ارزیابی عوامل ریخت‌شناختی شهری تأثیرگذار بر کاهش آسیب‌پذیری اجتماعی (نمونه موردی: بافت تاریخی کرمان)
الموضوعات :ایلناز ایرانمنش 1 , زهرا سادات سعیده زرآبادی 2 , فرح حبیب 3
1 - گروه شهرسازی، واحد بین الملل کیش، دانشگاه آزاد اسلامی، جزیره کیش، ایران.
2 - گروه شهرسازی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
3 - گروه شهرسازی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
الکلمات المفتاحية: ارزیابی, ریخت‌شناسی شهری, آسیبهای اجتماعی, بافت تاریخی کرمان,
ملخص المقالة :
توسعة کالبدی شهری بدون برنامه‌ریزی مبتنی بر ساختارهای طبیعی، تاریخی و الگوی رشد ریخت‌شناختی، به‌ویژه در شهرهایی که بستر طبیعی با ویژگی‌های متمایز دارند، می‌تواند منجر به شکست روندهای توسعة شهری گردد. کرمان به‌عنوان یکی از شهرهای قدیمی ایران که دارای هویت تاریخی منحصربه‌فردی است، از آسیبهای توسعة صنعتی و مدرن، مصون نمانده است. آسیب‌پذیری‌های کالبدی و اجتماعی اعم از توسعة شهری توأم با نگاه سرمایه‌ای و ارزش افزوده به زمین، ترویج سبک زندگی جدید با ارزش‌های خاص خود، بی‌توجهی به ساختار طبیعی و بافت تاریخی به‌مثابه الگوی پایدار، طراحی شهری خودرو محور و نیز پدیدة مهاجرت و رشد پراکنده رسمی و غیررسمی شهر، کرمان را به سمت بحران‌های متعدد پیش می‌برد. هدف از این مطالعه بسط ارزیابی آسیب‌پذیری اجتماعی است که به روش کمی، عوامل ریخت‌شناسی شهری تأثیرگذار بر کاهش آسیب‌پذیری را در شهرهای تاریخی از دیدگاه ساکنان بیازماید. سؤال اصلی تحقیق عبارت است از اینکه چگونه می‌توان عوامل ریخت‌شناسی شهری را با هدف کاهش آسیب‌پذیری اجتماعی در بافت تاریخی کرمان دسته‌بندی کرد؟ برای ارزیابی فرضیه‌های تحقیق، داده‌های میدانی به روش پیمایشی از طریق تهیه و توزیع ۳۸۴ پرسش‌نامه حاصل شد. در تحلیل داده‌ها از طریق آزمون تحلیل عاملی اکتشافی، عوامل موردمطالعه دسته‌بندی گردید. یافته‌ها نشان می‌دهد که اولویت‌های برنامه‌ریزی عوامل ریخت‌شناسی شهری در بافت تاریخی کرمان سه دسته عوامل «پایدار در وضع موجود»، «عوامل چالش‌برانگیز در بافت» و نیز «عوامل خنثی با کارکرد دوگانه» قابل‌شناسایی و دسته‌بندی است. عوامل چالش‌برانگیز در بافت به ترتیب شامل دسترسی به فضاهای درمانی (۰.۹۳۲)، مؤلفه‌های نفوذپذیری بافت شامل هندسه و عرض دسترسی سواره (۰.۹۲۶) و پیاده (۰.۶۶۴)، تراکم کاربری‌های پرجمعیت (۰.۹۰۵)، کیفیت ابنیه (۰.۸۶۶)، بناهای متروکه و مخروبه (۰.۷۸۱)، دسترسی به فضاهای عمومی (مساجد، مدارس و ...) (۰.۷۲۹) است.
ابراهیمی‌پور، مرضیه، اردلان، داریوش. (1399). بررسی تطبیقی تأثیر گونه‌شناسی قطعات مسکونی بر مورفولوژی بافت شهری (موردمطالعه :محله عباسقلی خان، دروازه رشت و یدی بورورغ در شهر زنجان). مهندسی جغرافیایی سرزمین، 4(1)، 55-37. 20.1001.1.25381490.1399.4.7.4.9
اکبری، علی، لطفعلیان، نیلوفر (۱۳۹۸). پیاده‌راه‌سازی و حضورپذیری فضای شهری به‌مثابه رویکرد اجتماعی به مدیریت تردد (نمونه موردی: بازارچه طرخانی تهران)، پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران (دانشگاه تهران)، ۹ (۲): ۱۶۸- ۱۴۷. 10.22059/IJAR.2020.78434
اولیویرا، ویتور (۱۳۹۶). ریخت‌شناسی شهری، درآمدی بر مطالعه شکل کالبدی شهرها، ترجمه قاضی میرسعید، بابائی و مسعود، تهران: آذرخش. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/4961490
ایرانمنش، نسیم، پورجعفر، محمدرضا، خطیبی، سیدمحمدرضا، زیاری، کرامت الله. (1400). نقش آب در ریخت‌شناسی شهر تاریخی قزوین (دورة قاجار). باغ نظر, 18(97), 31-46. 10.22034/BAGH.2020.226317.4513
باقری صیقلانی، بیتا، ماجدی، حمید، حبیب، فرح. (1398). مطالعه تطبیقی خواص مورفولوژیکی ساختار شهری تبریز در دوره قاجار و دوره پهلوی. فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 9(4)، 371-388. 20.1001.1.22286462.1398.9.4.45.5
بقایی، مهدی، زیاری، یوسفعلی، سعیده زرآبادی، زهرا سادات، ماجدی، حمید. (1400). ارزیابی و تبیین مدل طراحی شهری پایدار با رویکرد تراکم مبنا در بافت شهری (نمونه موردی :منطقه 2تهران). فصلنامه جغرافیا و برنامه ریزی منطقه ای، 11(4)، 261-285. 10.22034/JGEOQ.2021.136682
پژوه، حمید؛ ماجدی، حمید؛ سعیده زرآبادی، زهرا سادات (1399). ارزیابی کیفی ریخت‌شناسی میدان شهری بر اساس دو مدل HSE و AGE. آمایش محیط، 13(48)، 173-198. 20.1001.1.2676783.1399.13.48.9.8
پورمحمدی، محمدرضا؛ صدر‌موسوی، میرستار؛ جمالی، سیروس (۱۳۹۰). واکاوی مکتب‌های مورفولوژی شهری. مطالعات جغرافیایی مناطق خشک؛ ۲ (۵) :۱-۱۶. http://journals.hsu.ac.ir/jarhs/article-1-98-fa.html
جعفری پابندی، محمدحسین، درسخوان، رسول، موسوی، میرسعید. (1400). تحلیل ساختاری-کارکردی مورفولوژی شهری تحت تأثیر رانت حاصل از اقتصاد نفتی (مطالعه موردی: شهر زنجان). فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، ۱۲ (۴۷)، ۲۱۸-۲۰۳. 10.30495/JUPM.2022.4129
جمالی، سیروس (۱۳۹۳). ریخت‌شناسی شهری، بازنمایی معماری در مقیاس شهر، تبریز: انتشارات فروزش. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/3705412
جمالی سیروس. (۱۳۹۴ الف). آزمون روشی کمّی در تحلیل گونه-ریخت‌شناسانه‌ی بافت‌های شهری بر اساس شاخص تراکم. برنامه‌ریزی و آمایش فضا. ۱۹ (۳) :۹۸-۷۳. http://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-1119-fa.html
جمالی سیروس، (۱۳۹۴ ب). بررسی جایگاه گونه-ریخت‌شناسی شهری در طرح‌های توسعه‌ی کالبدی ایران مطالعه موردی کلان‌شهر تبریز. مطالعات جغرافیایی مناطق خشک. ۵ (۱۹) :۱۰۲-۸۵. https://jargs.hsu.ac.ir/article_161384.html
حسینی، علی، پوراحمد، احمد، زیاری، کرامت الله. (1397). تحلیل ساختار فضایی شهری با تأکید بر بُعد جمعیتی رویکرد ریخت‌شناسی شهر چندهسته‌ای. مطالعه مورد: شهر تهران. مجله آمایش جغرافیایی فضا، 8(30)، 19-38. 10.30488/GPS.2019.85830
داداش‌پور، هاشم، علی‌دادی، مهدی. (1397). تحلیل ریخت‌شناسانۀ ساختار فضایی توزیع جمعیت در منطقۀ کلان‌شهری تهران. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 50(1)، 109-125. 10.22059/JHGR.2016.59086
طرح ساماندهی و بهسازی بافت کهن کرمان (۱۳۸۸). مهندسین مشاور شارستان.
علی‌پور کوهی، پانته‌آ؛ سعیده زرآبادی، زهرا سادات، ماجدی، حمید (1398). تحلیل فرم-ریخت‌شناسانه هسته تاریخی شهر خرم‌آباد با بهره‌گیری از تکنیک‌های Agraph و Spacemate. نامه معماری و شهرسازی، 12(25)، 85-110. 10.30480/AUP.2020.759
علی‌پور کوهی، پانته‌آ، سعیده زرآبادی، زهرا سادات، ماجدی، حمید. (1400). تأملی بر روش‌های کمی و کیفی مطالعات فرم-ریخت‌شناسانه شهری (رویکردها و تکنیک‌ها)، مورد مطالعاتی: بافت تاریخی خرم‌آباد. معماری و شهرسازی آرمان شهر، 14(35)، ۲۳۸-۲۲۳. 10.22034/AAUD.2020.210486.2055
فهیمی، امیرحسین، ماجدی، حمید، ذبیحی، حسین. (۱۴۰۰). روش‌شناسی تبارشناسانه تیپومورفولوژی شهری باهدف استخراج الگو برای تهیه ضوابط فرم محور. مطالعات محیطی هفت حصار.۱۰ (۳۸) :۱۲۲-۱۰۹. 10.52547/hafthesar.10.38.9
محمودزاده، حسن، درخشانی، کبری، مومنی، سحر. (1398). مدل‌سازی تأثیرات حاشیه‌نشینی بر تغییرات شهر ارومیه و پیش‌بینی توسعه فیزیکی شهربا استفاده از تصاویر ماهواره‌ای تا افق 1410. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 51(4)، 871-890. 10.22059/JHGR.2018.230788.1007434
مرتضایی، گلناز، محمدی، محمود، نصراللهی، فرشاد، قلعه نویی، محمود (۱۳۹۶). چارچوب تحلیلی ریخت-گونه‌شناسی بافت‌های شهری از منظر کارایی انرژی: مطالعه موردی سپاهان‌شهر . فصلنامه پژوهش‌های سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی انرژی. ۳ (۴) :۱۷۷-۱۴۷. http://epprjournal.ir/article-1-465-fa.html
مشفقی، وحید، جعفری، یحیی، علیزاده، هادی. (1398). تحلیل ریخت‌شناسی شبکۀ شهری با رویکرد تعادل‌بخشی به فضا (مطالعۀ موردی: شبکۀ شهری استان هرمزگان. مجله علمی آمایش سرزمین، ۱۱ (۲):۳۳۶-۳۱۱. 10.22059/JTCP.2019.293400.670042
میرمقتدایی، مهتا. (1385). پیشنهاد روشی برای تحلیل «شخصیت» شهر. محیط شناسی، 32(39)، ۱۴۰-۱۲۹. 20.1001.1.10258620.1385.32.39.14.1
Abson, D. J., Dougill, A. J., & Stringer, L. C. (2012). Using Principal Component Analysis for information-rich socio-ecological vulnerability mapping in Southern Africa. Applied Geography, 35(1–2), 515–524. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.apgeog.2012.08.004
Adelekan, I., Johnson, C., Manda, M., Matyas, D., Mberu, B., Parnell, S., Pelling, M., Satterthwaite, D., & Vivekananda, J. (2015). Disaster risk and its reduction: an agenda for urban Africa. International Development Planning Review, 37(1), 33–43. https://doi.org/https://doi.org/10.3828/idpr.2015.4
Alberti, M. (2005). The effects of urban patterns on ecosystem function. In International Regional Science Review (Vol. 28, Issue 2). https://doi.org/10.1177/0160017605275160
Alves, P. B. R., Djordjević, S., & Javadi, A. A. (2022). Addressing social and institutional vulnerabilities in the context of flood risk mitigation. Journal of Flood Risk Management, 15(4). https://doi.org/10.1111/jfr3.12839
Bagstad, K. J., Stapleton, K., & D’Agostino, J. R. (2007). Taxes, subsidies, and insurance as drivers of United States coastal development. Ecological Economics, 63(2–3). https://doi.org/10.1016/j.ecolecon.2006.09.019
Baker, J. L. (2012). Climate Change, Disaster Risk and the Urban Poor: Cities Building Resilience for a Changing World. Dar es Salaam Case Study Overview. Urban Development Series, 68358.
Baker, J. L. (2013). Climate Change, Disaster Risk, and the Urban Poor. The World Bank. https://doi.org/https://doi.org/10.1596/978-0-8213-8845-7
Beyer, L. I., Chaudhuri, J., & Kagima, B. (2016). Kenya’s focus on urban vulnerability and resilience in the midst of urban transitions in Nairobi. Development Southern Africa, 33(1). https://doi.org/10.1080/0376835X.2015.1115739
Bhanjee, S., & Zhang, S. (2021). Do urban planning and sprawl affect social vulnerability? An assessment of Dar es Salaam. Development Southern Africa, 38(2). https://doi.org/10.1080/0376835X.2020.1818549
Boamah, E. F., & Walker, M. (2016). Legal pluralism, land tenure and the production of “nomotropic urban spaces” in post-colonial Accra, Ghana. In Geography Research Forum (Vol. 36, Issue SpecialIssue.
Burki, T. (2022). Food security and nutrition in the world. In The Lancet Diabetes and Endocrinology (Vol. 10, Issue 9). https://doi.org/10.1016/S2213-8587(22)00220-0
Cho, S. Y., & Chang, H. (2017). Recent research approaches to urban flood vulnerability, 2006–2016. In Natural Hazards (Vol. 88, Issue 1). https://doi.org/10.1007/s11069-017-2869-4
Clark, A. N. (1985). Longman dictionary of geography : human and physical. Longman. https://doi.org/10.2307/40571101
Conzen, M. R. G. (1969). Alnwick, Northumberland: A Study in Town-Plan Analysis. Transactions and Papers (Institute of British Geographers), 27. https://doi.org/10.2307/621094
Cutter, S. L., Boruff, B. J., & Shirley, W. L. (2003). Social vulnerability to environmental hazards. Social Science Quarterly, 84(2). https://doi.org/10.1111/1540-6237.8402002
Daddoust, L., Khankeh, H., Ebadi, A., Sahaf, R., Nakhaei, M., & Asgary, A. (2018). The Social Vulnerability of Older People to Natural Disasters: An Integrative Review. Health in Emergencies & Disasters Quarterly. https://doi.org/10.32598/hdq.4.1.5
Dodman, D., Leck, H., Rusca, M., & Colenbrander, S. (2017). African Urbanisation and Urbanism: Implications for risk accumulation and reduction. International Journal of Disaster Risk Reduction, 26. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2017.06.029
Dovey, K., & Ristic, M. (2017). Mapping urban assemblages: the production of spatial knowledge. Journal of Urbanism, 10(1). https://doi.org/10.1080/17549175.2015.1112298
Eriksen, S., O’Brien, K., & Rosentrater, L. (2008). Climate Change in Eastern and Southern Africa Impacts, Vulnerability and Adaptation. University of Oslo. https://www.ipcc.ch/apps/njlite/srex/njlite_download.php?id=5977
Esmaeilpour Zanjani, N., Ziari, Y. A., Zarabadi, Z. S., & Sabaghi, H. R. (2021). Comparative Study of Energy Role in Urban Morphology with an Emphasis on the Formation of Spatial Structure (Case Studies: Tehran and Berlin). Journal of Urban Management and Energy Sustainability, 3(1), 43–56. https://doi.org/10.22034/jumes.2021.249028
Fang, C., Wang, Y., & Fang, J. (2016). A comprehensive assessment of urban vulnerability and its spatial differentiation in China. Journal of Geographical Sciences, 26(2). https://doi.org/10.1007/s11442-016-1260-9
Few, R. (2003). Flooding, vulnerability and coping strategies: Local responses to a global threat. Progress in Development Studies, 3(1). https://doi.org/10.1191/1464993403ps049ra
Flanagan, B. E., Gregory, E. W., Hallisey, E. J., Heitgerd, J. L., & Lewis, B. (2020). A Social Vulnerability Index for Disaster Management. Journal of Homeland Security and Emergency Management, 8(1). https://doi.org/10.2202/1547-7355.1792
Gauthier, P., & Gilliland, J. (2006). Mapping urban morphology: A classification scheme for interpreting contributions to the study of urban form. Urban Morphology, 10(1).
Gauthiez, B. (2004). The history of urban morphology. Urban Morphology, 8(2). http://www.urbanform.org/online_unlimited/pdf2004/200482_71-89.pdf
Hall, T., & Barrett, H. (2012). Urban geography, 4th edition. In Urban Geography, 4th Edition. https://doi.org/10.4324/9780203805336
Kelman, I., Gaillard, J. C., Lewis, J., & Mercer, J. (2016). Learning from the history of disaster vulnerability and resilience research and practice for climate change. Natural Hazards, 82(1), 129–143. https://doi.org/10.1007/s11069-016-2294-0
Krellenberg, K., Welz, J., Link, F., & Barth, K. (2017). Urban vulnerability and the contribution of socio-environmental fragmentation: Theoretical and methodological pathways. Progress in Human Geography, 41(4). https://doi.org/10.1177/0309132516645959
Larkham, P. J., & Jones, A. N. (1991). A glossary of urban form. Historical Geography Research Series - Institute of British Geographers, 26.
Lawal, O., & Arokoyu, S. B. (2015). Modelling social vulnerability in sub-Saharan West Africa using a geographical information system. Jamba: Journal of Disaster Risk Studies, 7(1). https://doi.org/10.4102/jamba.v7i1.155
Lee, Y. J. (2014). Social vulnerability indicators as a sustainable planning tool. Environmental Impact Assessment Review, 44. https://doi.org/10.1016/j.eiar.2013.08.002
Lilley, K. D. (2000). Mapping the medieval city: Plan analysis and urban history. Urban History, 27(1). https://doi.org/10.1017/S0963926800000110
Lilley, K. D. (2004). Cities of God? Medieval urban forms and their Christian symbolism. Transactions of the Institute of British Geographers, 29(3). https://doi.org/10.1111/j.0020-2754.2004.00229.x
Madanipour, A. (1996). Design of Urban Space: An Inquiry into a Socio-Spatial Process. Wiley.
Moudon, A. V. (1998). The Changing Morphology of Suburban Neighborhoods. In Typological Process and Design Theory (pp.141-157). Cambridge, MA: Agha khan Program for Islamic Architecture. https://archnet.org/publications/4249
Moudon, A. V. (1994). Getting to Know the Built Landscape: Typomorphology. In K. A. Franck & L. H. Schneekloth (Eds.), Ordering Space: Types in Architecture and Design. Van Nostrand Reinhold.
Moudon, A. V. (1997). Urban morphology as an emerging interdisciplinary field. Urban Morphology, 1(1).
Nazm Far, H., Shirzad, M., & ghanbari, A. (2024). Earthquake Risk and Assessment on the Texture of Informal Settlements in Tabriz Using ELECTRE FUZZY Method and Geographic Information System (GIS. Journal of Environmental Science Studies, 9(2), 8367–8387. https://doi.org/10.22034/jess.2022.343168.1791
Norberg-Schulz, C. (1979). Kahn, Heidegger and the language of architecture. Oppositions, 18, 29–47.
Nuwagaba, A. (2018). Urban poverty and environmental health: The case of Kampala city, Uganda. In Human Impact on Environment and Sustainable Development in Africa. https://doi.org/10.4324/9781315192963-17
Oliveira, V. (2016). Urban Morphology An Introduction to the Study of the Physical Form of Cities. Springer. https://link.springer.com/book/10.1007/978-3-319-32083-0#reviews
Omambia, A. N., Shemsanga, C., & Hernandez, I. A. S. (2016). Climate change impacts, vulnerability, and adaptation in East Africa (EA) and South America (SA). In Handbook of Climate Change Mitigation and Adaptation, Second Edition (Vol. 2). https://doi.org/10.1007/978-3-319-14409-2_17
Oxford Dictionary of English. (2010). In Oxford Dictionary of English. https://doi.org/10.1093/acref/9780199571123.001.0001
Pafka, E., & Dovey, K. (2017). Permeability and interface catchment: measuring and mapping walkable access. Journal of Urbanism, 10(2). https://doi.org/10.1080/17549175.2016.1220413
Quarantelli, E. L. (2003). Urban Vulnerability to Disasters in Developing Countries: Managing Risks. In Building safer cities: the future of disaster risk.
Räsänen, A., Juhola, S., Nygren, A., Käkönen, M., Kallio, M., Monge Monge, A., & Kanninen, M. (2016). Climate change, multiple stressors and human vulnerability: a systematic review. In Regional Environmental Change (Vol. 16, Issue 8). https://doi.org/10.1007/s10113-016-0974-7
Richmond, A., Myers, I., & Namuli, H. (2018). Urban Informality and Vulnerability: A Case Study in Kampala, Uganda. Urban Science, 2(1). https://doi.org/10.3390/urbansci2010022
Rose, G. (2016). Visual methodologies: an introduction to researching with visual materials. Sage Publication. https://us.sagepub.com/en-us/nam/visual-methodologies/book277282
Salami, R. O., Meding, J. K. von, & Giggins, H. (2017). Urban settlements’ vulnerability to flood risks in African cities: A conceptual framework. Jamba, 9(1), 370. https://doi.org/10.4102/jamba.v9i1.370
Santander, A. A., Garai-Olaun, A. A., & Arana, A. de la F. (2018). Historic urban landscapes: A review on trends and methodologies in the urban context of the 21st century. Sustainability (Switzerland), 10(8). https://doi.org/10.3390/su10082603
Scheer, B. C., & Stanilov, K. (2003). Suburban Form, An International Perspective. Routledge. https://doi.org/https://doi.org/10.4324/9780203561263
Tate, E., Rahman, M. A., Emrich, C. T., & Sampson, C. C. (2021). Flood exposure and social vulnerability in the United States. Natural Hazards, 106(1). https://doi.org/10.1007/s11069-020-04470-2
UN-Habitat. (2015). Habitat III,Issue Paper 22, Informal Settlements. United Nations Conference of Housing and Sustainable Urban Development. In Onu Habitat.
UnitedNations. (2015). World population prospects: The 2015 revision, key findings and advance tables. https://population.un.org/wpp/publications/files/key_findings_wpp_2015.pdf
Whitehand, J. W. R. (2012). Issues in urban morphology. Urban Morphology, 16(1).
