• Home
  • Evaluation of urban morphological factors affecting the reduction of social vulnerability (Case study: historical context of Kerman)

Share To

Article Url


Manuscript ID : 140302071115421 Visit : 177 Page: -

Article Type: Original Research

Evaluation of urban morphological factors affecting the reduction of social vulnerability (Case study: historical context of Kerman)

Subject Areas : Urbanism

ilnaz iranmanesh 1 , Zahra Sadat Saeideh Zarabadi 2 , Farah Habib 3

1 - Department of Urbanism, Kish International Branch, Islamic Azad University, Kish Island, Iran.
2 - Department of Urbanism, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
3 - Department of Urbanism, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

Received: 2024-04-26 Accepted : 2024-10-10 Published : 2025-09-22

Keywords: evaluation, urban morphology, social damages, historical context of Kerman,

Abstract :

Urban physical development without planning based on natural, historical structures and morphological growth pattern, especially in cities that have a natural base with distinct characteristics, can lead to the failure of urban development trends. As one of the old cities of Iran, which has a unique historical identity, Kerman has not been immune from the damage of industrial and modern development. Physical and social vulnerabilities, including urban development combined with a capitalistic approach and added value to land, promoting a new lifestyle with its own values, neglecting the natural structure and historical context as a sustainable model, car-oriented urban design, as well as the phenomenon of migration and formal scattered growth. And the informality of the city leads Kerman to many crises. The aim of this study is to expand the social vulnerability assessment, which quantitatively tests the urban morphological factors affecting the reduction of vulnerability in historical cities from the perspective of residents. The main research question is how to categorize urban morphological factors with the aim of reducing social vulnerability in the historical context of Kerman? To evaluate the research hypotheses, field data was obtained by survey method through the preparation and distribution of 384 questionnaires. In data analysis through exploratory factor analysis test, the studied factors were categorized. The findings show that the planning priorities of urban morphological factors in the historical context of Kerman can be identified and categorized into three categories of factors: "stable in the existing situation", "challenging factors in the context" and "neutral factors with dual functions". Challenging factors in the fabric, respectively, include access to treatment spaces (0.932), fabric permeability components including the geometry and width of pedestrian (0.926) and pedestrian access (0.664), the density of highly populated uses (0.905), building quality (0.866), abandoned and dilapidated buildings (0.781), access to public spaces (mosques, schools, etc.) (0.729).

References:

ابراهیمی‌پور، مرضیه، اردلان، داریوش. (1399). بررسی تطبیقی تأثیر گونه‌شناسی قطعات مسکونی بر مورفولوژی بافت شهری (موردمطالعه :محله عباسقلی خان، دروازه رشت و یدی بورورغ در شهر زنجان). مهندسی جغرافیایی سرزمین، 4(1)، 55-37. 20.1001.1.25381490.1399.4.7.4.9
اکبری، علی، لطفعلیان، نیلوفر (۱۳۹۸). پیاده‌راه‌سازی و حضورپذیری فضای شهری به‌مثابه رویکرد اجتماعی به مدیریت تردد (نمونه موردی: بازارچه طرخانی تهران)، پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران (دانشگاه تهران)، ۹ (۲): ۱۶۸- ۱۴۷. 10.22059/IJAR.2020.78434
اولیویرا، ویتور (۱۳۹۶). ریخت‌شناسی شهری، درآمدی بر مطالعه شکل کالبدی شهرها، ترجمه قاضی میرسعید، بابائی و مسعود، تهران: آذرخش. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/4961490
ایران‌منش، نسیم، پورجعفر، محمدرضا، خطیبی، سیدمحمدرضا، زیاری، کرامت الله. (1400). نقش آب در ریخت‌شناسی شهر تاریخی قزوین (دورة قاجار). باغ نظر, 18(97), 31-46. 10.22034/BAGH.2020.226317.4513
باقری صیقلانی، بیتا، ماجدی، حمید، حبیب، فرح. (1398). مطالعه تطبیقی خواص مورفولوژیکی ساختار شهری تبریز در دوره قاجار و دوره پهلوی. فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 9(4)، 371-388. 20.1001.1.22286462.1398.9.4.45.5
بقایی، مهدی، زیاری، یوسفعلی، سعیده زرآبادی، زهرا سادات، ماجدی، حمید. (1400). ارزیابی و تبیین مدل طراحی شهری پایدار با رویکرد تراکم مبنا در بافت شهری (نمونه موردی :منطقه 2تهران). فصلنامه جغرافیا و برنامه ریزی منطقه ای، 11(4)، 261-285. 10.22034/JGEOQ.2021.136682
پژوه، حمید؛ ماجدی، حمید؛ سعیده زرآبادی، زهرا سادات (1399). ارزیابی کیفی ریخت‌شناسی میدان شهری بر اساس دو مدل HSE و AGE. آمایش محیط، 13(48)، 173-198. 20.1001.1.2676783.1399.13.48.9.8
پورمحمدی، محمدرضا؛ صدر‌موسوی، میرستار؛ جمالی، سیروس (۱۳۹۰). واکاوی مکتب‌های مورفولوژی شهری. مطالعات جغرافیایی مناطق خشک؛ ۲ (۵) :۱-۱۶. http://journals.hsu.ac.ir/jarhs/article-1-98-fa.html
جعفری پابندی، محمدحسین، درسخوان، رسول، موسوی، میرسعید. (1400). تحلیل ساختاری-کارکردی مورفولوژی شهری تحت تأثیر رانت حاصل از اقتصاد نفتی (مطالعه موردی: شهر زنجان). فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، ۱۲ (۴۷)، ۲۱۸-۲۰۳. 10.30495/JUPM.2022.4129
جمالی، سیروس (۱۳۹۳). ریخت‌شناسی شهری، بازنمایی معماری در مقیاس شهر، تبریز: انتشارات فروزش. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/3705412
جمالی سیروس. (۱۳۹۴ الف). آزمون روشی کمّی در تحلیل گونه-ریخت‌شناسانه‌ی بافت‌های شهری بر اساس شاخص تراکم. برنامه‌ریزی و آمایش فضا. ۱۹ (۳) :۹۸-۷۳. http://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-1119-fa.html
جمالی سیروس، (۱۳۹۴ ب). بررسی جایگاه گونه-ریخت‌شناسی شهری در طرح‌های توسعه‌ی کالبدی ایران مطالعه موردی کلان‌شهر تبریز. مطالعات جغرافیایی مناطق خشک. ۵ (۱۹) :۱۰۲-۸۵. https://jargs.hsu.ac.ir/article_161384.html
حسینی، علی، پوراحمد، احمد، زیاری، کرامت الله. (1397). تحلیل ساختار فضایی شهری با تأکید بر بُعد جمعیتی رویکرد ریخت‌شناسی شهر چندهسته‌ای. مطالعه مورد: شهر تهران. مجله آمایش جغرافیایی فضا، 8(30)، 19-38. 10.30488/GPS.2019.85830
داداش‌پور، هاشم، علی‌دادی، مهدی. (1397). تحلیل ریخت‌شناسانۀ ساختار فضایی توزیع جمعیت در منطقۀ کلان‌شهری تهران. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 50(1)، 109-125. 10.22059/JHGR.2016.59086
طرح ساماندهی و بهسازی بافت کهن کرمان (۱۳۸۸). مهندسین مشاور شارستان.
علی‌پور کوهی، پانته‌آ؛ سعیده زرآبادی، زهرا سادات، ماجدی، حمید (1398). تحلیل فرم-ریخت‌شناسانه هسته تاریخی شهر خرم‌آباد با بهره‌گیری از تکنیک‌های Agraph و Spacemate. نامه معماری و شهرسازی، 12(25)، 85-110. 10.30480/AUP.2020.759
علی‌پور کوهی، پانته‌آ، سعیده زرآبادی، زهرا سادات، ماجدی، حمید. (1400). تأملی بر روش‌های کمی و کیفی مطالعات فرم-ریخت‌شناسانه شهری (رویکردها و تکنیک‌ها)، مورد مطالعاتی: بافت تاریخی خرم‌آباد. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 14(35)، ۲۳۸-۲۲۳. 10.22034/AAUD.2020.210486.2055
فهیمی، امیرحسین، ماجدی، حمید، ذبیحی، حسین. (۱۴۰۰). روش‌شناسی تبارشناسانه تیپومورفولوژی شهری باهدف استخراج الگو برای تهیه ضوابط فرم محور. مطالعات محیطی هفت حصار.۱۰ (۳۸) :۱۲۲-۱۰۹. 10.52547/hafthesar.10.38.9
محمودزاده، حسن، درخشانی، کبری، مومنی، سحر. (1398). مدل‌سازی تأثیرات حاشیه‌نشینی بر تغییرات شهر ارومیه و پیش‌بینی توسعه فیزیکی شهربا استفاده از تصاویر ماهواره‌ای تا افق 1410. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 51(4)، 871-890. 10.22059/JHGR.2018.230788.1007434
مرتضایی، گلناز، محمدی، محمود، نصراللهی، فرشاد، قلعه نویی، محمود (۱۳۹۶). چارچوب تحلیلی ریخت-گونه‌شناسی بافت‌های شهری از منظر کارایی انرژی: مطالعه موردی سپاهان‌شهر . فصلنامه پژوهش‌های سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی انرژی. ۳ (۴) :۱۷۷-۱۴۷. http://epprjournal.ir/article-1-465-fa.html
مشفقی، وحید، جعفری، یحیی، علیزاده، هادی. (1398). تحلیل ریخت‌شناسی شبکۀ شهری با رویکرد تعادل‌بخشی به فضا (مطالعۀ موردی: شبکۀ شهری استان هرمزگان. مجله علمی آمایش سرزمین، ۱۱ (۲):‌۳۳۶-۳۱۱. 10.22059/JTCP.2019.293400.670042
میرمقتدایی، مهتا. (1385). پیشنهاد روشی برای تحلیل «شخصیت» شهر. محیط شناسی، 32(39)، ۱۴۰-۱۲۹. 20.1001.1.10258620.1385.32.39.14.1

Abson, D. J., Dougill, A. J., & Stringer, L. C. (2012). Using Principal Component Analysis for information-rich socio-ecological vulnerability mapping in Southern Africa. Applied Geography, 35(1–2), 515–524. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.apgeog.2012.08.004
Adelekan, I., Johnson, C., Manda, M., Matyas, D., Mberu, B., Parnell, S., Pelling, M., Satterthwaite, D., & Vivekananda, J. (2015). Disaster risk and its reduction: an agenda for urban Africa. International Development Planning Review, 37(1), 33–43. https://doi.org/https://doi.org/10.3828/idpr.2015.4
Alberti, M. (2005). The effects of urban patterns on ecosystem function. In International Regional Science Review (Vol. 28, Issue 2). https://doi.org/10.1177/0160017605275160
Alves, P. B. R., Djordjević, S., & Javadi, A. A. (2022). Addressing social and institutional vulnerabilities in the context of flood risk mitigation. Journal of Flood Risk Management, 15(4). https://doi.org/10.1111/jfr3.12839
Bagstad, K. J., Stapleton, K., & D’Agostino, J. R. (2007). Taxes, subsidies, and insurance as drivers of United States coastal development. Ecological Economics, 63(2–3). https://doi.org/10.1016/j.ecolecon.2006.09.019
Baker, J. L. (2012). Climate Change, Disaster Risk and the Urban Poor: Cities Building Resilience for a Changing World. Dar es Salaam Case Study Overview. Urban Development Series, 68358.
Baker, J. L. (2013). Climate Change, Disaster Risk, and the Urban Poor. The World Bank. https://doi.org/https://doi.org/10.1596/978-0-8213-8845-7
Beyer, L. I., Chaudhuri, J., & Kagima, B. (2016). Kenya’s focus on urban vulnerability and resilience in the midst of urban transitions in Nairobi. Development Southern Africa, 33(1). https://doi.org/10.1080/0376835X.2015.1115739
Bhanjee, S., & Zhang, S. (2021). Do urban planning and sprawl affect social vulnerability? An assessment of Dar es Salaam. Development Southern Africa, 38(2). https://doi.org/10.1080/0376835X.2020.1818549
Boamah, E. F., & Walker, M. (2016). Legal pluralism, land tenure and the production of “nomotropic urban spaces” in post-colonial Accra, Ghana. In Geography Research Forum (Vol. 36, Issue SpecialIssue.
Burki, T. (2022). Food security and nutrition in the world. In The Lancet Diabetes and Endocrinology (Vol. 10, Issue 9). https://doi.org/10.1016/S2213-8587(22)00220-0
Cho, S. Y., & Chang, H. (2017). Recent research approaches to urban flood vulnerability, 2006–2016. In Natural Hazards (Vol. 88, Issue 1). https://doi.org/10.1007/s11069-017-2869-4
Clark, A. N. (1985). Longman dictionary of geography : human and physical. Longman. https://doi.org/10.2307/40571101
Conzen, M. R. G. (1969). Alnwick, Northumberland: A Study in Town-Plan Analysis. Transactions and Papers (Institute of British Geographers), 27. https://doi.org/10.2307/621094
Cutter, S. L., Boruff, B. J., & Shirley, W. L. (2003). Social vulnerability to environmental hazards. Social Science Quarterly, 84(2). https://doi.org/10.1111/1540-6237.8402002
Daddoust, L., Khankeh, H., Ebadi, A., Sahaf, R., Nakhaei, M., & Asgary, A. (2018). The Social Vulnerability of Older People to Natural Disasters: An Integrative Review. Health in Emergencies & Disasters Quarterly. https://doi.org/10.32598/hdq.4.1.5
Dodman, D., Leck, H., Rusca, M., & Colenbrander, S. (2017). African Urbanisation and Urbanism: Implications for risk accumulation and reduction. International Journal of Disaster Risk Reduction, 26. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2017.06.029
Dovey, K., & Ristic, M. (2017). Mapping urban assemblages: the production of spatial knowledge. Journal of Urbanism, 10(1). https://doi.org/10.1080/17549175.2015.1112298
Eriksen, S., O’Brien, K., & Rosentrater, L. (2008). Climate Change in Eastern and Southern Africa Impacts, Vulnerability and Adaptation. University of Oslo. https://www.ipcc.ch/apps/njlite/srex/njlite_download.php?id=5977
Esmaeilpour Zanjani, N., Ziari, Y. A., Zarabadi, Z. S., & Sabaghi, H. R. (2021). Comparative Study of Energy Role in Urban Morphology with an Emphasis on the Formation of Spatial Structure (Case Studies: Tehran and Berlin). Journal of Urban Management and Energy Sustainability, 3(1), 43–56. https://doi.org/10.22034/jumes.2021.249028
Fang, C., Wang, Y., & Fang, J. (2016). A comprehensive assessment of urban vulnerability and its spatial differentiation in China. Journal of Geographical Sciences, 26(2). https://doi.org/10.1007/s11442-016-1260-9
Few, R. (2003). Flooding, vulnerability and coping strategies: Local responses to a global threat. Progress in Development Studies, 3(1). https://doi.org/10.1191/1464993403ps049ra
Flanagan, B. E., Gregory, E. W., Hallisey, E. J., Heitgerd, J. L., & Lewis, B. (2020). A Social Vulnerability Index for Disaster Management. Journal of Homeland Security and Emergency Management, 8(1). https://doi.org/10.2202/1547-7355.1792
Gauthier, P., & Gilliland, J. (2006). Mapping urban morphology: A classification scheme for interpreting contributions to the study of urban form. Urban Morphology, 10(1).
Gauthiez, B. (2004). The history of urban morphology. Urban Morphology, 8(2). http://www.urbanform.org/online_unlimited/pdf2004/200482_71-89.pdf
Hall, T., & Barrett, H. (2012). Urban geography, 4th edition. In Urban Geography, 4th Edition. https://doi.org/10.4324/9780203805336
Kelman, I., Gaillard, J. C., Lewis, J., & Mercer, J. (2016). Learning from the history of disaster vulnerability and resilience research and practice for climate change. Natural Hazards, 82(1), 129–143. https://doi.org/10.1007/s11069-016-2294-0
Krellenberg, K., Welz, J., Link, F., & Barth, K. (2017). Urban vulnerability and the contribution of socio-environmental fragmentation: Theoretical and methodological pathways. Progress in Human Geography, 41(4). https://doi.org/10.1177/0309132516645959
Larkham, P. J., & Jones, A. N. (1991). A glossary of urban form. Historical Geography Research Series - Institute of British Geographers, 26.
Lawal, O., & Arokoyu, S. B. (2015). Modelling social vulnerability in sub-Saharan West Africa using a geographical information system. Jamba: Journal of Disaster Risk Studies, 7(1). https://doi.org/10.4102/jamba.v7i1.155
Lee, Y. J. (2014). Social vulnerability indicators as a sustainable planning tool. Environmental Impact Assessment Review, 44. https://doi.org/10.1016/j.eiar.2013.08.002
Lilley, K. D. (2000). Mapping the medieval city: Plan analysis and urban history. Urban History, 27(1). https://doi.org/10.1017/S0963926800000110
Lilley, K. D. (2004). Cities of God? Medieval urban forms and their Christian symbolism. Transactions of the Institute of British Geographers, 29(3). https://doi.org/10.1111/j.0020-2754.2004.00229.x
Madanipour, A. (1996). Design of Urban Space: An Inquiry into a Socio-Spatial Process. Wiley.
Moudon, A. V. (1998). The Changing Morphology of Suburban Neighborhoods. In Typological Process and Design Theory (pp.141-157). Cambridge, MA: Agha khan Program for Islamic Architecture. https://archnet.org/publications/4249
Moudon, A. V. (1994). Getting to Know the Built Landscape: Typomorphology. In K. A. Franck & L. H. Schneekloth (Eds.), Ordering Space: Types in Architecture and Design. Van Nostrand Reinhold.
Moudon, A. V. (1997). Urban morphology as an emerging interdisciplinary field. Urban Morphology, 1(1).
Nazm Far, H., Shirzad, M., & ghanbari, A. (2024). Earthquake Risk and Assessment on the Texture of Informal Settlements in Tabriz Using ELECTRE FUZZY Method and Geographic Information System (GIS. Journal of Environmental Science Studies, 9(2), 8367–8387. https://doi.org/10.22034/jess.2022.343168.1791
Norberg-Schulz, C. (1979). Kahn, Heidegger and the language of architecture. Oppositions, 18, 29–47.
Nuwagaba, A. (2018). Urban poverty and environmental health: The case of Kampala city, Uganda. In Human Impact on Environment and Sustainable Development in Africa. https://doi.org/10.4324/9781315192963-17
Oliveira, V. (2016). Urban Morphology An Introduction to the Study of the Physical Form of Cities. Springer. https://link.springer.com/book/10.1007/978-3-319-32083-0#reviews
Omambia, A. N., Shemsanga, C., & Hernandez, I. A. S. (2016). Climate change impacts, vulnerability, and adaptation in East Africa (EA) and South America (SA). In Handbook of Climate Change Mitigation and Adaptation, Second Edition (Vol. 2). https://doi.org/10.1007/978-3-319-14409-2_17
Oxford Dictionary of English. (2010). In Oxford Dictionary of English. https://doi.org/10.1093/acref/9780199571123.001.0001
Pafka, E., & Dovey, K. (2017). Permeability and interface catchment: measuring and mapping walkable access. Journal of Urbanism, 10(2). https://doi.org/10.1080/17549175.2016.1220413
Quarantelli, E. L. (2003). Urban Vulnerability to Disasters in Developing Countries: Managing Risks. In Building safer cities: the future of disaster risk.
Räsänen, A., Juhola, S., Nygren, A., Käkönen, M., Kallio, M., Monge Monge, A., & Kanninen, M. (2016). Climate change, multiple stressors and human vulnerability: a systematic review. In Regional Environmental Change (Vol. 16, Issue 8). https://doi.org/10.1007/s10113-016-0974-7
Richmond, A., Myers, I., & Namuli, H. (2018). Urban Informality and Vulnerability: A Case Study in Kampala, Uganda. Urban Science, 2(1). https://doi.org/10.3390/urbansci2010022
Rose, G. (2016). Visual methodologies: an introduction to researching with visual materials. Sage Publication. https://us.sagepub.com/en-us/nam/visual-methodologies/book277282
Salami, R. O., Meding, J. K. von, & Giggins, H. (2017). Urban settlements’ vulnerability to flood risks in African cities: A conceptual framework. Jamba, 9(1), 370. https://doi.org/10.4102/jamba.v9i1.370
Santander, A. A., Garai-Olaun, A. A., & Arana, A. de la F. (2018). Historic urban landscapes: A review on trends and methodologies in the urban context of the 21st century. Sustainability (Switzerland), 10(8). https://doi.org/10.3390/su10082603
Scheer, B. C., & Stanilov, K. (2003). Suburban Form, An International Perspective. Routledge. https://doi.org/https://doi.org/10.4324/9780203561263
Tate, E., Rahman, M. A., Emrich, C. T., & Sampson, C. C. (2021). Flood exposure and social vulnerability in the United States. Natural Hazards, 106(1). https://doi.org/10.1007/s11069-020-04470-2
UN-Habitat. (2015). Habitat III,Issue Paper 22, Informal Settlements. United Nations Conference of Housing and Sustainable Urban Development. In Onu Habitat.
UnitedNations. (2015). World population prospects: The 2015 revision, key findings and advance tables. https://population.un.org/wpp/publications/files/key_findings_wpp_2015.pdf
Whitehand, J. W. R. (2012). Issues in urban morphology. Urban Morphology, 16(1).
Full-Text:


Header FA.jpg 

 

Evaluating the role of urban morphological factors affecting the reduction of vulnerability in social policies (Case study: historical context of Kerman)

Ilnaz Iranmanesh

Department of Urbanism, Kish International Branch, Islamic Azad University, Kish Island, Iran.

Zahra Sadat Saeideh Zarabadi¬

Corresponding author, Department of Urban development, SR.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran. Mail: z.zarabadi@iau.ac.ir

Farah Habib

Department of Urban development, SR.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.

 

Abstract

 

Urban physical development without urban planning based on natural, historical structures, environmental issues and morphological growth pattern, especially in cities that have a natural base with distinct characteristics, can lead to the failure of urban development trends. As one of the old cities of Iran, which has a unique historical identity, Kerman has not been immune from the damage of industrial and modern development. Physical and social vulnerabilities, including urban development combined with a capitalistic approach and added value to land, promoting a new lifestyle with its own values, neglecting the natural structure and historical context as a sustainable model, car-oriented urban design, as well as the phenomenon of migration and formal scattered growth. And the informality of the city leads Kerman to many crises. The aim of this study is to expand the social vulnerability assessment, which quantitatively tests the urban morphological factors affecting the reduction of vulnerability in historical cities from the perspective of residents. The main research question is how to categorize urban morphological factors with the aim of reducing social vulnerability in the historical context of Kerman? To evaluate the research hypotheses, field data was obtained by survey method through the preparation and distribution of 384 questionnaires. In data analysis through exploratory factor analysis test, the studied factors were categorized. The findings show that the planning priorities of urban morphological factors in the historical context of Kerman can be identified and categorized into three categories of factors: "stable in the existing situation", "challenging factors in the context" and "neutral factors with dual functions". Challenging factors in the fabric, respectively, include access to treatment spaces (0.932), fabric permeability components including the geometry and width of pedestrian (0.926) and pedestrian access (0.664), the density of highly populated uses (0.905), building quality (0.866), abandoned and dilapidated buildings (0.781), access to public spaces (mosques, schools, etc.) (0.729).

Keywords: evaluation, urban morphology, social damages, historical context of Kerman, social polices.

 

Citation: Iranmanesh,I., Zarabadi. Z.S, Habib, F. (2025). Evaluating the role of urban morphological factors affecting the reduction of vulnerability in social policies (Case study: historical context of Kerman), Urban and Regional Policy, 4(13), 63-84.

 

 

Urban and Regional Policy, 2025, Vol. 4, No.13, pp. 63-84

Received: 2024-04-26

Published by Ahvaz Branch, Islamic Azad University

Accepted: 2024-10-10

Article Type: Research Paper

download.png 

© Authors

ارزیابی نقش عوامل ریخت‌شناختی شهری تأثیرگذار بر کاهش آسیب‌پذیری در سیاست‌های اجتماعی (نمونه موردی: بافت تاریخی کرمان)1

ایلناز ایرانمنش

گروه شهرسازی، واحد بین الملل کیش، دانشگاه آزاد اسلامی، جزیره کیش، ایران.

زهرا سادات سعیده زرآبادی

نویسنده مسؤل، گروه شهرسازی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران رایانامه: z.zarabadi@iau.ac.ir

فرح حبیب

گروه شهرسازی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران 

چکیده

توسعة کالبدی شهری بدون برنامه‌ریزی شهری مبتنی بر مسائل زیست‌محیطی، تاریخی و الگوی رشد ریخت‌شناختی، به‌ویژه در شهرهایی که بستر طبیعی با ویژگی‌های متمایز دارند، می‌تواند منجر به شکست روندهای توسعة شهری گردد. کرمان به‌عنوان یکی از شهرهای قدیمی ایران که دارای هویت‌ تاریخی منحصربه‌فردی است، از آسیب‌های توسعة صنعتی و مدرن، مصون نمانده است. آسیب‌پذیری‌های کالبدی و اجتماعی اعم از توسعة شهری توأم با نگاه سرمایه‌ای و ارزش افزوده به زمین، ترویج سبک زندگی جدید با ارزش‌های خاص خود، بی‌توجهی به ساختار طبیعی و بافت تاریخی به‌مثابه الگوی پایدار، طراحی شهری خودرو محور و نیز پدیدة مهاجرت و رشد پراکنده رسمی و غیررسمی شهر، کرمان را به سمت بحران‌های متعدد پیش می‌برد. هدف از این مطالعه بسط ارزیابی آسیب‌پذیری اجتماعی است که به روش کمی، عوامل ریخت‌شناسی شهری تأثیرگذار بر کاهش آسیب‌پذیری را در شهرهای تاریخی از دیدگاه ساکنان بیازماید. سؤال اصلی تحقیق عبارت است از اینکه چگونه می‌توان عوامل ریخت‌شناسی شهری را با هدف کاهش آسیب‌پذیری اجتماعی در بافت تاریخی کرمان دسته‌بندی کرد؟ برای ارزیابی فرضیه‌های تحقیق، داده‌های میدانی به روش پیمایشی از طریق تهیه و توزیع ۳۸۴ پرسش‌نامه حاصل شد. در تحلیل داده‌ها از طریق آزمون‌ تحلیل عاملی اکتشافی، عوامل موردمطالعه دسته‌بندی گردید. یافته‌ها نشان می‌دهد که اولویت‌های برنامه‌ریزی عوامل ریخت‌شناسی شهری در بافت تاریخی کرمان سه دسته عوامل «پایدار در وضع موجود»، «عوامل چالش‌برانگیز در بافت» و نیز «عوامل خنثی با کارکرد دوگانه» قابل‌شناسایی و دسته‌بندی است. عوامل چالش‌برانگیز در بافت به ترتیب شامل دسترسی به فضاهای درمانی (۰.۹۳۲)، مؤلفه‌های نفوذپذیری بافت شامل هندسه و عرض دسترسی سواره (۰.۹۲۶) و پیاده (۰.۶۶۴)، تراکم کاربری‌های پرجمعیت (۰.۹۰۵)، کیفیت ابنیه (۰.۸۶۶)، بناهای متروکه و مخروبه (۰.۷۸۱)، دسترسی به فضاهای عمومی (مساجد، مدارس و ...) (۰.۷۲۹) است.

کلیدواژگان: ارزیابی، ریخت‌شناسی شهری، آسیب‌‌های اجتماعی، بافت تاریخی کرمان، سیاست‌های اجتماعی

 

 

استناد: ایرانمنش، ایلناز؛ زرآبادی، زهرا سادات سعیده؛ حبیب، فرح. (1404). ارزیابی نقش عوامل ریخت‌شناختی شهری تأثیرگذار بر کاهش آسیب‌پذیری در سیاست‌های اجتماعی (نمونه موردی: بافت تاریخی کرمان). سیاست‌گذاری شهری و منطقه‌ای، 4(14)، 63-84.

 

سیاست‌گذاری شهری و منطقه‌ای، 1403، دوره 4، شماره 14، صص. 63-84

نوع مقاله: علمی

دریافت: 07/02/1403

ناشر: دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز

پذیرش: 19/07/1403

 

© نویسندگان

 

مقدمه

امروز اکثریت جمعیت جهان در شهرها زندگی می‌کنند و شهرنشینی، به ویژه در کشورهای درحال‌توسعه، روزانه در حال افزایش و تشدید است (United Nations, 2015). بنابراین توسعه و برنامه‌یزی شهری از حیث زیرساخت‌های کالبدی مورد مطالعة برنامه‌ریزان شهری است به‌ویژه در مواردی که رشد شهری، هم‌زمان هم موجب و هم پیامد برنامه‌ریزی‌های ناکارآمد و باعث افزایش نابرابری‌ها و آسیب‌های اجتماعی شده است. در مطالعات انجام‌شده، پژوهشگران روابط چندلایه میان ریخت‌شناسی شهری و آسیب‌های اجتماعی را ارزیابی کرده‌اند و نشان داده‌اند که روندها و فعالیت‌های توسعة شهری بر تسریع، حفظ یا کاهش آسیب‌‌پذیری‌های تعیین‌شده تأثیرگذارند (Adelekan et al., 2015; Krellenberg et al., 2017). پیچیدگی این روابط چندلایه بین شهر، منطق شهرنشینی و آسیب‌پذیری‌ اجتماعی، بررسی‌های دقیق در حوزه‌های مختلف را می‌طلبد تا نشان داده شود هر یک از ویژگی‌های ریخت‌شناسی شهری، در چه فضاها و چه مقیاس‌هایی موجب آسیب‌پذیری اجتماعی در شود می‌شود و سهم هریک چقدر است.

ریخت‌شناسی شهری، حوزة مهمی برای کنترل شکل شهر و تحلیل الگوی ریخت‌شناسی آن، مبنای برنامه‌ریزی توسعه محیط جدید شهری است. شهر محل انباشت و ترکیب فعالیت‌های فردی و گروهی کوچک و بزرگ است و توسط نیروهای اجتماعی و اقتصادی شکل می‌گیرد و توسط تأثیرات فرهنگی هدایت می‌شود (Moudon, 1997). در ریخت‌شناسی شهری درک تغییرات شکل شهری در پرتو الگوهای رفتاری انسانی و توسعة تاریخی شهرها،‌ منجر به رویکردهای مختلفی به این امر شده است (Gauthiez, 2004). توسعة شهری امروز یکی از مخاطره‌آمیزترین چالش‌های پیش روی برنامه‌ریزان و طراحان شهری است چراکه شهر هم‌زمان با توسعة پرسرعت فناوری‌های دیجیتال،‌ با معضلات محیط زیستی و تغییرات آب‌وهوایی، تغییر بافت انسانی ناشی از مهاجرت‌های گسترده، حاشیه‌نشینی، سکونت‌گاه‌های غیررسمی ناامن و ناایمن، توسعة کالبدی افقی و عمودی شتابان و اخیراً بیماری‌های همه‌گیر مواجه است.

از سوی دیگر، شهر امروز مناسبات ماهوی خود را نه از سرمنشأ طبیعت که از میزان قدرتش در سلطة بر طبیعت به‌مثابه ذخیره‌گاه انرژی می‌گیرد و نیز عدم توجه به برنامه‌ریزی دقیق کالبدی-فضایی، فرم شهرها را با بحران مواجه کرده است. ازآنجاکه شکل کالبدی شهر تأثیر مستقیمی بر ادراک و ذهنیت شهروندان دارد و بخشی از هویت تاریخی-اجتماعی ساکنان را نمایان می‌کند (علی‌پور کوهی و دیگران، ۱۳۹۸)، توسعة کالبدی شهری بدون برنامه‌ریزی مبتنی بر ساختارهای طبیعی و تاریخی و الگوی رشد ریخت‌شناختی، به‌ویژه در شهرهایی که بستر طبیعی دارای ویژگی‌های حاد است، می‌تواند منجر به شکست روندهای توسعه و رشد گردد. این بیگانگی با محیط ساخته‌شده سرآغاز آسیب‌پذیری فردی و اجتماعی در شهر است. بنابراین توسعة کالبدی و ریخت‌شناختی شهر، نمی‌تواند بی‌تفاوت نسبت به موقعیت طبیعی، ویژگی‌های زمینه‌ای، تجربة زیستة شهروندان و ادراکات آنان از محیط تعریف شود. از‌این‌رو، پژوهش در حوزة بافت شهری، فرم کالبدی بناها و برنامه‌ریزی فضا (دانش‌پژوه و دیگران، ۱۳۹۹) معطوف به امر اجتماعی و احصا ویژگی‌های الگوی ریخت‌شناسی شهری یکی از مهم‌ترین حوزه‌های ریخت‌شناسی شهری با هدف کاهش آسیب‌های اجتماعی است. افزون بر این، وجود فعالیت‌ها و سیستم‌های توسعه رسمی و غیررسمی متنوع و متعدد، هم‌پوشانی و چندمقیاسی حوزة نفوذ و فعالیت آن‌ها، چشم‌انداز شهری را پیچیده‌تر می‌کند(Boamah & Walker, 2016). هدف از این مطالعه ارزیابی تأثیر برنامه‌ریزی ریخت‌شناسی شهری بر آسیب‌پذیری اجتماعی شهروندان است تا بتوان از طریق تحلیل مؤلفه‌های عامل، برنامه‌ریزی را در مسیری پیش برد که بیشترین کاهش آسیب‌پذیری‌ها حاصل شود.

بستر مطالعه، شهر کرمان است و تلاش می‌شود تا به مسئلة توسعة ریخت‌شناسی شهر کرمان از منظر تحلیل برنامه‌ریزی ریخت‌شناسی کالبدی وضع موجود نگریسته شود. کرمان به‌عنوان یکی از شهرهای قدیمی ایران که دارای هویت‌ تاریخی خاص خود است، از آسیب‌های توسعة صنعتی و مدرن، مصون نمانده است و مانند بسیاری دیگر از شهرهای تاریخی ایران، توسعة بی‌توجه به زمینه را تجربه می‌کند. روندهای مدرنیزاسیون شهری توأم با نگاه سرمایه‌ای به زمین، برنامه‌ریزی کالبدی مبتنی بر مفهوم ارزش‌افزوده، ترویج سبک زندگی جدید با ارزش‌های خاص خود، بی‌توجهی به ساختار طبیعی و بافت تاریخی به‌مثابه یک الگوی پایدار، اجرای قوانین و ضوابط معماری و شهرسازی استانداردشده و طراحی شهری خودرومحور و نیز پدیده مهاجرت و رشد پراکنده رسمی و غیررسمی شهر، آسیب‌پذیری‌های کالبدی و اجتماعی را در شهر کرمان به سمت بحران پیش می‌برد.

 

مبانی نظری پژوهش

ریخت‌شناسی شهری یکی از مهم‌ترین رویکردهای كالبدی به شهرهاست كه از اواخر قرن نوزده میلادی به‌عنوان یکی از شاخه‌های علم برنامه‌ریزی محیط مطرح شد. در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ میلادی بازتعریف مفاهیم در علم ریخت‌شناسی شهری توسط کانزن (Conzen, 1969) و نوربرگ-شولتز (Norberg-Schulz, 1979) وارد حوزه‌های علوم رفتاری و پدیدارشناسی محیط شد. برندا شیر ریخت‌شناسی شهری را مطالعة فرم شهرها در طول زمان تعریف می‌کند (Scheer & Stanilov, 2003). پی‌یر گاتیه و گیلیلاند آن را مطالعة فرم شهرها و شیوة انجام این مطالعه دانستند (Gauthier & Gilliland, 2006). مسئلة مهم در این روش مطالعه، تبیین پیوند میان عناصر فیزیکی و مادی شهر با نیروهای اجتماعی و اقتصادی شکل‌دهندة آن است (جعفری پایبندی و دیگران، ۱۴۰۰: ۲۰۷؛‌Moudon, 1994). ریخت‌شناسی شهری مطالعة نظام‌مند فرم، نقشه، ساختار و عملکردهای بافت‌های مختلف شهری، خاستگاه‌ها و الگوهای توسعة آن‌ها طی زمان است (Clark, 1985; Esmaeilpour Zanjani et al., 2021; Madanipour, 1996). در دهة ۱۹۹۰ پژوهش‌های ریخت‌شناسی شهر معطوف به مطالعة بافت‌های فیزیکی و کالبدی شهر و فعالیت‌های انسانی و فرآیندهای شکل‌دهندة‌ شهر شد (Larkham & Jones, 1991). در این دهه مفهوم تیپوریخت‌شناسی باردیگر مورد توجه قرار گرفت که رویکردی متفاوت به کل شهر را مطرح می‌کرد و تمام مقیاس‌های منظر مصنوع را موردمطالعه قرار می‌داد. اساس این رویکرد آن است که شهر ماهیتی پویا و درحال تغییر دارد و با سازندگان و ساکنانش رابطه‌ای دیالکتیک برقرار می‌کند و فرم شهر را مصنوع محصول زمان برمی‌شمارد (جمالی، ۱۳۹۳: ۲۰؛ Moudon, 1994). مارینا آلبرتی در ریخت‌شناسی شهری سیستم‌های اکولوژیک شهری را به ابتنای برهمکنش میان متغیرهای اجتماعی، اقتصادی، نهادی و محیطی مورد بررسی قرار می‌دهد و اظهار می‌دارد که این تعاملات مناظر انسان‌ساخت پیچیده‌ای را می‌سازد که عملکرد اکوسیستم‌های محلی و کلان را در کره زمین تحت تأثیر قرار می‌دهد (Alberti, 2005). ویتور اولیویرا در گفتمان خود شکل شهر را برجسته کرد و عناصر کالبدی شهر را مهم‌ترین موضوع در ریخت‌شناسی شهر دانست (اولیویرا، ۱۳۹۶؛ Oliveira, 2016).  در جدول شماره ۱ نظریه‌های اصلی ریخت‌شناسی شهری در سیر تاریخی‌اش تبیین شده است.

 

جدول 1- نظریة‌های عمدة ریخت‌شناسی شهری در سیر تاریخی (مأخذ: نگارندگان)

نظریه

بازه زمانی

رویکرد اصلی

مؤلفه‌های نظریه

جغرافیای شهری اولیه

سده هجدهم و نوزدهم

رویکرد توصیفی با هدف درک و طبقه‌بندی توسعة شهری از طریق بررسی رشد نواحی شهری (Hall & Barrett, 2012، شورچه، ۱۴۰۰: ۲۹۹).

تأکید ویژه بر ریخت‌شناسی شهری به‌عنوان مطالعة الگوهای فیزیکی محیط شهری

ریخت‌شناسی معطوف به واحدهای قابل‌مشاهده فرم شهری

نیمه اول سده بیستم

رویکرد تجربی و سنتی،‌ مطالعة‌ توسعة شهرها از طریق بررسی مراحل رشد شهری مبتنی بر شواهد وضع موجود (Whitehand, 2012).

ساختمان‌ها، قطعات زمین، الگوهای کاربری زمین، خیابان‌ها، معابر، ارتفاع ساختمان‌ها

مورفولوژي علمی

نیمه دوم سده بیستم

رویکرد علمی به جغرافیای شهری، تأکید بر نقش معماران، شهرسازان و مدیران شهری در تولید فرم و نواحی شهری

تمرکز بر کاربری زمین و موضوعات مرتبط با آن

نظریه جغرافیای شهری مایکل کونزن

دهه ۱۹۷۰

سکونت‌گاه شهری برآیند نوعی فرآیند تولید ناآگاهانه از نواحی ساخته‌شده است که طی زمان رخ داده است.

ردیابی لایه‌های زمانی بر اساس سه عنصر اصلی کاربری زمین، ساختمان‌ها و طرح شهر

نظریه‌های جغرافیای شهری معاصر

۱۹۸۰ تا ۲۰۱۰

رویکرد ریخت‌شناسی فرم شهری بر اساس خیابان‌ها

(Gauthiez, 2004; Lilley, 2000, 2004)

نقشه به‌مثابه ابزار تحلیل

 

نگاه پیچیده به ریخت‌شناسی شهری مبنای شکل‌گیری و تحول چشم‌اندازهای شهری، چشم‌اندازهای شهری لحظه‌ای ثبت‌شده از دوره‌های زمانی تکاملی هستند.

ساختار محله در بازه‌های زمانی مختلف

ریخت‌شناسی شهری مبتنی بر نقش کنشگران و عاملان مستقیم و غیرمستقیم بر شکل‌گیری فرم شهری

صاحبان املاک، سازندگان، معماران، شهرسازان و برنامه‌ریزان شهری

ریخت‌شناسی شهری مبتنی بر کشف معنا و نمادگرایی چشم‌اندازهای شهری در دیدگاه آیکونیک. چشم‌اندازهای شهری به‌مثابه ابزار انتقال معنا (Rose, 2016).

ایدئولوژی‌ها و ایدئال‌های شکل‌دهندگان به فرم شهری و نمادپردازی‌های آنان

 

در ایران مطالعات گسترده‌ای در حوزة ریخت‌شناسی شهری انجام شده است. از پژوهش‌های مهم در دهة اخیر می‌توان به «آزمون روشی کمی در تحلیل گونه-ریخت‌شناسانه بافت‌های شهری بر اساس شاخص تراکم» جمالی (۱۳۹۴ الف)، «بررسی جایگاه گونه-ریخت‌شناسی شهری در طرح‌های توسعه‌ی کالبدی ایران مطالعه موردی کلان‌شهر تبریز» جمالی (۱۳۹۴ ب)، «چارچوب تحلیلی ریخت-گونه‌شناسی بافت‌های شهری از منظر کارایی انرژی: مطالعه موردی سپاهان شهر» مرتضایی و دیگران (۱۳۹۶)، «تحلیل ریخت‌شناسانه ساختار فضایی توزیع جمعیت در منطقه کلان شهری تهران» داداش پور و علی دادی (۱۳۹۷)، «تحلیل ساختار فضایی شهری با تأکید بر بعد جمعیتی رویکرد ریخت‌شناسی شهر چندهسته‌ای. مطالعه مورد: شهر تهران» حسینی، پوراحمد و زیاری (۱۳۹۷)، «مدل‌سازی تأثیرات حاشیه‌نشینی بر تغییرات شهر ارومیه و پیش‌بینی توسعه فیزیکی شهربا استفاده از تصاویر ماهواره‌ای تا افق 1410» محمودزاده، درخشانی و مومنی (۱۳۹۸)، «مطالعه تطبیقی خواص مورفولوژیکی ساختار شهری تبریز در دوره قاجار و دوره پهلوی» باقری صیقلانی، ماجدی و حبیب (۱۳۹۸)، «تحلیل ریخت‌شناسی شبکۀ شهری با رویکرد تعادل‌بخشی به فضا (مطالعۀ موردی: شبکۀ شهری استان هرمزگان)» مشفقی، جعفری و علیزاده (۱۳۹۸)، «بررسی تطبیقی تأثیر گونه‌شناسی قطعات مسکونی بر ریخت‌شناسی بافت شهری (موردمطالعه: محله عباسقلی خان، دروازه رشت و یدی بورورغ در شهر زنجان)» ابراهیمی‌پور و اردلان (۱۳۹۹)، «ارزیابی و تبیین مدل طراحی شهری پایدار با رویکرد تراکم مبنا در بافت شهری (نمونه موردی :منطقه ۲تهران)» بقایی و دیگران (۱۴۰۰)، «روش‌شناسی تبارشناسانه تیپومورفولوژی شهری باهدف استخراج الگو برای تهیه ضوابط فرم محور» فهیمی و دیگران (۱۴۰۰)، «نقش آب در ریخت‌شناسی شهر تاریخی قزوین (دوره قاجار)» ایران‌منش و دیگران (۱۴۰۰)، «تأملی بر روش‌های کمی و کیفی مطالعات فرم-ریخت‌شناسانه شهری (رویکردها و تکنیک ها)، مورد مطالعاتی: بافت تاریخی خرم آباد» علی‌پور کوهی و دیگران (۱۴۰۰) اشاره کرد.

در این پژوهش‌، پس از احضا و تعریف عوامل ریخت‌شناسی شهری، به نقش برنامه‌ریزی مبتنی بر آن‌ عوامل تأثیرگذار بر کاهش میزان آسیب‌های اجتماعی پرداخته می‌شود.

در تعریف واژه‌شناسی،‌ ریخت‌شناسی علم فرم است که کارش بررسی شکل، فرم، ساختار خارجی یا شیوة مرتب شدن است، به‌ویژه به‌عنوان شئ موردمطالعه با طبقه‌بندی است (Oxford Dict. English, 2010). ریخت‌شناسی شهری رشته‌ای است که فرآیند ساخت شهر و نتایج و محصولات آن را بررسی می‌کند (Moudon, 1998: 141؛ پورمحمدی و دیگران، ۱۳۹۰: ۲). به‌زعم اولیویرا (۱۳۹۶) شهرها ابژه‌هایی هستند که از خردابژه‌ها تشکیل شده‌اند و می‌توان روابط میان این عناصر را از جر به کل تعیین و سلسله‌مراتب موجود در این روابط را سازمان‌دهی کرد. دست‌مایة اصلی ریخت‌شناسی شهری همین سلسله‌مراتب است. بافت شهری، بستر طبیعی، شبکة خیابان‌ها، نظام قطعه‌بندی زمین و نظام ساختمان‌ها مؤلفه‌های شکل‌دهندة ریخت شهر هستند (اولیویرا، ۱۳۹۶: ۵۸-۲۷).  کیم دووری معتقد است سیاست‌های دانش فضایی در نسبت با کنش‌های اجتماعی در ریخت شهر تعدیل می‌شود و ساختار فضای شهری محصول برهمکنش این نیروهاست (Dovey & Ristic, 2017). در دیدگاه او نفوذپذیری پیاده‌روی در فضاهای عمومی، سازوکار تحقق آن برهمکنش است (Pafka & Dovey, 2017).

حسب خاستگاه‌های نظری و نوع نگاه به مقولة شهر، ریخت‌شناسی شهری دارای سه مکتب اصلی انگلیسی، ایتالیایی و فرانسوی است (پورمحمدی و دیگران، ۱۳۹۰). ازجمله مسائل اصلی در مکتب انگلیسی، اهمیت منظر شهری و منظر فرهنگی به‌ویژه در شهرهای صنعتی است (میرمقتدایی، ۱۳۸۵). در نگرش کانزن خوانش و تفسیر شکل شهر بر سه محور اصلی استوار است: ۱. نقشه شهر یا الگوی خیابان‌ها ۲. بافت ساختمان‌ها ۳. الگوی کاربری زمین. مفاهیم عمدة دیگر در مکتب انگلیسی،‌ عبارت‌اند از: کمربند حاشیه‌ای،‌ دوره‌های تغییر قطعات زمین، آبادسازی بازار (پورمحمدی و دیگران، ۱۳۹۰: ۴-۵). در مکتب ایتالیایی، شناخت ساختار شهرها از تنها از طریق مطالعة سیر تاریخی و مبنا قراردادن گونه‌شناسی بناها امکان‌پذیر است. فرم و ساختار هر شهر برآیند باورها، اولویت‌ها، حرکات و اعمالی است که در قالب ساختمان‌ها و فضاهای پیرامون‌شان شکل گرفته است. این‌ها بافت شهری را شکل می‌دهد (Moudon, 1994: 290). بنابراین مطالعات میان‌رشته‌ای را در حوزة ریخت‌شناسی شهری ضروری دانست (پورمحمدی و دیگران، ۱۳۹۰). باید توجه داشت که در روندهای تغییر شکل شهر طی زمان، عواملِ توسعه‌گران، معماران، برنامه‌ریزان، شهرسازان و سازندگان و سیاست‌گذاران محلی به‌عنوان عوامل تغییر غیرمستقیم و برنامه به عنوان فرآیند تغییر شهری در شهرسازی مدرن مطرح است (اولیویرا، ۱۳۹۶) اما با نقد جریان مدرن، عواملی همچون امر اجتماعی، خواست‌ها، پسند‌ها و آمال انسان‌ها و تصویر ذهنی آنان از آرمانشهر مطلوب و نیز عوامل اقتصادی و چرخة پول و سرمایه، نیز در ریخت‌شناسی شهری مطرح شده است.

به اتکای آرای متفکران حوزة ریخت‌شناسی شهری در دهه‌های اخیر در مکاتب مختلف،‌ ابعاد ریخت‌شناسی شهری را در رابطة متقابل توده و فضای باز و نحوه، ساختار و نظام ارتباطی میان‌ها یعنی شبکه معابر بررسی می‌شود. ذیل این دو می‌توان مؤلفه‌هایی اعم از گونه‌های ساختمانی،‌ انتظام چیدمان توده‌ها و بلوک‌ها، و هندسه و ساختار معابر را احصا نمود (اکبری و لطفعلیان، ۱۳۹۸). از برهمکنش ابعاد و رویکردهای فوق می‌توان شاخص‌های مساحت قطعات زمین، شکل‌ و هم‌نشینی آن‌ها،‌ جهت‌گیری ساختمان‌ها در نظام محلی و کلان، مقدار بر ساختمان‌ها نسبت به معابر، ارتفاع ساختمان‌ها، تراکم، سطح اشغال و تعداد طبقات در سطح محلی و کلان، نسبت فضای باز به بسته در مقیاس محلی و کلان، ارتباط گره‌های شهری و تعامل میان ‌آن‌ها،‌ ساختار، مساحت، برنامه و کیفیت فضاهای باز و نهایتاً میزان نفوذپذیری بافت را احصا نمود. نحوة تعامل رویکردها، ابعاد و مؤلفه‌ها و شاخص‌های ریخت‌شناسی شهری به‌مثابه مدل مفهومی پژوهش در شکل ۱ نشان داده شده است.

 

img0 

شکل 1- تعامل رویکردها، ابعاد و مؤلفه‌ها و شاخص‌های ریخت‌شناسی شهری

 

آسیب‌پذیری شهری و سیاست‌های اجتماعی

آسیب‌پذیری مفهومی است که به حساسیت هر سیستم نسبت به آسیب اطلاق می‌شود (Kelman et al., 2016). مفهوم آسیب‌پذیری در ابتدا به آسیب‌های ناشی از بلایای طبیعی ارجاع می‌داد اما به تدریج این مفهوم در زمینه‌های مختلف و ابعاد انسانی ازجمله آسیب‌های اجتماعی و اقتصادی، نظام‌های محیط زیستی و گرایش‌های جامع به سمت توسعة پایدار وارد شده و بسط یافته است (Cho & Chang, 2017; Fang et al., 2016). در حوزة شهرسازی، آسیب‌پذیری شهری، مفهومی نسبتاً جدید در ادبیات این زمینه است که به خود مفهوم امر شهری نزدیک است (Krellenberg et al., 2017). ویژگی‌های زندگی شهری موجب افزایش آسیب‌پذیری‌های شهری به‌ویژه در اقشار ضعیف اقتصادی شده و این امر باعث شده است مطالعات زیادی بر بافت‌های شهری مرتبط انجام شود (Salami et al., 2017). به موازارت آن تغییرات آب‌وهوایی نیز موجب فشارهای مضاعف بر اقشار ضعیف شده است (Baker, 2013). فانگ و همکاران آسیب‌پذیری شهری را به‌عنوان ظرفیت مقابله با جنبه‌های متعدد اختلالات ناشی از عوامل مختلف طبیعی و انسانی داخلی و خارجی تعریف می‌کنند (Fang et al, 2016: 156) و آسیب‌پذیری‌های منابع، زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی بافت شهری را دربرمی‌گیرد. تعریف آسب‌پذیری زمانی می‌تواند جامع باشد که در رویکرد چندبعدی همة عوامل استرس‌زا ناشی از خطرات بیوفیزیکی یا مرتبط با آب‌وهوا را علاوه بر موارد فوق شامل شود (Räsänen et al., 2016).

با توجه به تعاریف ارائه‌شده، می‌توان آسیب‌پذیری‌های شهری را در دو بعد کالبدی و اجتماعی دسته‌بندی کرد. آسیب‌ناپذیری محیطی به ظرفیت مقابله با ناملایمات طبیعی بیرونی سروکار دارد و آسیب‌ناپذیری اجتماعی توان مقاومت در برابر ناملایمات ناشی از جامعه را ارزیابی می‌کند. آسیب‌پذیری اجتماعی بر نقش عوامل زمینه‌ای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و نهادی در مقیاس‌های مختلف مکانی و زمانی تأکید می‌کند (Flanagan et al., 2020; Tate et al., 2021). آسیب‌پذیری اجتماعی اغلب شامل جنبة ظرفیت مقابله و سازگاری با محیط شهری است (Lee, 2014). بنابراین، عواملی که بر آسیب‌پذیری اجتماعی تأثیر می‌گذارند، بسته به ظرفیت‌های مقابله یا سازگاری سیستم‌ها، می‌توانند آسیب‌پذیری را کاهش یا افزایش دهند. در همین راستا، آسیب‌پذیری اجتماعی را می‌توان به‌عنوان بعد انسانی آسیب‌پذیری شهری به همان شیوه‌ای استدلال کرد که اشکال کلی‌تری از آسیب‌پذیری را تشکیل می‌دهد (Bhanjee & Zhang, 2021).

کاتر و همکاران عوامل آسیب‌پذیری اجتماعی را در پنج گروه به شمول (1) عوامل جمعیت شناختی مانند جنسیت، سن، نژاد، (2) وضعیت اجتماعی-اقتصادی مانند درآمد، قدرت سیاسی، ثروت شخصی، (3) کیفیت مسکن و اجاره، (4) تراکم محیط ساخته‌شده، و (5) وابستگی به زیرساخت‌ها و دسترسی به خدمات دسته‌بندی می‌کنند (Cutter et al., 2003). کرلنبرگ و همکاران عوامل کاربری زمین، رشد و تراکم جمعیت، دسترسی به دارایی و حکمرانی شهری را نیز ذیل مفهوم آسیب‌پذیری شهری می‌گنجانند (Krellenberg et al., 2017). در این زمینه، عمدتاً پژوهشگران، زنان را به‌عنوان یکی از اقشار آسیب‌پذیر شهری معرفی می‌کنند (Quarantelli, 2003) و ضمن تحلیل چالش‌های فرهنگی، مؤلفة اقتصادی و درآمد را نیز در مورد زنان، به‌ویژه در کشورهای جهان سوم، پراهمیت می‌دانند (Beyer et al., 2016; Dodman et al., 2017).

از دیگر عوامل آسیب‌پذیری، ویژگی‌های اجتماعی-اقتصادی فردی و خانوادگی است. همچنین تعداد اعضای خانواده نیز در این امر تأثیرگذار است. خانواده‌های با ویژگی‌های خاص جمعیتی مثلاً با جمعیت زیاد و درآمد پایین، با آسیب‌پذیری بیشتری مواجه هستند (UN-Habitat, 2015). در خانواده‌های کم‌درآمد تحصیل کودکان نیز دچار آسیب می‌شود (Beyer et al., 2016). خانوارهای ثروتمند احتمالاً دسترسی بهتری به منابع از جمله غذا، آب، حمل و نقل و آموزش دارند (Burki, 2022; Lawal & Arokoyu, 2015). البته محققان روشن کرده‌اند که همة جمعیت‌های فقیر در برابر عواملی مانند ناامنی غذایی آسیب‌پذیر نیستند. کیفیت خانه نیز از دیگر عوامل اثرگذار است. کیفیت ساخت‌وساز مسکن و زیرساخت‌های مربوط به آن، مکان‌یابی و مقررات ساخت، عرضه زمین مقرون‌به‌صرفه و قابل‌دسترس، عواملی هستند که بر آسیب‌پذیری اجتماعی تأثیر می‌گذارند. طبقات ثروتمندتر می‌توانند خانه‌هایی با ساخت بهتر با مصالح مستحکم از حیث مقاومت در برابر خطرات محیطی تأمین کنند (Cutter et al., 2003; Flanagan et al., 2011). اگرچه اغلب از جمعیت فقیر به عنوان آسیب پذیرترین افراد از نظر ساخت و ساز مسکن نام برده می شود (Baker, 2012; Few, 2003; Nuwagaba, 2018)، محققان خاطرنشان کرده‌اند که آن‌ها به دلیل ساختار و شبکه‌های اجتماعی قوی و نیز توسعه روش‌های سازگار با محیط و تجارب زیستة تاریخی، همیشه آسیب‌پذیرترین گروه‌ها در مواجهه با خطرات نیستند (Eriksen et al., 2008; Omambia et al., 2016). مهم‌تر از آن، خانوارهای ثروتمند ممکن است بیشتر جذب پروژه‌های در مناطق ناپایدار محیطی (مانند ساحلی یا کوهستان های خوش‌آب‌وهوا روی گسل‌های زلزله) شوند (Bagstad et al., 2007).

تراکم جمعیت نیز می‌توان در بروز یا افزایش آسیب‌های اجتماعی نقش داشته باشد (Abson et al., 2012; Nazm Far et al., 2024). اگرچه مناطق متراکم‌تر به دلیل تقاضای زیاد احتمالاً دارای زیرساخت‌ها و خدمات مناسب‌تری هستند، اما به‌طور معمول و به‌ویژه به هنگام حادثه، ترافیک و ازدحام جمعیت ممکن است امکان تحرک را کاهش دهد، به ویژه در شرایطی که تخلیه اضطراری مورد نیاز است، بنابراین ازدحام با کاهش کیفیت زندگی نیز مرتبط است (Lawal & Arokoyu, 2015).

در مقیاس کلان‌تر، عوامل متعددی بر آسیب‌پذیری اجتماعی اثرگذارند مانند سیاست‌گذاری‌های کلان، ضوابط و مقررات و نیز برنامه‌های نهادهای فرهنگی و همچنین ویژگی‌های کالبدی محیط ساخته‌شده. عوامل نهادی ممکن است به توانایی سازگاری مثبت جوامع کمک کنند یا آسیب‌پذیری و عدم‌مقابله با بحران را تشدید کنند (Alves et al., 2022; Daddoust et al., 2018). نهایتاً در شکل ۲ نسبت میان نسبت میان آسیب‌پذیری شهری، آسیب‌پذیری اجتماعی و محیطی نشان داده شده است.

 

img0 

شکل 2- نسبت میان آسیب‌پذیری شهری، آسیب‌های اجتماعی و محیطی (Bhanjee & Zhang, 2021)

روش‌شناسی پژوهش

این مطالعه در پی بسط نوعی ارزیابی آسیب‌پذیری اجتماعی است که به روش کمی، عوامل مؤثر بر برنامه‌ریزی شهری (برای مثال کاربری زمین یا توسعه غیررسمی) را افزون بر عوامل اجتماعی و اقتصادی به‌ویژه در شهرهای تاریخی که میراث‌دار بافت‌های تاریخی پرارزش هستند، از دیدگاه ساکنان چنین مناطقی بیازماید. بنابراین، هدف اصلی این مطالعه پاسخ به این سؤال است که هر یک از عوامل برنامه‌ریزی شهری و کاربری زمین در کاهش آسیب‌پذیری اجتماعی در شهر تاریخی کرمان چه نقشی دارند یا چگونه می‌توانند بر آن تأثیر بگذارند. دو سؤال اصلی تحقیق چارچوب مطالعه را تشکیل می‌دهند: (1) نقش برنامه‌ریزی شهری در کاهش آسیب‌پذیری اجتماعی چگونه ارزیابی می‌شود و (2) چگونه عوامل ریخت‌شناسی شهری را بافت تاریخی کرمان با هداف کاهش آسیب‌پذیری اجتماعی دسته‌بندی کرد؟ دو فرضیه از این سؤالات ناشی می‌شود.

فرضیه 1: از دیدگاه ساکنان، مناطق شهری برنامه‌ریزی‌شده از نظر آسیب‌پذیری اجتماعی نسبت به مناطق شهری غیررسمی، کمتر آسیب‌پذیر هستند. به‌عبارت دیگر، این فرضیه پیشنهاد می‌کند که شهروندان معتقدند برنامه‌ریزی شهری عامل مهمی است که آسیب‌پذیری اجتماعی را کاهش می‌دهد و مناطق بی‌برنامه یا غیررسمی از نظر اجتماعی آسیب‌پذیرتر هستند. انتظار می‌رود کنش‌های برنامه‌ریزی شهری، زیرساخت‌ها و کاربری‌های خدماتی زمین را بهبود بخشند و مناطق برنامه‌ریزی‌شده، به احتمال زیاد، دارای امنیت و ساختار مسکن بهتر و مناسب‌تری هستند (Richmond et al., 2018). بنابراین، متغیر برنامه‌ریزی شامل عوامل چندبعدی مؤثر بر ارزیابی آسیب‌پذیری اجتماعی در بافت شهری کرمان است.

فرضیه 2: عوامل ریخت‌شناسی شهری را می‌توان بر حسب تجربة زیستة ساکنان پرسابقه هر منطقه شهری، مورد سنجش و ارزیابی قرار داد و برحسب آن، دسته‌بندی کرد. از طرفی، مناطق بافت شهری فشرده تاریخی آسیب‌پذیری اجتماعی بالاتری نسبت به مناطق توسعه‌یافتة برنامه‌ریزی‌شده دارند، یعنی ویژگی‌های بافت تاریخی آسیب‌پذیری اجتماعی را تشدید می‌کند. این فرضیه دوم برگرفته از مفاهیمی است که استدلال می‌کند بافت‌های تاریخی هزینه‌هایی ازجمله آسیب‌پذیری در برابر زلزله و آتش‌سوزی، اشکال مختلف نابسمانی و آلودگی، کاهش خدمات اجتماعی، نفوذناپذیری بافت، ازدحام ترافیک سواره و پیاده، و مسکن کم‌تراکم را افزایش می‌دهد. از نظر اقتصادی، بافت تاریخی با چالش‌هایی نظیر مصرف بالا و افزایش هزینه‌های انرژی، بازار زمین، هزینه‌های بالای خدمات، هزینه‌های بالای حمل‌ونقل بالا و افزایش قیمت زمین و سفته‌بازی زمین روبه‌رو است (Santander et al., 2018). به این معنا، بافت تاریخی شهری، مانند برنامه‌ریزی شهری، عوامل مختلف اجتماعی، فضایی و اقتصادی را در این شاخص در برمی‌گیرد و ممکن است یک شاخص چندبعدی برای آسیب‌پذیری اجتماعی شکل گیرد.

بنابراین، برای ارزیابی فرضیه‌های بالا، نخست داده‌های نظری به روش مطالعات کتابخانه‌ای گردآوری شد. سپس داده‌های میدانی به روش پیمایشی از طریق تهیه و توزیع ۳۸۴ پرسش‌نامه حاصل شد. در تحلیل داده‌ها ابتدا سهم تأثیرگذاری هریک از مؤلفه‌ها تعیین شد و در ادامه از طریق آزمون‌ تحلیل عاملی اکتشافی، عوامل موردمطالعه دسته‌بندی گردید.

محدودة موردمطالعه

محدودة موردبررسی در این مطالعه، بافت تاریخی کرمان است که در حدود ۴۸۰ هکتار مساحت را دربرمی‌گیرد. بافت کهن کرمان شامل دو بخش اصلی است. نخست بخش مرکزی که بازار تاریخی کرمان و مجموعه‌های وابسته به آن را شامل می‌شود. این بخش مملو از آثار تاریخی باارزش است که مطالعات خاص حفظ و نگهداری بافت‌های تاریخی ارزشمند را در راستای توسعه پایدار شهری می‌طلبد. بخش پیرامونی، متشکل از محله‌های مسکونی قدیمی، مراکز محلات و بناهای تاریخی پراکنده است. با توجه به اینکه کاربری مسکونی، عمده‌ترین کاربری در این بخش است، احیا و حفظ زندگی شهری، تأمین خدمات شهری و احتیاجات روزمره متناسب با نیازهای امروز، ازجمله چالش‌های پیش رو است. در شکل ۲ محدودة بافت تاریخی کرمان و نیز بخش مرکزی آن نشان داده شده است.

مطابق نقشة کاربری اراضی در شکل ۴ روشن است که کاربری مسکونی بیشترین سطح را به خود اختصاص داده است. پس از آن کاربری تجاری که عمدتاً مغازه‌ها و فضاهای وابسته به بازار تاریخی کرمان هستند، مساحت عمده‌ای را به خود اختصاص داده‌اند. مطابق با نقشه تراکم جمعیتی در برخی از مناطق تراکم جمعیت ساکنان بسیار بالا و در برخی مناطق بسیار پایین است و توزیع یکسان جمعیتی در منطقه مشاهده نمی‌شود. البته باید توجه داشت که کاربری‌های تجاری، جمعیت شناور بالایی را در طول روز به خود جذب می‌کنند. نقشة ارتفاع طبقات در منطقه نیز نشان می‌دهد که بیشتر بناها در این منطقه یک و دو طبقه هستند و پلاک‌های با ارتفاع بیشتر به‌صورت پراکنده و در برخی نقاط دیده می‌شود. نقشة شبکة معابر نیز نشان می‌هد بیشترین راه‌ دسترسی و نفوذ به بافت از طریق کوچه‌های باریک و معابر فرعی درجه ۳ اتفاق می‌افتد که می‌تواند در مواقع بروز حادثه مانند زلزله و آتش‌سوزی، مخاطره‌آمیز باشد و پایداری بافت را تحت تأثیر قرار دهد. بافت کهن کرمان، نوعی موقعیت دوگانه را شکل داده است. از یک سو، با شمار متعدد و گسترده‌ای از مشکلات کالبدی، عملکردی، ترافیکی و محیطی مواجه است و از سوی دیگر، مهم‌ترین ظرفیت شهر برای استفاده از زمین برای اسکان جمعیت، تجارت، تأمین خدمات شهری، بهبود شرایط محیط زیستی، زیست فرهنگی و حفظ ارزش‌های تاریخی محسوب می‌شود. بنابراین موقعیتی ایجاد شده است که هم‌زمان، در برابر آسیب‌های اجتماعی، ناپایدار است اما ظرفیت‌های عمیق زیست پایدار را در خود جای داده است.

 

 

 

 

 

 

 

img0 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 3- محدودة بافت تاریخی کرمان و بخش مرکزی آن (طرح سامان‌دهی و بهسازی بافت کهن کرمان، ۱۳۸۸)

 

img0 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 4- نقشه‌های کاربری اراضی، تراکم جمعیتی، سلسله‌مراتب معابر و تعداد طبقات در بافت تاریخی کرمان

(طرح سامان‌دهی و بهسازی بافت کهن کرمان، ۱۳۸۸)

 

یافته‌های پژوهش

بر اساس شکل ۱، فهرست متغیرها/مؤلفه‌های استخراج‌شده برای تحلیل آسیب‌پذیری اجتماعی بافت از طریق داده‌های پیمایشی در جدول ۱ آورده شده است. متغیرها در سه گروه دسته‌بندی شدند: کیفیت زندگی، وضعیت کالبدی و ويژگی‌های جمعیت شناختی. این متغیرها در مقیاس خانوار هستند. متغیرهای آسیب‌پذیری بافت در هفت دسته شامل نفوذپذیری بافت، تراکم کالبدی/فیزیکی، شاخص‌های جمعیتی، ساختار محله‌ای/ مشارکت مردمی، خدمات اجتماعی، کاربری‌ها و سیاست‌گذاری‌ها تقسیم‌بندی شده و ذیل هریک، مؤلفه‌های پراهمیت شناسایی شده است. وجه اصلی عامل و مؤلفه‌های تعیین‌شده، برنامه‌پذیر بودن عامل مؤثر است به این معنا که بتوان در برنامه‌ریزی‌های ریخت‌شناسی شهری برای هریک قوانین، ضوابط یا معیارهایی را تعیین کرد. عوامل و مؤلفه‌های تشکیل‌دهندة هریک در جدول ۲ معرفی شده است.

 

جدول 2- مؤلفه‌های ریخت‌شناسی شهری موردبررسی در منطقه موردمطالعه

مؤلفه‌های ریخت‌شناسی شهری

عامل

نام ‌اختصاری

مؤلفه

توضیح

نفوذپذیری بافت

P1

هندسه و عرض دسترسی سواره

امکان امداد و نجات در مواقع زلزله، آتش‌سوزی و بیماری‌های همه‌گیر

P2

هندسه و عرض دسترسی پیاده

P3

معابر بن‌بست

تراکم کالبدی/فیزیکی

D1

کیفیت ابنیه

تأثیر نوع کالبدهای فیزیکی بر تخریب، مسدود شدن معابر، امکان امداد و غیره در مواقع بحران و نیز ایجاد موقعیت‌های آسیب

D2

ارتفاع طبقات

D3

مساحت قطعات زمین

D4

شکل‌ و هم‌نشینی عرصه/عیان

D5

هندسه توده‌گذار ساختمان‌ها نسبت معابر

D6

بناهای متروکه و مخروبه

D7

نسبت فضاهای باز و بسته

شاخص‌های جمعیتی

Pi1

تراکم جمعیت

تأثیر عوامل انسانی بر آسیب‌پذیری

Pi2

میانگین سنی ساکنان

ساختار محله‌ای/ مشارکت مردمی

NS1

روابط همسایگی در بافت مسکونی

مشارکت مردمی در برنامه‌ریزی شهری

NS2

سلسله‌مراتب فضایی در ساختار محله

خدمات اجتماعی

SS1

دسترسی به فضاهای درمانی

اسکان موقت در شرایط بحران

SS2

دسترسی به فضاهای عمومی (مساجد، مدارس و ...)

کاربری‌ها

LU1

تراکم کاربری‌های پرجمعیت

نوع فعالیت‌ها در نسبت با آسیب‌پذیری

LU2

دسترسی به فضاهای باز

سیاست‌گذاری‌ها

Po1

برنامه‌ریز‌ی خدمات شهری

سیاست‌های کلان و خرد در برنامه‌ریزی کاهش آسیب‌های اجتماعی

Po2

برنامه‌های دسترسی‌پذیری بافت

Po3

برنامه‌های آموزشی و ارتقای سواد و اطلاعات افراد

Po4

برنامه‌ریزی‌های کالبدی متناسب با آسیب‌‌پذیری‌ها

 

در راستای آزمون فرضیه‌های مطرح‌شده منطبق بر ویژگی‌های خاص منطقه و ارزیابی مؤلفه‌ها، نخست می‌بایست برخی ویژگی‌های کالبدی تأثیرگذار مورد توجه قرار گیرد. برای این منظور داده‌های مربوط به ارتفاع طبقات ساختمان‌ها، توزیع کاربری‌ها، کیفیت ابنیه و میزان پوشش خدمات درمانی در سطح منطقه از مطالعات طرح سامان‌دهی و بهسازی بافت کهن کرمان استخراج شد که در شکل ۵ نشان داده شده است.

 

img0 

شکل 5- وضعیت توزیع کیفیت ابنیه، ارتفاع طبقات، دسترسی به مراکز درمانی و درصد کاربری‌ها در منطقه موردمطالعه

(طرح ساماندهی و بهسازی بافت کهن کرمان، ۱۳۸۸)

 

نقشة توزیع کیفیت ابنیه در بافت تاریخی کرمان نشان می‌دهد که بناهای تخریبی سهم عمده‌ای را به خود اختصاص داده‌اند. در بخشی از بافت نزدیک به ۵۰ درصد و در بخش دیگری در حدود ۳۵ درصد از بافت، بناهای تخریبی هستند که یکی از مهم‌ترین عامل تأثیرگذار بر آسیب‌های اجتماعی است. همچنین سهم دوم کیفیت ابنیه در این بافت به بناهای مرمتی اعم از مرمت‌شده یا نیازمند به مرمت را تشکیل می‌دهند که این نیز آسیب‌های اجتماعی را تشدید می‌کند. از حیث ارتفاع طبقات، عمدة بناها یعنی قریب به ۷۰ درصد یک‌طبقه هستند. با توجه به هندسة معابر و نیز فشردگی بافت، ارتفاع کم طبقات که متناظر با کاهش تراکم انسانی است، می‌تواند در مواقع اضطراری بروز حادثه مانند زلزله یا آتش‌سوزی از آسیب‌های اجتماعی بکاهد. ازحیث دسترسی به مراکز درمانی، وضعیت بافت چندان مطلوب نیست. در کل بافت چهار بیمارستان و چهار درمانگاه موجود است که با توجه به شعاع استاندارد دسترسی به مراکز درمانی، پراکندگی مراکز درمانی به‌نحوی است که برخی از مناطق در قسمت شرقی محدوده بافت، بیرون از شعاع دسترسی واقع می‌شوند و این آسیب‌پذیری در مواقع بحران را افزایش می‌دهد. نقشة کاربری‌ها نیز نشان می‌دهد بیشترین سهم به کاربری‌های مسکونی تعلق دارد و پس از آن کاربری تجاری قرار می‌گیرد که ناشی از وجود بازار تاریخی کرمان و فضاهای وابسته به آن است.

برای یافتن رابطة همبستگی میان متغیرها و آزمون فرضیه‌‌های مطرح‌شده، هریک از مؤلفه‌های جدول ۲ تبدیل به یک سؤال و به‌صورت پرسش‌نامه در میان جامعة هدف توزیع شد. جامعة هدف، ساکنان بالای ۱۸ سال منطقة بافت تاریخی کرمان که بیش از ده سال در این منطقه ساکن بوده‌اند، تعیین شد. با توجه به جمعیت جامعة هدف، حجم نمونه از جدول مورگان ۳۸۴ مورد تعیین شد. مقیاس ارزیابی پاسخ‌ها، مقیاس لیکرت در نظر گرفته شد و سؤالات به‌نحوی تنظیم شد که نمره میانگین عوامل آسیب‌زا به سمت عدد ۱ و میانگین عوامل ضدآسیب به سمت عدد ۵ میل کند. بنابراین ارزش بالاتر، به معنای آسیب کمتر یا نقش مؤثر در کاهش آسیب‌پذیری است. داده‌های توصیفی امتیازهای حاصله در جدول ۳ آورده شده است.

 

 

 

جدول ۳-داده‌های توصیفی امتیازهای حاصله در مورد تمام مؤلفه‌ها

Variables

N

Minimum

Maximum

Mean

Std. Deviation

Variance

P1

384

1

4

1.66

.778

.606

P2

384

1

4

1.93

.879

.773

P3

384

1

4

1.88

.888

.789

D1

384

1

4

1.74

.817

.667

D2

384

1

5

2.83

1.136

1.290

D3

384

1

5

3.29

1.200

1.441

D4

384

1

5

2.11

.984

.969

D5

384

1

5

2.23

1.075

1.155

D6

384

1

3

1.50

.630

.397

D7

384

1

5

2.24

1.066

1.137

Pi1

384

1

5

2.74

1.099

1.209

Pi2

384

1

5

2.03

.932

.868

NS1

384

1

5

2.98

1.197

1.433

NS2

384

1

5

2.89

1.144

1.308

SS1

384

1

4

1.61

.756

.572

SS2

384

1

5

1.79

.847

.717

LU1

384

1

3

1.55

.645

.416

LU2

384

1

5

2.38

1.115

1.243

Po1

384

2

5

3.05

1.101

1.211

Po2

384

2

5

3.13

1.071

1.147

Po3

384

1

5

3.00

1.107

1.225

Po4

384

1

5

3.06

1.100

1.211

 

برای حصول اطمینان از پایایی پرسش‌نامه، ضریب آلفای کرونباخ استخراج شد که عدد ۰.۹۳ را نشان داد. به این معنی که می‌توان به سازگاری درونی پرسش‌نامه اعتماد کرد. انتظار می‌رفت که همبستگی معناداری میان متغیرها مشاهده شود. از طرفی با توجه به تعداد زیاد و ماهیت متفاوت متغیرها، استفاده از همة آن‌ها در تحلیل رگرسیون نیل به پاسخ و ارائة تفسیر معنادار در فهم داده‌ها را دشوار می‌کرد. بنابراین برای روشن شدن همبستگی میان متغیرها، روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی (PCA) در تحلیل عاملی اکتشافی (EFA) مورداستفاده قرار گرفت. برای سنجش کفایت حجم نمونه، آزمون کفایت نمونه‌گیری کیسر-مه‌یر- اولکین (KMO) گرفته شد که در جدول ۴ آورده شده است. با توجه به مقدار آمارة ۰.۹۰۵ حاصل از آزمون، حجم نمونه برای تحلیل عاملی مناسب است.

جدول 4- آزمون کفایت نمونه‌گیری کیسر-مه‌یر- اولکین (KMO)

Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy.

.905

Bartlett's Test of Sphericity

Approx. Chi-Square

12734.081

df

231

Sig.

.000

 

مطابق نمودار میله‌ای شکل ۶ که میانگین بارهای ارزشی هر یک از مؤلفه‌ها را نشان می‌دهد، مؤلفة D3 یعنی مساحت قطعات زمین‌ها در این منطقه مهم‌ترین عامل در کاهش آسیب‌های اجتماعی به‌ويژه در سوانح طبیعی مانند زلزله یا آتش‌سوزی است. پس از آن چهار مؤلفة ذیل عامل سیاست‌گذاری‌ها اعم از برنامه‌ریز‌ی خدمات شهری، برنامه‌های دسترسی‌پذیری بافت، برنامه‌های آموزشی و ارتقای سواد و اطلاعات افراد و برنامه‌ریزی‌های کالبدی متناسب با آسیب‌‌پذیری‌ها بیشترین سهم را داشته‌اند. این می‌رساند که پاسخ‌دهندگان به نقش برنامه‌ریزی شهری در راستای کاهش آسیب‌های اجتماعی اذعان دارند و مناطق شهری برنامه‌ریزی‌شده را نسبت به مناطق دیگر پایدارتر می‌انگارند.

 

شکل 6- نمودار میله‌ای میانگین بار ارزشی مؤلفه‌ها

 

نمودار شکل ۷ میانگین مجموع امتیاز مؤلفه‌های هریک از عوامل هفت‌گانه را نشان می‌دهد. بر این اساس عامل سیاست‌‌گذاری با ۳.۰۹ امتیاز، بیشترین امتیاز را در راستای کاهش آسیب‌های اجتماعی کسب کرده است. بعد از عامل سیاست‌گذاری، عامل اجتماعی ساختار محله‌ای/ مشارکت مردمی با میانگین امتیاز ۲.۹۳ بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. این می‌رساند که سابقة سکونت و عامل آشنایی همسایه‌ها نسبت به همدیگر به‌عنوان عامل مثبت در جهت امداد، کمک‌رسانی و پایداری اجتماعی به‌هنگام سوانح ارزیابی می‌شود. عامل مؤثر بعدی شاخص‌های جمعیتی با میانگین ۲.۳۸ است که تأثیر میانگین سنی ساکنان را در کاهش آسیب‌پذیری‌ها بازنمایی می‌کند. این امر علی‌الخصوص در شرایط بحران و نیاز به امداد خود را نشان می‌دهد. در آن سو، عوامل نفوذپذیری بافت (۱.۸۲)، خدمات اجتماعی (۱.۷۰) و کاربری‌ها (۱.۹۶) در بافت موردمطالعه عمده‌ترین آسیب‌پذیری یا نگرانی‌ها در برابر آسیب‌های اجتماعی را برساخته‌اند. روشن است که ساکنان در مورد سطح دسترسی به عمق بافت از معابر پیاده و سواره و نیز عدم وجود امکانات خدمات اجتماعی، بافت تاریخی کرمان را ناایمن و ناپایدار می‌پندارند. همچنین کاربری‌های تجاری با تراکم جمعیت بالا که همان بازار تاریخی و فضاهای وابسته به آن است، موجب شده است بافت در برابر آسیب‌های اجتماعی، آسیب‌پذیر ارزیابی شود.

 

 

 

شکل 7- میانگین مجموع امتیاز مؤلفه‌های هریک از عوامل هفت‌گانه

با توجه تعدد مؤلفه‌های موردبررسی و نیز همپوشانی برخی از شاخص‌ها به‌ويژه از جنبة اجتماعی، مقادیر ویژه متغیرها در تحلیل عاملی اکتشافی موردبررسی قرار گرفت. مقادیر ویژه متغیرها در نمودار اسکری پلات در شکل ۸ نشان می‌دهد که از عامل چهارم، مقادیر ویژه به زیر یک تنزل می‌کند. بنابراین متغیرها را می‌توان در سه عامل اصلی دسته‌بندی کرد.

img0 

شکل 8- نمودار اسکری‌پلات مقادیر ويژة مؤلفه‌های موردبررسی

 

پس از آن ماتریس مؤلفه‌های چرخیده‌شده استخراج شد تا مشخص شود هریک از مؤلفه‌ها می‌تواند ذیل کدام عامل کلان‌تر در عوامل سه‌گانة مشخص‌شده می‌تواند جای بگیرد. ماتریس مؤلفه‌های چرخیده‌شده در جدول ۴ نشان داده شده است. ماتریس مذکور نشان می‌دهد که مؤلفه‌های عامل سیاست‌گذاری به شمول برنامه‌ریز‌ی خدمات شهری، برنامه‌های دسترسی‌پذیری بافت، برنامه‌های آموزشی و ارتقای سواد و اطلاعات افراد، برنامه‌ریزی‌های کالبدی متناسب با آسیب‌‌پذیری‌ها در کنار عامل ساختار محله‌ای/مشارکت مردمی متشکل از روابط همسایگی در بافت مسکونی و سلسله‌مراتب فضایی در ساختار محله در کنار دو مؤلفه از عامل تراکم کالبدی/ فیزیکی اعم از ارتفاع طبقات و مساحت قطعات زمین به همراه تراکم جمعیت در یک دسته جای می‌گیرند که همگی نقش مؤثر مثبت در افزایش مقاومت در برابر آسیب‌های اجتماعی در این بافت ایفا می‌کنند. بنابراین می‌توان آن‌ها ذیل عوامل پایداری وضع موجود بافت دسته‌بندی کرد.

مؤلفه‌های خدمات اجتماعی شامل دسترسی به فضاهای درمانی، دسترسی به فضاهای عمومی (مساجد، مدارس و ...) با مؤلفه‌های نفوذپذیری بافت شامل هندسه و عرض دسترسی سواره و پیاده در کنار تراکم کاربری‌های پرجمعیت، کیفیت ابنیه و بناهای متروکه و مخروبه گروه دوم عوامل را می‌سازند که با توجه به ماهیت آن‌ها و تأثیرشان بر افزایش آسیب‌ها می‌توان آن‌ها ذیل عوامل چالش‌برانگیز در برابر آسیب‌های اجتماعی دسته‌بندی کرد.

در دستة ‌سوم مؤلفه‌های شکل‌ و هم‌نشینی عرصه/عیان، هندسه توده‌گذار ساختمان‌ها نسبت معابر، نسبت فضاهای باز و بسته، دسترسی به فضاهای باز، میانگین سنی ساکنان و معابر بن‌بست جای می‌گیرند. می‌توان گفت این مؤلفه‌ها نه در زمرة عوامل مثبت قرار می‌گیرند و در زمرة عوامل منفی. درواقع می‌توانند در شرایط مختلف نقش دوگانه مثبت یا منفی ایجاد کنند. بنابراین، ضرورت برنامه‌ریزی برای آن‌ها در جهت نیل‌شان به مثبت تأثیر مثبت اهمیت می‌یابد.

 

 

 

 

 

 

جدول 5- ماتریس مؤلفه‌های چرخش‌یافته در تحلیل عاملی داده‌ها

 

Component

1

2

3

NS1

.971

 

 

Po1

.968

 

 

Po2

.949

 

 

Po3

.947

 

 

NS2

.940

 

 

Po4

.930

 

 

D2

.918

 

 

Pi1

.855

 

 

D3

.629

 

 

SS1

 

.932

 

P1

 

.926

 

LU1

 

.905

 

D1

 

.866

 

D6

 

.781

 

SS2

 

.729

 

P2

 

.664

.468

D5

 

 

.921

D4

 

 

.918

D7

 

 

.892

LU2

 

 

.859

Pi2

 

 

.855

P3

 

.600

.620

 

نتیجه گیری

این مطالعه بر دو فرضیه مرتبط با کاهش آسیب‌های اجتماعی در بافت تاریخی کرمان استوار بود. نخست آنکه سیاست‌گذاری‌ها بر اساس مؤلفه‌های ریخت‌شناسی شهری در بافت‌های تاریخی، آسیب‌های اجتماعی را کاهش می‌دهد. دوم اینکه مؤلفه‌های مؤثر، قابل ارزیابی و دسته‌بندی در گروه‌های کلان‌تر هستند که نشان می‌دهند اولویت‌های برنامه‌ریزی در سه دسه عوامل پایدار در وضع موجود، عوامل چالش‌برانگیز در بافت موجود و نیز عوامل خنثی با کارکرد دوگانه کدام‌اند و می‌توان چه سهمی به هر یک از عوامل در برنامه‌ریزی داد. در این مطالعه، دسته‌بندی حاصل از تحلیل عاملی اکتشافی در جدول ۵ آورده شده است.

 

جدول 6- دسته‌بندی عوامل ریخت‌شاسی شهری با کارکردهای مثبت، منفی و دوگانه در بافت تاریخی کرمان در نسبت با آسیب‌پذیری‌های اجتماعی

عوامل برسازندة پایداری وضع موجود بافت در برابر آسیب‌های اجتماعی

برنامه‌ریز‌ی خدمات شهری، برنامه‌های دسترسی‌پذیری بافت، برنامه‌های آموزشی و ارتقای سواد و اطلاعات افراد، برنامه‌ریزی‌های کالبدی متناسب با آسیب‌‌پذیری‌ها، روابط همسایگی در بافت مسکونی، سلسله‌مراتب فضایی در ساختار محله، ارتفاع طبقات، مساحت قطعات زمین، تراکم جمعیت

عوامل چالش‌برانگیز در برابر آسیب‌های اجتماعی در بافت موردمطالعه در سیاست‌های اجتماعی

دسترسی به فضاهای درمانی، دسترسی به فضاهای عمومی (مساجد، مدارس و ...)، مؤلفه‌های نفوذپذیری بافت شامل هندسه و عرض دسترسی سواره و پیاده، تراکم کاربری‌های پرجمعیت، کیفیت ابنیه، بناهای متروکه و مخروبه

عوامل خنثی با کارکرد دوگانه در برابر آسیب‌های اجتماعی

شکل‌ و هم‌نشینی عرصه/عیان، هندسه توده‌گذار ساختمان‌ها نسبت معابر، نسبت فضاهای باز و بسته، دسترسی به فضاهای باز، میانگین سنی ساکنان و معابر بن‌بست

 

بافت تاریخی کرمان، متأثر از شرایط توسعة مدرن، از مشکل اساسی خانه‌های متروکه و مخروبه رنج می‌برد که منجر به افزایش آسیب‌های اجتماعی شده است. افزایش احتمال رخداد بزه و جرم، تجمع خلاف‌کاران و معتادان و درنتیجه افزایش سطح احساس ناامنی در میان شهروندان به‌ويژه زنان و کودکان، شرایط خاصی را ایجاد کرده است که توأم با مسئلة نفوذپذیری در بافت، شرایط بحرانی را تشدید می‌کند. این مهم، تدوین طرح جامعی در مورد بازآفرینی یا بازسازی بناهای متروکه یا مخروبه را ضروری می‌سازد. همچنین تهیه برنامه‌های کاربردی و دقیق مبتنی بر واقعیت فیزیکی/کالبدی در مورد افزایش سطح نفوذپذیری بافت از سطح زمین، زیرزمین و آسمان می‌بایست در اولویت قرار گیرد. تدوین نظام جامع ارتقای کیفیت ابنیه نیز در همین راستا حائز اهمیت است. تغییر کاربری‌‌ها متناسب با افزایش سطح درآمدزایی ساکنان به‌ویژه در مورد بناهای تاریخی میراثی از کاربری مسکونی به کاربری‌های گردشگری می‌تواند از آسیب‌های اجتماعی بکاهد. لزوم برنامه‌ریزی در راستای ساخت مراکز درمانی بیمارستانیو درمانگاهی، مراکز اسکان موقت پایدار، مراکز مدیریت بحران برای تقویت سطح آماد و امداد در شرایط رخداد حوادث طبیعی در این بافت در اولویت است. حفظ ساختار محلی و طراحی فضاهای جمعی مرکز محله در برنامه‌های توسعه جدید باید موردتوجه باشد چراکه آشنایی ساکنان باهم به زعم پاسخ‌دهندگان یکی از عوامل مهم در یاری‌رسانی افراد به یکدیگر در مواقع بروز حوادث بوده است.

نهایتاً می‌توان تأکید کرد که نتایج قابل‌توجه در این مطالعه نشان می‌دهد که این متغیرها ممکن است در ارزیابی‌های کمی سایر شهرها و بافت‌های تاریخی مشابه، به ویژه شهرهای در حال رشد مانند کرمان، ارزشمند باشد و پاسخ‌های ممکن دربارة راه‌حل‌های مقابله با آسیب‌های اجتماعی در سایر موارد مشابه نیز کارآمد باشد.

توصیه‌های سیاستی

با توجه به آنچه در این مطالعه موردبرسی قرار گرفت، در مواجهه با آسیب‌های اجتماعی بافت‌های تاریخی و در راستای سیاست‌گذاری‌های برنامه‌ریزی شهری، که هرگونه برنامه‌ریزی کالبدی/اجتماعی مستلزم شناخت دقیق، کامل و جامع از بافت شهری هدف در جزئیات به‌ویژه حصول شناخت کامل از پلاک‌ به پلاک دانه‌های شهری است. توصیه‌های سیاستی می‌بایست بر کاهش آسیب‌پذیری‌های اجتماعی در بافت‌های فرسوده شهری با هدف بهبود شرایط زندگی ساکنان، دسترسی به منابع و تاب‌آوری جامعه تمرکز داشته باشد. این امر می‌تواند شامل مداخلاتی مانند مواد زیر باشد:

برنامه‌های بازآفرینی شهری: این برنامه‌ها می‌تواند شامل احیای مناطق فرسوده از طریق ارتقاء زیرساخت‌ها، توسعه مسکن‌ارزان‌قیمت و طرح‌های ایجاد شغل و اشتغال‌زایی باشد.

سیاست های مسکن اجتماعی: ارائه دسترسی به مسکن ایمن و مقرون‌به‌صرفه برای جمعیت‌های آسیب‌پذیر می تواند آسیب‌پذیری اجتماعی را به میزان قابل توجهی کاهش دهد.

ابتکارات توانمندسازی جامعه: حمایت از سازمان‌های اجتماعی و ساکنان در توسعه راه‌حل‌های خود و در اختیار گرفتن حق مداخله در مدیریت محله‌ها می‌تواند منجر به تغییرات پایدار بلندمدت شود.

شبکه‌های ایمنی اجتماعی: اجرای برنامه‌های کمک‌های اجتماعی، مانند برخورداری از حقوق بیکاری، دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی و برنامه‌های آموزشی، می‌تواند یک شبکه ایمنی برای افراد و خانواده‌های آسیب‌پذیر فراهم کند.

سرمایه گذاری‌های هدفمند: تمرکز سرمایه گذاری‌ها بر توسعه زیرساخت‌ها، ارائة خدمات عمومی و توسعة جامعه در مناطقی با آسیب پذیری اجتماعی بالا می تواند تأثیر قابل توجهی بر کاهش نابرابری‌ها داشته باشد.

توجه به این نکته ضروری است که سیاست‌ها و استراتژی‌های خاص بسته به زمینه و چالش‌های هر بافت شهری متفاوت خواهد بود.

 

References

ابراهیمی‌پور، مرضیه، اردلان، داریوش. (1399). بررسی تطبیقی تأثیر گونه‌شناسی قطعات مسکونی بر مورفولوژی بافت شهری (موردمطالعه :محله عباسقلی خان، دروازه رشت و یدی بورورغ در شهر زنجان). مهندسی جغرافیایی سرزمین، 4(1)، 55-37. 20.1001.1.25381490.1399.4.7.4.9

اکبری، علی، لطفعلیان، نیلوفر (۱۳۹۸). پیاده‌راه‌سازی و حضورپذیری فضای شهری به‌مثابه رویکرد اجتماعی به مدیریت تردد (نمونه موردی: بازارچه طرخانی تهران)، پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران (دانشگاه تهران)، ۹ (۲): ۱۶۸- ۱۴۷. 10.22059/IJAR.2020.78434

اولیویرا، ویتور (۱۳۹۶). ریخت‌شناسی شهری، درآمدی بر مطالعه شکل کالبدی شهرها، ترجمه قاضی میرسعید، بابائی و مسعود، تهران: آذرخش. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/4961490 

ایران‌منش، نسیم، پورجعفر، محمدرضا، خطیبی، سیدمحمدرضا، زیاری، کرامت الله. (1400). نقش آب در ریخت‌شناسی شهر تاریخی قزوین (دورة قاجار). باغ نظر, 18(97), 31-46. 10.22034/BAGH.2020.226317.4513

باقری صیقلانی، بیتا، ماجدی، حمید، حبیب، فرح. (1398). مطالعه تطبیقی خواص مورفولوژیکی ساختار شهری تبریز در دوره قاجار و دوره پهلوی. فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 9(4)، 371-388. 20.1001.1.22286462.1398.9.4.45.5

بقایی، مهدی، زیاری، یوسفعلی، سعیده زرآبادی، زهرا سادات، ماجدی، حمید. (1400). ارزیابی و تبیین مدل طراحی شهری پایدار با رویکرد تراکم مبنا در بافت شهری (نمونه موردی :منطقه 2تهران). فصلنامه جغرافیا و برنامه ریزی منطقه ای، 11(4)، 261-285. 10.22034/JGEOQ.2021.136682

پژوه، حمید؛ ماجدی، حمید؛ سعیده زرآبادی، زهرا سادات (1399). ارزیابی کیفی ریخت‌شناسی میدان شهری بر اساس دو مدل HSE و AGE. آمایش محیط، 13(48)، 173-198. 20.1001.1.2676783.1399.13.48.9.8

پورمحمدی، محمدرضا؛ صدر‌موسوی، میرستار؛ جمالی، سیروس (۱۳۹۰). واکاوی مکتب‌های مورفولوژی شهری. مطالعات جغرافیایی مناطق خشک؛ ۲ (۵) :۱-۱۶. http://journals.hsu.ac.ir/jarhs/article-1-98-fa.html

جعفری پابندی، محمدحسین، درسخوان، رسول، موسوی، میرسعید. (1400). تحلیل ساختاری-کارکردی مورفولوژی شهری تحت تأثیر رانت حاصل از اقتصاد نفتی (مطالعه موردی: شهر زنجان). فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، ۱۲ (۴۷)، ۲۱۸-۲۰۳. 10.30495/JUPM.2022.4129

جمالی، سیروس (۱۳۹۳). ریخت‌شناسی شهری، بازنمایی معماری در مقیاس شهر، تبریز: انتشارات فروزش. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/3705412 

جمالی سیروس. (۱۳۹۴ الف). آزمون روشی کمّی در تحلیل گونه-ریخت‌شناسانه‌ی بافت‌های شهری بر اساس شاخص تراکم. برنامه‌ریزی و آمایش فضا. ۱۹ (۳) :۹۸-۷۳. http://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-1119-fa.html

جمالی سیروس، (۱۳۹۴ ب). بررسی جایگاه گونه-ریخت‌شناسی شهری در طرح‌های توسعه‌ی کالبدی ایران مطالعه موردی کلان‌شهر تبریز. مطالعات جغرافیایی مناطق خشک. ۵ (۱۹) :۱۰۲-۸۵. https://jargs.hsu.ac.ir/article_161384.html 

حسینی، علی، پوراحمد، احمد، زیاری، کرامت الله. (1397). تحلیل ساختار فضایی شهری با تأکید بر بُعد جمعیتی رویکرد ریخت‌شناسی شهر چندهسته‌ای. مطالعه مورد: شهر تهران. مجله آمایش جغرافیایی فضا، 8(30)، 19-38. 10.30488/GPS.2019.85830

داداش‌پور، هاشم، علی‌دادی، مهدی. (1397). تحلیل ریخت‌شناسانۀ ساختار فضایی توزیع جمعیت در منطقۀ کلان‌شهری تهران. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 50(1)، 109-125. 10.22059/JHGR.2016.59086

طرح ساماندهی و بهسازی بافت کهن کرمان (۱۳۸۸). مهندسین مشاور شارستان.

علی‌پور کوهی، پانته‌آ؛ سعیده زرآبادی، زهرا سادات، ماجدی، حمید (1398). تحلیل فرم-ریخت‌شناسانه هسته تاریخی شهر خرم‌آباد با بهره‌گیری از تکنیک‌های Agraph و Spacemate. نامه معماری و شهرسازی، 12(25)، 85-110.  10.30480/AUP.2020.759

علی‌پور کوهی، پانته‌آ، سعیده زرآبادی، زهرا سادات، ماجدی، حمید. (1400). تأملی بر روش‌های کمی و کیفی مطالعات فرم-ریخت‌شناسانه شهری (رویکردها و تکنیک‌ها)، مورد مطالعاتی: بافت تاریخی خرم‌آباد. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 14(35)، ۲۳۸-۲۲۳. 10.22034/AAUD.2020.210486.2055

فهیمی، امیرحسین، ماجدی، حمید، ذبیحی، حسین. (۱۴۰۰). روش‌شناسی تبارشناسانه تیپومورفولوژی شهری باهدف استخراج الگو برای تهیه ضوابط فرم محور. مطالعات محیطی هفت حصار.۱۰ (۳۸) :۱۲۲-۱۰۹. 10.52547/hafthesar.10.38.9

محمودزاده، حسن، درخشانی، کبری، مومنی، سحر. (1398). مدل‌سازی تأثیرات حاشیه‌نشینی بر تغییرات شهر ارومیه و پیش‌بینی توسعه فیزیکی شهربا استفاده از تصاویر ماهواره‌ای تا افق 1410. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 51(4)، 871-890. 10.22059/JHGR.2018.230788.1007434

مرتضایی، گلناز، محمدی، محمود، نصراللهی، فرشاد، قلعه نویی، محمود (۱۳۹۶). چارچوب تحلیلی ریخت-گونه‌شناسی بافت‌های شهری از منظر کارایی انرژی: مطالعه موردی سپاهان‌شهر . فصلنامه پژوهش‌های سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی انرژی. ۳ (۴) :۱۷۷-۱۴۷.  http://epprjournal.ir/article-1-465-fa.html

مشفقی، وحید، جعفری، یحیی، علیزاده، هادی. (1398). تحلیل ریخت‌شناسی شبکۀ شهری با رویکرد تعادل‌بخشی به فضا (مطالعۀ موردی: شبکۀ شهری استان هرمزگان. مجله علمی آمایش سرزمین، ۱۱ (۲):‌۳۳۶-۳۱۱. 10.22059/JTCP.2019.293400.670042

میرمقتدایی، مهتا. (1385). پیشنهاد روشی برای تحلیل «شخصیت» شهر. محیط شناسی، 32(39)، ۱۴۰-۱۲۹. 20.1001.1.10258620.1385.32.39.14.1

 

Abson, D. J., Dougill, A. J., & Stringer, L. C. (2012). Using Principal Component Analysis for information-rich socio-ecological vulnerability mapping in Southern Africa. Applied Geography, 35(1–2), 515–524. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.apgeog.2012.08.004 

Adelekan, I., Johnson, C., Manda, M., Matyas, D., Mberu, B., Parnell, S., Pelling, M., Satterthwaite, D., & Vivekananda, J. (2015). Disaster risk and its reduction: an agenda for urban Africa. International Development Planning Review, 37(1), 33–43. https://doi.org/https://doi.org/10.3828/idpr.2015.4 

Alberti, M. (2005). The effects of urban patterns on ecosystem function. In International Regional Science Review (Vol. 28, Issue 2). https://doi.org/10.1177/0160017605275160 

Alves, P. B. R., Djordjević, S., & Javadi, A. A. (2022). Addressing social and institutional vulnerabilities in the context of flood risk mitigation. Journal of Flood Risk Management, 15(4). https://doi.org/10.1111/jfr3.12839 

Bagstad, K. J., Stapleton, K., & D’Agostino, J. R. (2007). Taxes, subsidies, and insurance as drivers of United States coastal development. Ecological Economics, 63(2–3). https://doi.org/10.1016/j.ecolecon.2006.09.019 

Baker, J. L. (2012). Climate Change, Disaster Risk and the Urban Poor: Cities Building Resilience for a Changing World. Dar es Salaam Case Study Overview. Urban Development Series, 68358. 

Baker, J. L. (2013). Climate Change, Disaster Risk, and the Urban Poor. The World Bank. https://doi.org/https://doi.org/10.1596/978-0-8213-8845-7 

Beyer, L. I., Chaudhuri, J., & Kagima, B. (2016). Kenya’s focus on urban vulnerability and resilience in the midst of urban transitions in Nairobi. Development Southern Africa, 33(1). https://doi.org/10.1080/0376835X.2015.1115739 

Bhanjee, S., & Zhang, S. (2021). Do urban planning and sprawl affect social vulnerability? An assessment of Dar es Salaam. Development Southern Africa, 38(2). https://doi.org/10.1080/0376835X.2020.1818549 

Boamah, E. F., & Walker, M. (2016). Legal pluralism, land tenure and the production of “nomotropic urban spaces” in post-colonial Accra, Ghana. In Geography Research Forum (Vol. 36, Issue SpecialIssue.

Burki, T. (2022). Food security and nutrition in the world. In The Lancet Diabetes and Endocrinology (Vol. 10, Issue 9). https://doi.org/10.1016/S2213-8587(22)00220-0 

Cho, S. Y., & Chang, H. (2017). Recent research approaches to urban flood vulnerability, 2006–2016. In Natural Hazards (Vol. 88, Issue 1). https://doi.org/10.1007/s11069-017-2869-4 

Clark, A. N. (1985). Longman dictionary of geography : human and physical. Longman. https://doi.org/10.2307/40571101 

Conzen, M. R. G. (1969). Alnwick, Northumberland: A Study in Town-Plan Analysis. Transactions and Papers (Institute of British Geographers), 27. https://doi.org/10.2307/621094 

Cutter, S. L., Boruff, B. J., & Shirley, W. L. (2003). Social vulnerability to environmental hazards. Social Science Quarterly, 84(2). https://doi.org/10.1111/1540-6237.8402002 

Daddoust, L., Khankeh, H., Ebadi, A., Sahaf, R., Nakhaei, M., & Asgary, A. (2018). The Social Vulnerability of Older People to Natural Disasters: An Integrative Review. Health in Emergencies & Disasters Quarterly. https://doi.org/10.32598/hdq.4.1.5 

Dodman, D., Leck, H., Rusca, M., & Colenbrander, S. (2017). African Urbanisation and Urbanism: Implications for risk accumulation and reduction. International Journal of Disaster Risk Reduction, 26. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2017.06.029 

Dovey, K., & Ristic, M. (2017). Mapping urban assemblages: the production of spatial knowledge. Journal of Urbanism, 10(1). https://doi.org/10.1080/17549175.2015.1112298 

Eriksen, S., O’Brien, K., & Rosentrater, L. (2008). Climate Change in Eastern and Southern Africa Impacts, Vulnerability and Adaptation. University of Oslo. https://www.ipcc.ch/apps/njlite/srex/njlite_download.php?id=5977 

Esmaeilpour Zanjani, N., Ziari, Y. A., Zarabadi, Z. S., & Sabaghi, H. R. (2021). Comparative Study of Energy Role in Urban Morphology with an Emphasis on the Formation of Spatial Structure (Case Studies: Tehran and Berlin). Journal of Urban Management and Energy Sustainability, 3(1), 43–56. https://doi.org/10.22034/jumes.2021.249028 

Fang, C., Wang, Y., & Fang, J. (2016). A comprehensive assessment of urban vulnerability and its spatial differentiation in China. Journal of Geographical Sciences, 26(2). https://doi.org/10.1007/s11442-016-1260-9 

Few, R. (2003). Flooding, vulnerability and coping strategies: Local responses to a global threat. Progress in Development Studies, 3(1). https://doi.org/10.1191/1464993403ps049ra 

Flanagan, B. E., Gregory, E. W., Hallisey, E. J., Heitgerd, J. L., & Lewis, B. (2020). A Social Vulnerability Index for Disaster Management. Journal of Homeland Security and Emergency Management, 8(1). https://doi.org/10.2202/1547-7355.1792 

Gauthier, P., & Gilliland, J. (2006). Mapping urban morphology: A classification scheme for interpreting contributions to the study of urban form. Urban Morphology, 10(1).

Gauthiez, B. (2004). The history of urban morphology. Urban Morphology, 8(2). http://www.urbanform.org/online_unlimited/pdf2004/200482_71-89.pdf 

Hall, T., & Barrett, H. (2012). Urban geography, 4th edition. In Urban Geography, 4th Edition. https://doi.org/10.4324/9780203805336 

Kelman, I., Gaillard, J. C., Lewis, J., & Mercer, J. (2016). Learning from the history of disaster vulnerability and resilience research and practice for climate change. Natural Hazards, 82(1), 129–143. https://doi.org/10.1007/s11069-016-2294-0 

Krellenberg, K., Welz, J., Link, F., & Barth, K. (2017). Urban vulnerability and the contribution of socio-environmental fragmentation: Theoretical and methodological pathways. Progress in Human Geography, 41(4). https://doi.org/10.1177/0309132516645959 

Larkham, P. J., & Jones, A. N. (1991). A glossary of urban form. Historical Geography Research Series - Institute of British Geographers, 26.

Lawal, O., & Arokoyu, S. B. (2015). Modelling social vulnerability in sub-Saharan West Africa using a geographical information system. Jamba: Journal of Disaster Risk Studies, 7(1). https://doi.org/10.4102/jamba.v7i1.155 

Lee, Y. J. (2014). Social vulnerability indicators as a sustainable planning tool. Environmental Impact Assessment Review, 44. https://doi.org/10.1016/j.eiar.2013.08.002 

Lilley, K. D. (2000). Mapping the medieval city: Plan analysis and urban history. Urban History, 27(1). https://doi.org/10.1017/S0963926800000110 

Lilley, K. D. (2004). Cities of God? Medieval urban forms and their Christian symbolism. Transactions of the Institute of British Geographers, 29(3). https://doi.org/10.1111/j.0020-2754.2004.00229.x 

Madanipour, A. (1996). Design of Urban Space: An Inquiry into a Socio-Spatial Process. Wiley.

Moudon, A. V. (1998). The Changing Morphology of Suburban Neighborhoods. In Typological Process and Design Theory (pp.141-157). Cambridge, MA: Agha khan Program for Islamic Architecture. https://archnet.org/publications/4249

Moudon, A. V. (1994). Getting to Know the Built Landscape: Typomorphology. In K. A. Franck & L. H. Schneekloth (Eds.), Ordering Space: Types in Architecture and Design. Van Nostrand Reinhold.

Moudon, A. V. (1997). Urban morphology as an emerging interdisciplinary field. Urban Morphology, 1(1).

Nazm Far, H., Shirzad, M., & ghanbari, A. (2024). Earthquake Risk and Assessment on the Texture of Informal Settlements in Tabriz Using ELECTRE FUZZY Method and Geographic Information System (GIS. Journal of Environmental Science Studies, 9(2), 8367–8387. https://doi.org/10.22034/jess.2022.343168.1791 

Norberg-Schulz, C. (1979). Kahn, Heidegger and the language of architecture. Oppositions, 18, 29–47.

Nuwagaba, A. (2018). Urban poverty and environmental health: The case of Kampala city, Uganda. In Human Impact on Environment and Sustainable Development in Africa. https://doi.org/10.4324/9781315192963-17 

Oliveira, V. (2016). Urban Morphology An Introduction to the Study of the Physical Form of Cities. Springer. https://link.springer.com/book/10.1007/978-3-319-32083-0#reviews 

Omambia, A. N., Shemsanga, C., & Hernandez, I. A. S. (2016). Climate change impacts, vulnerability, and adaptation in East Africa (EA) and South America (SA). In Handbook of Climate Change Mitigation and Adaptation, Second Edition (Vol. 2). https://doi.org/10.1007/978-3-319-14409-2_17 

Oxford Dictionary of English. (2010). In Oxford Dictionary of English. https://doi.org/10.1093/acref/9780199571123.001.0001 

Pafka, E., & Dovey, K. (2017). Permeability and interface catchment: measuring and mapping walkable access. Journal of Urbanism, 10(2). https://doi.org/10.1080/17549175.2016.1220413 

Quarantelli, E. L. (2003). Urban Vulnerability to Disasters in Developing Countries: Managing Risks. In Building safer cities: the future of disaster risk.

Räsänen, A., Juhola, S., Nygren, A., Käkönen, M., Kallio, M., Monge Monge, A., & Kanninen, M. (2016). Climate change, multiple stressors and human vulnerability: a systematic review. In Regional Environmental Change (Vol. 16, Issue 8). https://doi.org/10.1007/s10113-016-0974-7 

Richmond, A., Myers, I., & Namuli, H. (2018). Urban Informality and Vulnerability: A Case Study in Kampala, Uganda. Urban Science, 2(1). https://doi.org/10.3390/urbansci2010022 

Rose, G. (2016). Visual methodologies: an introduction to researching with visual materials. Sage Publication. https://us.sagepub.com/en-us/nam/visual-methodologies/book277282 

Salami, R. O., Meding, J. K. von, & Giggins, H. (2017). Urban settlements’ vulnerability to flood risks in African cities: A conceptual framework. Jamba, 9(1), 370. https://doi.org/10.4102/jamba.v9i1.370 

Santander, A. A., Garai-Olaun, A. A., & Arana, A. de la F. (2018). Historic urban landscapes: A review on trends and methodologies in the urban context of the 21st century. Sustainability (Switzerland), 10(8). https://doi.org/10.3390/su10082603 

Scheer, B. C., & Stanilov, K. (2003). Suburban Form, An International Perspective. Routledge. https://doi.org/https://doi.org/10.4324/9780203561263 

Tate, E., Rahman, M. A., Emrich, C. T., & Sampson, C. C. (2021). Flood exposure and social vulnerability in the United States. Natural Hazards, 106(1). https://doi.org/10.1007/s11069-020-04470-2 

UN-Habitat. (2015). Habitat III,Issue Paper 22, Informal Settlements. United Nations Conference of Housing and Sustainable Urban Development. In Onu Habitat.

UnitedNations. (2015). World population prospects: The 2015 revision, key findings and advance tables. https://population.un.org/wpp/publications/files/key_findings_wpp_2015.pdf 

Whitehand, J. W. R. (2012). Issues in urban morphology. Urban Morphology, 16(1). 

 

 

[1] 1این مقاله مستخرج از مطالعات رساله دکتری نویسنده اول است که تحت عنوان «تبیین الگوی مورفولوژی شهری با تأکید بر کاهش آسیب‌پذیری اجتماعی و کالبدی (موردپژوهی: کرمان)» و به راهنمایی نویسنده دوم و مشاوره نویسنده سوم در دانشگاه آزاد اسلامی واحد بین‌الملل کیش در حال انجام است.


Sanad

Sanad is a platform for managing Azad University publications

Links

Related Centers

Technical Support

Official pages

The rights to this website are owned by the Raimag Press Management System.
Copyright © 2021-2025

Home| Login| About Us| Contact Us|
[فارسی] [العربية] [fa] [ar]