناسانه كه با نگاه اصلاح­گرايانه به جامعه و مسائل اجتماعی، در پی نشان­دادن نقايص و كمبودهاست، از سوی ديگر نگاه زيباشناسانه به طنز است كه بر عناصر و شگردهای طنزپردازی و ابعاد هنری آن تأكيد می­كند. نكتة اساسي در كار طنزپرداز آن است كه بايد علاوه بر تحقق اهداف اصلی خود، به اندازه­ای متنوع و طنّازانه عمل كند كه رضايت مخاطب را جلب كند. جلب نظر مخاطب تا اندازۀ بسياری به شگردهای هنری و سبك طنزپردازی نويسنده­ای بستگی دارد كه مخاطب را در حال و هوای طنز قرار می­دهد. (توکلی مقدم و دیگران،1393 :7)

طنز از جنبه­هاي مضمون، تقسیمات گوناگونی را می­پذیرد؛ که در ذیل به آنها اشاره می­شود؛ 1. طنز فردي؛ این گونه طنز، بیشتر به­ صورت هجو نمایان شده است. 2. طنز فلسفی؛ نمونه این طنز را می­توان در برخی از ابیات حافظ مشاهده کرد؛ که چون و چرایی در کار جهان را پیش می­کشد. 3. طنز عرفانی؛ این گونه طنز در آثار عطار نیشابوري و مولوي و برخی دیگر از ادبا به چشم می­خورد. 4. طنز اجتماعی؛ این نوع طنز، آن قدر حایز اهمیت است؛ که برخی، طنز را منحصر در آن کرده­اند و واژه طنز را متبادر در این نوع طنز می­دانند  5. طنز سیاسی؛ این نوع طنز، در زمان­هاي گذشته اغلب از زبان دلقک­هاي درباري و دیوانه­نمایان شنیده می­شد و پس از آن نیز در آثار ادباي گوناگون مانند حافظ و عبید زاکانی نمود پیدا کرد. 6. طنز خانوادگی؛ این نوع طنز جدید است؛ که بر اثر توسعه شهرنشینی به وجود آمده است. (صالحی ساداتی و فولادی، 1395: 1733).

 

2-3-                       استعاره

از ریشه "ع و ر" به معنای عاریه خواستن و عاریه گرفتن از اصطلاحات علم بیان است. در تعریف استعاره گفته‌اند: کاربرد لفظ در معنای غیر حقیقی آن همراه با علاقه تشابه میان معنای حقیقی و مجازی و قرینه‌ای که مانع از اراده معنای حقیقی ‌شود. استعاره نوعی مجاز لغوی بر مبنای علاقه مشابهت است. مثلا کسی به انسان شجاعی بگوید شیر؛ رابطه میان معنی حقیقی (شیر) و معنی مجازی (انسان شجاع) شباهت است. استعاره را تشبیه مختصر نیز نامیده‌اند؛ یعنی تشبیهی که یکی از دو رکنش (مشبّه‌ یا مشبّهٌ‌به) حذف شده. این تعریف استعاره از زمان عبدالقاهر جرجانی رایج بوده است. استعاره انواع مختلفی دارد از جمله مرشحه، مصرحه، مکنیه، وفاقیه، عنادیه یا تهکمیه.

 

2-4-                      مجاز

یعنی به کار بردن کلمه در معنای غیر حقیقی خود. شرط مجاز وجود قرینه و علاقه(رابطه) بین معنی حقیقی و معنی مجازی است. مهم­ترین نوع مجاز، استعاره است زیرا بر پایه تصویرسازی و تخیل است. استعاره مربوط به دانش بیان است زیرا در بیان فقط ابزار تصویرسازی و تخیل مد نظر است، اما دیگر انواع مجاز در علم معناشناسی بحث می­شود. مجاز در اسم است نه در فعل، اگر در فعل رخ دهد فعل به عنوان مصدر (اسم ) تاویل می­گردد.

 

2-5-                      علاقه تضاد:

زمانی­ست که واژه­ای متضاد در معنای ضد آن به کار رود. مثال: چه عالی؟ (چقدر افتضاح و بد است.) مجاز با علاقه تضاد استعاره تهکمیه نامیده می­شود.

 

2-5-1-                      استعاره تهکمیه

تهکم یعنی مسخره. در لغت­نامه تهکمی [ ت َ هَ ک ْ ک ُ ] (ص نسبی) فسوسی. مسخره­ای.

بودم حکیم سوزنی از چند سال باز

تا سالمند گشتم و گشتم تهکمی، سوزنی

(یادداشت به خط مرحوم دهخدا)

        استعاره تهکمیه یکی از اقسام استعاره عنادیه است. «تهکم» در لغت به معنای استهزا و در اصطلاح علمای بلاغت، سخنی است که در ضد معنای ظاهری یا مخالف آن استعمال شود؛ مثلا در ظاهر جدی است ولی در باطن شوخی؛ ظاهرش ستایش و باطنش نکوهش است.

 

2-5-1-1-  استعاره عنادیه

 استعاره به اعتبار امکان اجتماع مستعارٌله و مستعارٌمنه و عدم آن، دو نوع است: 1. استعاره عنادیه 2. استعاره وفاقیه. استعاره عنادیه آن است که اجتماع مستعارٌله و مستعارٌمنه ممکن نباشد، و آن نیز بر دو قسم است: استعاره تهکّمیه و استعاره تملیحیه. این دو در جایی است که ضدین یا نقیضین به جای هم آورده شوند، که اگر به قصد «تهکم» و «استهزا» باشد استعاره تهکّمیه نامیده می‌شود؛ و اگر به قصد مزاح باشد آن را استعاره تملیحیه گویند، مانند:

1. فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِیم(آل عمران/ 21). در این‌جا «بشارت» که به معنای خوش‌خبری است، برای ضدش (انذار) استعاره آورده شده است تا افاده تهکّم و استهزا کند. 

2. إِنَّکَ لَأَنتَ الْحَلِیمُ الرَّشِیدُ (هود/ 87) که قوم شعیب در مقام استهزا و تملیح، به وی گفته‌اند.

مثلاً اگر درباره شخص ترسو گفته شود: "رایت اسدا" یا درباره انسان ممسک بگویند: "رایت حاتما" به قصد تملیح و تهکم به کار رفته است.

آنچه در برخی از کتاب­های بلاغی در باره بعضی از استعاره­ها از جمله «استعاره عنادیه» آمده بر مبنای تشبیه نیست یعنی نمی­توان اساسا با واژه­ای که مستعار نامیده­اند تشبیهی ساخت و آن را یک طرف تشبیه قرارداد در نتیجه جامع یا وجه شبهی نیز در میان نخواهد بود تا عکس آن برای طنز یا تمسخر به کار گرفته شود .از فروع استعارۀ عنادیه، استعارۀ تهکمیه است که در طنز به کار می­رود. در این استعاره ربط بین مستعارله و مستعارمنه کمال تضاد است نه شباهت و از این رو بهتر است مجاز به علاقۀ تضاد گفته شود (آقاحسینی، 1382 شماره3). استعاره عنادیه را متضاد استعاره وفاقیه می‌دانند معمولاً این دو را همراه با یکدیگر ذکر می‌کنند. استعاره عنادیه آن است که جمع مابین مستعارمنه و مستعارله ممکن نباشد مانند بشّرهُم بعذابٍ الیمٍ. بشارت در اصل به معنای خبر خوش دادن است، در این مورد به قصد تهدید و بیم دادن استعاره شده است. از آنجا که مابین بیم و امید موافقت نیست به این مناسبت آن را استعاره عنادیه گفته‌اند (همایی،۱۳۷۰: ۱۸۶). استعاره تهکمیه از همین نوع استعاره است که در ضد و نقیض معنای حقیقی­اش استعمال شده است. سیروس شمسیا در این باره گفته: از فروع استعاره عنادیه، استعاره تهکمیه است که در طنز به کار می­رود و در این نوع از استعاره ربط بین مستعارله و مستعارمنه کمال تضاد است و نه شباهت و از این روست که می­گوییم بهتر است آن را مجاز به علاقه تضاد بخوانیم (شمیسا، 135:1387). بنای استعاره عنادیه بر طنز و تمسخر است به همین خاطر با تشبیه طنز نزدیک است.

تشبیه طنز چنان است که شاعر چیزی را به چیزی تشبیه کند که در عرف عکس آن ظاهر باشد و آن را به نوعی توجیه کند که رفع آن مغالطه گردد یا ممکن است سیاق و شیوه کلام اساساً طنز گونه باشد مثلاً در داستان موش و گربه آمده است:

ناگهان موشکی ز دیواری سر به خم بر نهاد و می‌ نوشید

جست بر خم می خروشانا مست شد همچو شیر غرانا

(آقاحسینی،1382: ۱۲۹)

 2-5-1-2- استعاره وفاقیه

 آن است که اجتماع طرفین استعاره در یک چیز قابل جمع باشد. به عبارت دیگر استعاره وفاقیه آن است که جمع مابین مستعارمنه و مستعارله ممکن باشد مانند او من کان میتا فاحییناه (ضالاً هدیناهُ) (تفتازانی،1411: ۳۶۴).

 

2-6-                       آیرونی

     «آیرونی در کنار تشبیه، مجاز مرسل و استعاره، یکی از مجازهای اربعه در بلاغت اروپایی است و آن کلامی است که ظاهرش جدی، ولی معنایی دارد خلاف مقصود گوینده که طعن­آلود و سخره­آمیز به نظر می­آید. بنیاد آیرونی بر ناسازگاری میان سخن با موقعیت بیان آن است» (فتوحی،1391: 310)

قدیمی‌ترین ‌تعریفی‌ که ‌دربارۀ ‌این ‌صنعت‌ ادبی ‌در ‌روم ‌قدیم آمده‌؛ ‌عبارت ‌است‌ از: آیرونی، یک صنعت بلاغی و یک سبک‌ گفت‌وگوست که در آن اغلب، کلمات و معانی با هم تفاوت دارد. پس از آنکه هجونویسی در قرن نوزدهم از رونق افتاد، آیرونی به عنوان روش اصلی و مهم بلاغت به شمار نمی­آمد، اما در سخن، شعر، نثر و نمایشنامه روش عادی خود را طی ‌می­کرد (توکلی مقدم و دیگران، 1393: 10). تهکّم در بیان فرنگی قسمی آیرونی  ironyبه شمار می­رود. در ضمن از نظر نویسنده، لحن کلام در این نوع طنز مهم است (داد،1383: 713). يكی از ابزارهای آشنایی­زدايی و برجسته­سازی در زبان، آيرونی است كه ساختار طبيعی زبان را با تغيير در حوزۀ دلالت­ها، غير طبيعی می­سازد. آشنايی­زدايی به وسيلۀ آيرونی از طريق دگرگونی ساختارهای شناخته شده و غافلگيری مخاطب صورت مي­گيرد. آيرونی، دوگانگی لفظ و معنا يا صورت و محتواست كه غالباً بر پاية تضاد يا تناقضی غير منتظره و گاه خنده­آور پديد می­آيد (غلامحسين زاده و ديگران،1390: 112 و13).

آيرونی زمانی ايجاد می­شود كه خواننده معنای يك گزاره را بر خلاف آنچه شاعر به ظاهر گفته، استنباط می­كند و مقصودی را برعكس آنچه در شعر بيان شده است، به شاعر نسبت می­دهد (پاينده، 1385: 40). ميرصادقی نيز، آيرونی را طعنه، طنز، كتمان حقيقت و اثبات چيزی با نفی متضاد آن ترجمه كرده و آن را از انواع ريشخند برشمرده است (ميرصادقی،1377 :137).

آیرونی ‌هر چند شباهت­هایی با کنایه فارسی ‌دارد، ‌اما تفاوت­های‌ فراوانی ‌بین ‌این ‌دو ‌مقوله ‌دیده ‌می­شود. راهِ ‌یافتن ‌آیرونی ‌تأمّل ‌در ‌حوادث ‌نامنتظره ‌و ‌کشف­های ‌ناگهانی ‌در ‌اثر ‌است؛ ‌زیرا ‌امور ‌غیر منتظره ‌ناگهانی ‌گاه‌ نحوه تلقّی ‌ما ‌را ‌از ‌متن ‌تغییر ‌می­دهد ‌و ‌معنا ‌یا ‌برداشت‌ دیگری‌ ایجاد ‌می­نماید ‌که ‌باعث ‌آیرونی ‌می­شود‌. هر ‌چند ‌آیرونی ‌از ‌موضوعاتی ‌ ‌است ‌که ‌در ادبیات‌ ما ‌نسبتا‌ ناآشناست، ‌اما ‌آیرونی عملا ‌در آثار ‌ادبی ‌فارسی ‌به ‌شیوه­های ‌مختلف و ‌در ‌زمان­های ‌متفاوت‌ وجود ‌داشته و دارد‌. کنایه ‌در ‌ادبیات‌ فارسی ‌و ‌آیرونی ‌در ‌ادبیات‌ انگلیسی ‌نوعی ‌شگرد ‌ادبی ‌است‌ که ‌معمولا ‌شاعران ‌و ‌نویسندگان ‌برای ‌ایجاد ‌مفاهیم‌ عمیق ‌شاعرانه ‌و ‌هنری ‌و ‌همچنین ‌برای‌ نشان ‌دادن ‌عواطف‌ و‌ احساسات ‌خود ‌از ‌آن‌ بهره ‌می­گیرند.‌ گاهی ‌شاعر برای بیان شاعرانه ‌مفاهیم‌ انتقادی، ‌اندیشه­های‌ سیاسی، ‌افشای‌ ریاکاران ‌و ‌غیره ‌از ‌شیوه‌ طنز، ‌تهکم‌ و ‌تعریض‌، ‌بهره برده آن‌ را در قالب ‌استعاره ‌تهکمیه، ‌آیرونی ‌و ‌پوشیده ‌به ‌تصویر ‌می­کشد. ‌ایجاد ‌آیرونی‌ بر ‌تضاد ‌در ‌میان ‌دو ‌واژه، ‌دو معنی ‌یا ‌در ‌کاربرد ‌آن‌ها ‌روی ‌می­دهد. ‌پایه ‌و ‌اساس‌ خلق ‌آیرونی ‌بر ‌تضاد ‌و ‌ناسازگاری عناصر ‌متن ‌استوار ‌است.‌ در ‌عین ‌حال ‌پارادوکس‌ نیز ‌به ‌کارگیری ‌دو ‌واژه ‌متناقض‌ است‌. با ‌ایجاد ‌این ‌تناقض­نمایی ‌و ‌گاه ‌باعث ‌ایجاد ‌آیرونی ‌و ‌ارزش‌ دو چندان ‌این ‌صنعت ‌می­گردد (شبان قوچان عقیق،1399: 192). آیرونی‌ ناشی ‌از ‌نوعی ‌پیچیدگی ‌حاصل‌ از ‌ایهام ‌کلام ‌است ‌که ‌تضادهای ‌درون ‌معنا ‌را ‌گسترش‌ می­دهد و ‌اتّفاقات ‌معنایی ‌را ‌چند ‌وجهی ‌می­کند، ‌به ‌طوری ‌که ‌در ‌یک‌ معنای ‌کلّی ‌شاهد ‌مجموعه­ای‌ از ‌مفاهیم ‌و ‌اتّفاقات ‌معنایی ‌متضاد ‌هستیم (بهره­مند،‌‌1361: 16).

آیرونی ناشی از حاصل ‌پیچیدگی‌ نوعی ‌از‌ هنجارگـریـزی و قاعده­افزایـی یکـی از شیـوه­هـای برجسته­سازی متون است که با شیوه­های گوناگون انجام می­شود و خروج کلام از مقتضای حال و استعمال لفظ در معنای ضدّ و نقیض خود از مهمترین روش­های آن است. در چنین کاربردی، هدف گوینده یا نویسنده، تسلیم شنوندگان و تأثیرگذاری بیشتر بر روی مخاطب است (مولایی­نیا و همکاران،1393: 3). گاهی نیز این کار با ذکر صفات مثبت برای شخصیّت های منفی صورت می­پذیرد که می­توان آن را مجاز به علاقه تضاد خواند. به عبارت دیگر تسمی الشیءِ بضدهِ. ذمّ شبیه به مدح. کاربرد آیرونی گاه در دایره و سطح واژگانی است. در این نوع طنز، شخص با بیان صریح و روشن آشکار می­نماید که هدف او خلق وضعیّت و موقعیّتی متفاوت است. هرگاه این نوع کاربرد با طعن، طنز و هجو همراه باشد، با مفهوم تهکّم ارتباط پیدا می­کند (حاتمی،1395: 93).

چنان که بیان شد شیوه­های طنز در عین اینکه متفاوت است گاه بسیار به هم نزدیک و متداخل است. به عبارت دیگر دایره شمول آنها عموم و خصوص من وجه و گاه عموم و خصوص مطلق است. از آنجا که موضوع این نوشتار، کاربرد طنز و تهکم و جایگاه آن در شعر پایداری مشروطه است و شیوه­های به کارگیری آن خارج از شمول این پژوهش است در این مقاله فقط کاربرد طنز – فارغ از نوع، نحوه، شگرد و.. آن بررسی می­گردد.

 

2-7-                      نقد دولت­مردان

2-7-1-                      شاه

     از قدیم­الایام پادشاهان خود را سایه خدا و صاحب قدرت بلامنازع و دارای اختیار نامحدود قلمداد می­کردند. به عبارت دیگر آنان خود را نه فقط شاه مملکت بلکه صاحب کشور و مالک جان و مال و ناموس ملت می­دانستند. عارف قزوینی با اذعان به این قدرت بی­منازع حاکمان با طنزی گزنده، به داستان سلیمان نبی و عفریت جن که خود را به جای او جا زد گفته است سلیمان ما اهریمن درآمد:

آن کسی را که در این ملک سلیمان کردیم

ملت امروز یقین کرد که او اهرمن است

(عارف؛1364، 202)

فرخی یزدی به داستان حضرت موسی(ع) تلمیح دارد. در آن داستان به خواست ایزد تعالی، بنی­اسرائیل به سلامت از رود نیل گذشتند ولی فرعون و سپاهش غرق گشتند. وی با کاربرد طنزآمیز قبطی گیتی و ترکیب بدیع مصر ما، افسوس می­خورد که چرا فرعون­های ایران همچنان بر اریکه قدرتند.

با آنکه گشت قبطی گیتی غریق نیل

در مصر ما فراعنه فرمانروا هنوز

(فرخی؛1363: 150)

شاعر با کاربرد شگرد طنز اعتقادی با بهره­گیری از موسیقی حروف دو واژه "صمد" و "صنم" گفته است حاکم ما با ظاهری خداجویانه آمد ولی در باطن بت­پرست بود. قطعا اگر طنز در این مضمون­سازی دستمایه فرخی قرار نگرفته بود این بیت چنین تاثیرگذار نمی­شد!

وآن که ما او را صمدجو سال‌ها پنداشتیم

در نهانش صد صنم پیچیده در دستار بود

(فرخی؛1363: 122)

وی در انتقاد از رضاخان با بهره­گیری از کنایه طنز آمیز و کاربرد اصطلاحات عامیانه گفته است: 

اسرار نهفته گر بگویی بهتر گر بهر زمامدار امروزی نیست به روزگار رضا هر که را که من دیدم ای شحنه بکش دست ز مردم که در این شهر

وین راز نگفته گر نهفتی بهتر سرمایه ای از پوست کلفتی بهتر هزار مرتبه فریاد نارضائی داد غیر از تو کسی نیست که آشوب نماید

(فرخی،۱۳۶۳ :۲۴۱)       (فرخی۱۳۶۳ :۱۳۲)

عارف برای بیان بهتر موضوع، از شگرد داستان و تمثیل بهره گرفته است. او در تبیین زمامداری ناشیانه احمدشاه قاجار، حکایتی از سر تراشیدن یک دلاک بی­تجربه را می­آورد که همیشه سر و صورت مشتری را می­برد.

گفت آخ استاد ببریدی سرم پنبه می­چسبانمش تا خون ریش هی بریدی آن و هی از جیب خویش پوست از آن سر همه تاراج کرد گفت سرّ این سر از بی صاحبی است تا تو دلاکی یقین دان مرده شوی تیغ دادن بر کف دلاک مست آن کند زخمی سر و این سر برد

گفت: راحت باش تا من سرورم از سر خونین نریزد روی ریش پنبه می­چسباند بر آن زخم ریش صفحۀ سر دکه­ی حلاج کرد زآن تو پنداری کدو یا طالبی است جمله سرها را برد بی گفتگوی به که افتد شاهی احمد را به دست سر ز سرداران یک کشور برد

(عارف،۱۳۶۴ : ۳۰۲)

2-7-2-                      وزیر

    موضوع دیگری که هدف تیغ تیز انتقاد شاعران پایداری در عصر مشروطه قرار گرفته وزیر یا همان صدر اعظم است. فرخی با بهره بردن از ضرب­المثل طنزآمیز بغدادمان خراب است و نیز ترکیب عامیانه و شوخ­پسند کاسه­لیس، قوام­السلطنه را به باد انتقاد گرفته است. او با طنزی نیشدار و پنهان، ایران را شام، قوام­السلطنه را یزید، اطرافیانش را ابن زیاد و سپاه کوفه قلمداد نموده است. در این تصویرسازی با کمک تشبیه مضمر، مردم را نیز می­توان اسیران کربلا دانست.

روز و شب آباد شد بغداد جمعی کاسه­لیس

همچو اهل کوفه از شام قوام السلطنه

(فرخی؛ 1363: 127)

این شعر را فرخی زمانی سرود که ضیغم­الدوله قشقایی حاکم یزد بود. همین شعر سبب دوختن دهان فرخی و زندانی شدن وی شد. وی با کاربرد استعاره تهکمیه، ضیغم­الدوله را فریدون‌خو و بت دانسته از وی خواسته ضحاک صفتی را کنار بگذارد.

عیدِ جم شد ای فریدون‌خو! بت ایران‌پرست

مستبدی خوی ضحاکی است این خو نِهْ ز دست

(فرخی؛1363: 186)

در آموزه­های دینی و اخلاقی، طبقه حاکمه باید همانند راعی و چوپان، نگهبان مردم و حافظ منافع ملی باشند. اگر نمایندگان مجلس که قانون­گذاران جامعه هستند به خواب غفلت بروند و وزیران که باید مجری قانون باشند، مست و خراب باشند تمام دارایی ملت به تاراج بیگانگان می­رود. عارف قزوینی با طنز تلخ خود این گونه عمق فاجعه را بازگو کرده است:

خوابند وکیلان و خرابند وزیران

بردند به سرقت همه سیم و زر ایران

(عارف؛1364، 359)

2-7-3-                      مجلس

نمایندگان مجلس یا همان وکلای ملت کسانی بودند که با فریب مردم از آنان وکالت گرفتند تا در مجلس با تصویب جامع و کامل از منافع ملت دفاع کرده در جهت استیفای حقوق آنان تلاش کنند ولی عملا مردم را فراموش کرده به فکر خود و وابستگان خویشند. فرخی با طنزی نیشدار نمایندگان مجلس را مارهای کشنده و کفتارهای درنده معرفی می­کند و مردم را بشدت از آنها برحذر می­دارد:

مارهای مجلسی دارای زهری مهلکند دفع این کفتارها گفتار نتواند نمود

الحذر باری از آن مجلس که دارد مارها از ره کردار باید دفع این کفتارها

(فرخی؛1363: 99)

فرخی با انتقاد از رفتار نمایندگان که با شعار حمایت از حقوق ملت به مجلس راه یافته عملا حامی حقوق بیگانگان و دشمنان مردم شده­اند آنان را رفیق قافله و شریک دزد گفته است:

با جامۀ مُستَحفِظ در قافله دزدانند

این راهزنان را طرد، از قافله باید کرد

(فرخی؛ 1363: 119)

شاعر با بهره­گیری از تعبیر عامیانه "خرسواری" در تصویرسازی طنازانه خاص خود، نمایندگان را سوار بر گرده ملت و به تعبیر دیگر سوار بر خر مراد، ترسیم نموده است:

وکالت چون وزارت شد ردیف نام اشرافی

چه خوب آموختند این قوم، علم خرسواری را

(فرخی؛ 1363: 82)

او در تصویرسازی دیگری حقوق و مواجب هنگفت و مرتب و منظم نمایندگان مجلس را به باد ریشخند و استهزا گرفته است. او با کاربرد واژه­ عامیانه "کلاش" تمام بار معنایی منفی و طنزآمیز این کلمه را بر دوش وکلا گذاشته گفته است از جیب مردم کلاشی می­کنند:

پول تصویبی مجلس نبد از ماه ­به ­ماه

گرد آن کهنه حریف این همه کلاش نبود

(فرخی؛1363: 134)

عارف قزوینی چنان از عملکرد نمایندگان مجلس در پایمال کردن حقوق مردم به خشم آمده که گفته است باید در مجلس و نحوه انتخاب نمایندگان، انقلاب کرد! یکی از شیوه­های انقلابی او اعدام همگی نمایندگان یک دوره مجلس است تا دیگر هیچ خیانت­کاری به مجلس راه نیابد! وی بر چنین مجلسی که خاکش خائن پرور و دزدگزین است، نفرین می­فرستد:

تا که یک دور وکیل آغشته بر باد رفته باد هر آن مجلسی که هست

نشود غرقه در خون کشته خاکش وکیل خائن و دزد انتخاب کن

(عارف؛1389: 193)                               (عارف؛1342: 209)

یک نوع خاصی از نقیضه که در طنز نویسی پرکاربرد است نقیضۀ تضمین نام دارد که تلفیقی است بین تضمین و نقیضه، بدین معنا که با استفاده از اشعار و ابیات معروف، کلمات قصار، ضرب­المثلها و کنایات... طنز می­سازیم» (طالبیان/ تسلیم جهرمی،1388: 31). فرخی هم با تهکمی ماندگار، خیانتکاران به کشور و ملت را اعم از وکیل و وزیر و سالار و سردار شایسته دار می­داند. سردار گفتن او ضمن این که سر دار را تداعی می­کند موهم معنای سردار سپه نیز هست:

دارها چون شد به پا با دست کین بالا کشید

بر سر آن دارها سالارها، سردارها

(فرخی؛1363: 99)

انقلاب مشروطه همانند طفل نوپایی بود که هنوز درست نیفتاده بود. در مملکتی به پیشینه تاریخی ایران که به درازنای تاریخ بشریت است برای نخستین سخن از قانون، حقوق اجتماعی، آزادی بیان، انتخابات و به دست گرفتن سرنوشت مردم گفته می­شد. طبیعی بود که ظرفیت و زیرساخت اجتماعی آن آماده نبود و شالوده افکنی این موارد به خوبی انجام نگرفته بود. از بخت بد در این هنگامه، جنگ جهانی اول نیز شروع شد. درگیری ابرقدرت­های آن زمان در جنگ، به خصوص روسیه و انگلستان که بیشترین دخالت را در امور ایران داشتند می­توانست شرشان را از سر ملت ایران کم کند ولی تبعات جنگ خیلی زود گریبان­گیر ایران شد. ناامنی، هرج و مرج، ضعف قدرت مرکزی، کابینه­هایی که با کودتا بر سر کار می­آمدند باعث شد که مردم به همه دولت­ها بدبین شوند. مثلا فرخی در بحبوحه تاریخ مشروطه گفته است:

کابینه­ها عموم سیاه است ز آن که هیچ

کابینه سفید ندیدیم ما هنوز

(فرخی؛1363: 150)

وی در جای دیگری داشتن شهامت خود برای نقد کابینه به ویژه کابینه شخص مقتدری همچون قوام­السلطنه را افتخاری بزرگ قلمداد می­کند:

گر به نقادی کابینه نمی‌راند سخن

خامه فرخی این قدر گهرپاش نبود

(فرخی؛1363: 134)

شبیه­خوانی یا تعزیه یکی از دیرینه­ترین مراسم عزاداری در ایران است. به همین جهت برای عموم مردم موضوعی آشناست. عارف قزوینی انتقاد از کابینه را در قالب یک صحنه تعزیه ترسیم کرده است و طبیعتا تاثیرگذار هم بوده است:

شده است هیئت کابینه تکیه­ی دولت عروس قاسم روزی رقیّه می­گردد همان که هنده شدی گاه می­شود زینب

که شمر دیروز امروز می­شود مختار لباس مسلم می­پوشد عابد بیمار یزید هم زن خولی شود چو شد بیکا

(عارف،۱۳۶۴ :۲۹۲)

فرخی در ادامه طنازی­های همیشگی­اش با کاربرد تهکمی طنزآمیز، مختصر و مفید، اوضاع مردم و داوطلبان نمایندگی مجلس را در آستانه انتخابات به تصویر کشیده است:

جویای وکالت ز موکل نبود کم از جلوه طاووسی این خلق بترسید

این دوره جگر سوختگان بس که فزونند کز راه دورنگی همه چون بوقلمونند

(فرخی،۱۳۶۳ :۱۳۶)

انتقاد دیگری از نمایندگان مجلس:

از یک طرفی مجلس ما شیک و قشنگ قانون و حکومت نظامی و فشار

از یک طرفی عرصه به ملیون تنگ این است حکومت شتر گاو پلنگ

(فرخی،۱۳۶۳ :۲۴۴)

او که گویا دل پری از نمایندگان مجلس دارد در انتقاد از آنان انواع مطایبات و طنزها را به خدمت می­گیرد تا عمق فاجعه را بهتر نشان دهد:

آنکه از آرا خریدن مسند عالی بگیرد یک ولایت را به غارت می دهد تا با جسارت از خیانت کور سازد آنکه چشم مملکت را روی کرسی وکالت آنکه زد حرف از کسالت

مملکت را می­فروشد تا که دلالی بگیرد تحفه از حاکم ستاند، رشوه از والی بگیرد چشم آن دارد زملت مزد کحالی بگیرد اجرت خمیازه خواهد،حق بی­حالی بگیرد

(فرخی،۱۳۶۳ :۱۴۰)

2-7-4-                      نبود آزادي

مفاهیمی مانند آزادی، آزادی بیان، آزادی­های فردی و آزادی­های اجتماعی مقولات تازه­ای بود که همراه با انقلاب مشروطه به ایران آمد. مردم برای نخستین بار متوجه شدند که حقوقی بر حاکمان دارند و آنها باید این حق­ها را تادیه کنند. یکی از حقوق مسلم ملت که قرن­ها پایمال شده بود، آزادی است. فرخی شاعر آزاده­ای است که جان بر سر احقاق حق آزادی نهاد. او با تعابیر گوناگون آزادی را مطالبه و از تضییع این حق مسلم فریاد برداشته است:

در گلستان جهان یک گل به آزادی نرست

همچو من سرو چمن هم راستی آزاد نیست

(فرخی؛1363: 99)

به زعم شاعر، ملتی که آزاد نیست و برای آزادی تلاش نمی­کند اصلا زنده نیست. او بر این باور است که برای به دست آوردن آزادی اگر جان بدهند ارزش آن را دارد. به همین جهت محیط مردگان را استعاره از سرزمینی گفته است که در آن آزادی وجود ندارد:

باید از اول بشوید دست از حق حیات

در محیط مردگان هرکس اقامت می‌کند

(فرخی؛1363: 134)

فرخی که در کاربرد استعاره­های تهکمیه در این دوره ید طولایی دارد، می‌گوید مجلس باید مدافع آزادی و قانونگذار آزادی باشد ولی به قدری اوضاع کشور خراب است که مجلس به جای حمایت، آزادی را محو می‌کند! در این تصویرسازی او، رد پای انتخابات فرمایشی و مجلس بله قربان­گو و مطیع دیده می­شود. به گفته وی درست است که مجلس داریم و در ظاهر آزادی هست ولی همانند پرنده­ای شده­ایم که در ظاهر آزاد ولی عملا گرفتار بند و قفس است:

با بودن مجلس بود آزادی ما محو         چون مرغ که پا بسته ولی در قفسی نیست (فرخی؛1363: 98).

 

2-7-5-                      ظلم و ستم حکام

شکاف طبقاتی حاصل از تبعیض مالی و فاصله میان طبقه حاکم و طبقه محکوم برای قشرهای مردم دردناک و زجرآور است. به ویژه زمانی که فرمانروایان به جای همدردی با ستم­کشیدگان جامعه، به عیاشی و شادخواری و خوشگذرانی در اروپا مشغول باشند فشار تبعیض بر گرده مردم بیشتر می­شود.

كناية طنزآميز، شگردي سبك­شناسانه يا آرايه ادبي است كه در آن معناي واقعي كلمات از معناي مجازي آن­ها متمايز و متضاد است. در این قسم از كنايه ميان كنش و كلمات اخلاقي كه آن عمل را بیان مي­كند، تجانس حاكم نیست. كنايه وقتي طنزآلود مي­شود كه معناي حقيقي در تضاد با معناي ظاهري باشد. «در اين نوع طنز، كشف مقصود گوينده، مستلزم دقت در عبارت­ها و كندوكاو در معني ضمني كلمه­ها و جمله هاست» (اسلامي­راد:1382: 10).

در انتقاد از رضاخان و ستمی که او و کارگزارانش به مردم کرده­اند، فرخی یزدی که همانند دیگر شاعران من فردی­اش همان من اجتماعی است با کاربرد کنایه طنز­آمیز گفته:  

خسرو کشور ما تا بود این شیرین­کار فرخی از کرم شاه شده قصرنشین

لاله­سان دیده­ی مردم همه گلگون باشد به تو این منزل نو فرخ و میمون باشد

(فرخی،۱۳۶۳ :۱۱۹)

وی در همدردی آشکار با محرومان اجتماع، با یک مقایسه طنزآمیز پیکر عریان کشاورزان ایران زمین در اثر فقر را با زیبارویان نیمه­برهنه اروپا مقایسه کرده گفته است حاکمی که به خوشگذرانی با سیمین­پیکران غربی اشتغال دارد کی می­تواند از زحمتکشان وطن یاد کند!