تشبیه و حروف الفبا در شعر خاقانی

محورهای موضوعی : ادبیات فارسی

سعید خیرخواه برزکی ¹ , فروزان طویلی ²

1 - نویسنده
2 - نویسنده

تاریخ دریافت : 1394/08/02 تاریخ پذیرش : 1394/11/03 تاریخ انتشار : 1394/07/01

کلید واژه: دیوان, شعر فارسی, حروف, Persian literature, خاقانی, شاعران تشبیه, poets of simile, alphabetic letters, collection of poems,

چکیده مقاله :

تشبیه در شعر فارسی، در زمره برجسته ترین نوع صور خیال محسوب می‌شود؛ و در شعر اکثر شاعران جایگاهی ویژه دارد. بنابر این شاعران با استفاده از پدیده‌های طبیعی اطراف خود، دایره تشبیهات خویش را گسترده‌تر ساخته‌اند. یکی از این پدیده‌ها، مشبه‌ٌبه قرار ‌دادنحروف الفباست که درشعر فارسی و به ویژه در اشعار سبک عراقی و پس از آن، نقش ویژه‌ای دارد. در این جستار با تمهید مقدمه‌ای در باب تشبیه و حروف الفبا، و مراجعه به بعضی دیوان‌های معروف، نمونه‌هایی در این باب به عنوان شاهد مثال، به ویژه از دیوان خاقانی ارایه می‌شود. تشبیه در دیوان خاقانی بعد از استعاره، بیش از سایر عناصر خیال به کار گرفته شده است. هم چنین وی بیش از سایر شاعران به تشبیه حروفی نظر داشته است.

چکیده انگلیسی:

Simile in Persian Poetry is considered as one of most obvious imageries and hasoccupied a special place in the poets works.There for, poets using their own surrounding phenomena, have widened the scope of the similes used in theirpoems. One of these phenomenais to use the alphabet similar unto which a thingis likened, which is quite common in Irag style and afterwards. In this research with providing a prologue on simile and alphabet and a reference to some famous collection of poems, some exaples of this issue, especially from Khaghani’s poetical collection , have been rendered. In Khaghani’scollection , simile after metaphor is used a lot compared to the other imageries and other poets.

منابع و مأخذ:

منابع و مآخذ

1ـ احمد سلطانی، منیره. قصیده فنی و تصویر­آفرینی خاقانی شروانی. تهران: انتشارات کیهان، 1370.

2ـ استعلامی، محمد. نقد و شرح قصاید خاقانی. دو جلد، بر اساس تقریرات استاد بدیع الزمان فروزانفر، انتشارات زوار، 1387.            

3ـ انوری، محمد. دیوان، به اهتمام تقی مدرس رضوی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1372.

4ـ اوحدی مراغه‌ای، رکن‌الدین. دیوان کامل. مقدمه ناصر هیّری. تصحیح امیر احمد اشرفی. انتشارات پیشرو، چاپ اول، 1362. 

5ـ بازگیر، نور‌الدین. بازی با حروف الفبا و کلمات در شعر خاقانی. دفتر انتشارات و تکنولوژی آموزشی، 1391.     

6ـ بخاری، عمعق. دیوان. با مقدمه و مقابله و تصحیح سعید نفیسی، تهران: بی‌تا، انتشارات فروغی، بی­تا.

7ـ برزگر خالقی، محمدرضا. گلشن عشق (گزیده شرح گلشن راز لاهیجی). انتشارات سخن، 1374.

8ـ بلخی، مولانا جلال الدین محمد. مثنوی معنوی. مطابق نسخه تصحیح شده رینولد نیکلسن. نشر علم، 1371.

9ـ ترمذی، ادیب صابر. دیوان اشعار. تصحیح محمد علی ناصح. موسسه مطبوعاتی علمی، بی‌تا.

10ـ تقوی، نصر الله، هنجار گفتار. فرهنگ سرای اصفهان، 1363.

11ـ جامی، عبدالرحمن. دیوان کامل. ویراسته هاشم رضی. انتشارات پیروز، بی‌تا.

12ـ جبلی، عبدالواسع. دیوان. به اهتمام ذبیح الله صفا. تهران: انتشارات امیر کبیر، چاپ سوم، 1361.     

13ـ جرجانی، عبدالقاهر. اسرار البلاغه. به کوشش محمد عبد المنعم خفاجی و عبدالعزیزشرف. بیروت: 1377ش/1411ق.                       

14ـ جهان ملک خاتون. دیوان کامل. به کوشش پوراندخت کاشانی راد و کامل احمد­نژاد، تهران: 1374.

15ـ حاجیان­نژاد، علیرضا، «تشبیهات حروفی در شعر فارسی»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره160 (علمی ـ پژوهشی)، زمستان 1380.    

16ـ حافظ، محمد. دیوان. به اهتمام محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: انتشارات زوار، 1367.

17ـ خاقانی شروانی، افضل الدین بدیل. دیوان. به کوشش ضیاء­الدین سجادی. تهران: انتشارات زوار، چاپ هفتم، 1382.

18ـ خاقانی شروانی، افضل الدین بدیل. دیوان. تصحیح ضیاء­الدین سجادی. تهران: انتشارات زوار، چاپ ششم، 1378.  

19ـ خاقانی. تحفه العراقین، حواشی و تعلیقات یحیی قریب. تهران: امیرکبیر، 2537.

20ـ خجندی، کمال­الدین اسماعیل. دیوان. مسکو: اداره انتشارات دانش، 1975.    

21ـ خطیب قزوینی، محمد بن عبد­الرحمن. تلخیص المفتاح. قم: 1363.

22ـ خواجوی کرمانی، محمود. دیوان. به کوشش سعید قانعی، تهران: 1374.

23ـ خیاوی، روشن. حروفیه تحقیق در تاریخ و آراء و عقاید. نشر احمدی، چاپ اول، 1379.

24ـ دبیر سیاقی، محمد. پیشاهنگان شعر فارسی. شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری انتشارات امیر کبیر، چاپ سوم، 1370.

25ـ دشتی، علی. خاقانی شاعری دیر آشنا. تهران: انتشارات آگاه، 1340.

26ـ دهلوی، امیر خسرو. دیوانبه کوشش م. درویش. انتشارات جاویدان، چاپ دوم، 1361.

27ـ رودکی سمرقندی، جعفر بن محمد. دیوان. تنظیم و تصحیح جهانگیر منصور. تهران: انتشارات ناهید، 1373.  

28ـ زرین‌کوب، عبدالحسین. شعر بی دروغ شعر بی نقاب. تهران: انتشارات جاویدان، 1363.

29ـ سکاکی، ابن یعقوب بن ابی بکر. مفتاح العلوم. قم، بی‌تا.        

30ـ سنایی غزنوی. دیوان. با مقدمه و حواشی و فهرست تقی مدرس رضوی. انتشارات کتابخانه سنایی، چاپ سوم، 1364.              

31ـ سنایی غزنوی، حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه. تصحیح مدرس رضوی، تهران: انتشارات دانشگاه، چاپ سوم، 1368.              

32ـ شفیعی‌کدکنی، محمد‌رضا. صور خیال در شعر فارسی. تهران: انتشارات آگاه، 1366.   

33ـ شمس قیس رازی، محمد بن قیس. المعجم فی معاییر اشعار العجم. تهران: 1338.    

34ـ صفا، ذبیح الله. تاریخ ادبیات در ایران. تهران: انتشارات ققنوس، چاپ سیزدهم، 1374.  

35ـ عطار نیشابوری، فرید‌الدین. دیوان. به اهتمام و تصحیح تقی تفضلی، انتشارات علمی و فرهنگی، 1368.             

36ـ عوفی، محمد. تذکره لباب الالباب. به اهتمام ادوارد براون. ترجمه از انگلیسی محمد عباسی. کتابفروشی فخر رازی، 1361.           

37ـ غنی‌پور ملکشاه، احمد، «بررسی مواد تشبیه به عنوان ویژگی سبکی در قصاید خاقانی»، فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب) علمی ـ پژوهشی، سال پنجم، شماره اول، بهار 1391.   

38ـ فرخی سیستانی. دیوان. به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: انتشارات زوار، چاپ چهارم،  1371.   

39ـ کربن، هانری. تاریخ فلسفه اسلامی. مترجم جواد طباطبایی. تهران: مینوی­خرد، 1391.

40ـ کرمی، حسین، «خاقانی معمار زبان و خیال»، فنون ادبی، سال دوم، شماره 1، بهار و تابستان 1389.             

41ـ کزازی، میر‌جلال‌الدین، سراچه آوا و رنگ. تهران: انتشارات سمت، 1376.    

42ـ کزازی، میر‌جلال‌الدین، گزارش دشواری‌های خاقانی. نشر مرکز، 1385.     

43ـ ل. ماسینیون، ب،کراوس. اخبار حلاج. ترجمه سید حمید طبیبیان، انتشارات اطلاعات، 1383.

44ـ لامعی گرگانی. دیوان. به کوشش دکتر محمد دبیر سیاقی، تهران، انتشارات اشرفی، 2535 شاهنشاهی.

45ـ مسعود سعد سلمان. دیوان. به تصحیح رشید یاسمی. تهران: چاپخانه سپهر، چاپ دوم، 1362.           

46ـ مشکور، محمد‌جواد. فرهنگ فرق اسلامی. آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، 1372.

47ـ معدن‌کن، معصومه. نگاهی به دنیای خاقانی. انتشارات مرکز نشر دانشگاهی، جلد دوم، 1377. 

48ـ منوچهری دامغانی، احمد. دیوان. به کوشش محمد دبیر سیاقی. تهران: 1370.

49ـ مهدوی­فر، سعید، «تشبیه بلیغ وصفی در ادب و بلاغت پارسی بر پایه دیوان خاقانی»، کتاب ماه ادبیات، شماره 69، دی ماه 1391.             

50ـ مولوی بلخی. کلیات شمس یا دیوان کبیر. با تصحیحات و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر، انتشارات امیرکبیر، چاپ سوم، 1363.

51ـ مولوی بلخی، مثنوی معنوی. به همت رینولد الین نیکلسون. انتشارات مولی، چاپ هشتم، 1370.

52ـ ناصر خسرو قبادیانی، دیوان. با مقدمه سید حسن تقی‌زاده. تهران: انتشارات نگاه، 1384.

53ـ نظامی، الیاس‌بن‌یوسف. کلیات. مطابق با نسخه تصحیح شده وحید دستجردی. تهران: نشر پیمان، 1381.    

54ـ همایی، جلال‌الدین، فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: انتشارات توس، 1361.

 

---

* استادیار، دانشکاه آزاد اسلامی کاشان، گروه زبان و ادبیات فارسی، ایران، کاشان. (نویسنده مسوول)

** دانشجوی دوره دکتری دانشگاه آزاد اسلامی کاشان.

تاریخ دریافت: 2/9/1394                                                                               تاریخ پذیرش: 3/11/1394

[1]- simile

[2]- tenor

[3]- vehicle

[4]- point of resemblance

[5]- words of comparison

[6]- Sides of comparison