تعیین پیشران های کلیدی برای زیست پذیری شهری با رویکرد آینده پژوهی (مطالعه موردی: شهر ساری)

محورهای موضوعی : جغرافیا و برنامه ریزی شهری

عباس موسی نژاد ¹ , علی توکلان ²

1 - دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات
2 - عضو هیات علمی دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات

تاریخ دریافت : 1402/07/01 تاریخ پذیرش : 1402/10/09 تاریخ انتشار : 1403/03/30

کلید واژه: زیست‌پذیری, آینده پژوهی, MIC-MAC, سناریو نویسی, شهر ساری,

چکیده مقاله :

رشد جمعیت و توسعه قارچ گونه‌ی شهرهای ایران در چند دهه گذشته، محیط‌های شهری کشور را با مشکلات عدیده‌ی اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی روبه‌رو کرده است و در بسیاری از موارد شهرها را از معیارهای زیست‌پذیری دور کرده و وضعیت نامطلوب زیستی را خصوصا در کلانشهرها به‌وجود آورده است. امروزه محققان جهت بهبود وضعیت زندگی و ارتقای جایگاه زیست‌پذیری در شهرها با توجه به عدم توانایی در پیش‌بینی دقیق آینده و همچنین پیچیدگی‌های ناشی از تغییرات روز افزون، از قابلیت‌های دانش نوظهور آینده‌پژوهی بهره برده و آینده پژوهی را وارد بطن فعالیت‌های برنامه‌ریزی و پیش‌بینی تحولات کرده‌اند. برهمین اساس پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی تحلیلی و بهره‌گیری از فنون آینده‌پژوهی در پی تحلیل وضعیت زیست‌پذیری شهر ساری بوده است. جهت نیل به هدف از 45 گویه تأثیرگذار در قالب شاخص‌های (اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و کالبدی) استفاده شد. بررسی گویه‌ها با استفاده از نرم‌افزار MICMAC نشان داد که 7 گویه به عنوان پیشران‌های اصلی و کلیدی تأثیرگذار مستقیم و غیرمستقیم بر بهبود وضعیت زیست‌پذیری شهری این شهر می‌باشند. سپس این 7 پیشران با وضعیت‌های مختلف جهت ارائه سناریوهای مرتبط به وسیله نرم‌افزار سناریو ویزارد مورد تحلیل قرار گرفت. در این زمینه 4 سناریو باورکردنی و محتمل مورد شناسایی قرار گرفته که از بین آن‌ها سناریوی اول به عنوان سناریوی کاملا مطلوب و سناریو 4 به عنوان سناریو بحرانی در روند زیست‌پذیری شهری شهر ساری در آینده معرفی شد.

چکیده انگلیسی:

In recent decades, the rapid population growth and mushroom-like development of Iranian cities have confronted the country's urban environments with numerous economic, social, and environmental problems. In many cases, this has led to cities moving away from livability standards and creating an unfavorable living environment, especially in metropolitan areas. Today, researchers have turned to the emerging field of foresight to improve the living conditions and raise the status of livability in cities. This is due to the inability to accurately predict the future and the complexity arising from ever-increasing changes. Based on this, the present study, with a descriptive-analytical approach and using foresight techniques, aims to analyze the livability status of the city of Sari. To achieve this goal, 45 influential indicators in the form of economic, social, environmental, and physical indicators were used. an analysis of the indicators using the MICMAC software showed that 7 indicators are the main and key drivers that directly and indirectly affect the improvement of the livability status of this city. Then, these 7 drivers were analyzed with different conditions using the Scenario Wizard software to provide related scenarios. In this research, 4 believable and probable scenarios were identified, of which the first scenario was introduced as a completely desirable scenario, and the fourth scenario was introduced as a critical scenario in the trend of urban livability of the city of Sari in the future.

منابع و مأخذ:

اشنویی نوش آبادی، امیر؛ محمد ابراهیمی، مهشید (1399). تعیین پیشران ها ی کلیدی بر زیست پذیری شهری با رویکرد آ ینده پزوهی (مطالعه موردی: کاشان ). نشریه علیمی جغرافیا و برنامه ریزی شهری ،صص.27-41.
امینی، شادی؛ احمدزاده، حسن؛ هوشیار، حسن؛ ولیزاده، رضا (1400). شناسایی مؤلفه های آتی زیست پذیری شهری با رویکرد آینده پژوهی مطالعه موردی: شهر مهاباد، فصلنامه شهر پایدار، صص 113-99.
پوراحمد, احمد (1393). قابلیت سنجی تحلیل خدمات شهری با استفاده از تکنیک VIKOR (مطالعه موردی شهر بناب). برنامه ریزی فضایی, 4(2), 1-16.
دویران، اسماعیل (1397). سنجش زیست پذیری بافت های شهری با تأکید بر پایداری اجتماعی (مطالعه موردی: محلات اسکان غیررسمی شهر همدان)، جغرافیای اجتماعی شهری، دوره 9، شماره 1، صص64-47.
دویران، اسماعیل (1399). سنجش زیست پذیری بافت های شهری با تاکید بر پایداری اجتماعی (مطالعه موردی:محلات اسکان غیر رسمی شهر همدان)، جغرافیای اجتماعی شهری،دوره 7،شماره 1،صص 47-64
رسولی، محمد؛ سعیدپور، شراره؛ منصورزاده، علی محمد (1397). فرهنگسازی ترافیک در کلانشهرها با رویکرد آینده پژوه ی، چاپ اول، تهران، انتشارات سخنوران.
رسولی، محمد؛ سعیدپور، شراره؛ منصورزاده، علی محمد (1397). فرهنگسازی ترافیک در کلانشهرها با رویکرد آینده پژوه ی، چا اول، تهران: انتشارات سخنوران.
ساسان پور، فرزانه؛ تولایی، سیمین؛ جعفر اسدآبادی، حمزه (1397). قابلیت زیست پذیری شهرها در را در راستای توسعه پایداری شهری (مطالعه موردی :کلان شهر تهران)، جغرافیا ،دوره 12،شماره 42،صص149-157
سالاری مقدم، زهرا؛ زیاری،کرامت‌اله، حاتمی نژاد، حسین (1398). سنجش و ارزیابی زیست پذیری محلات شهری ،مطالعه موردی: منطقه 15کلانشهر تهران ،فصلنامه شهر پایدار .2(3).41-58
سلیمانی مهرنجانی، محمد؛ تولایی، سیمین؛ رفیعیان، مجتبی؛ زنگانه، احمد؛ خزاعی نژاد، فروغ (1395). زیست پذیری شهری: مفهوم، اصول، ابعاد و شاخص ها، پژوهش های جغرافیای برنامه ریزی شهری، دوره 1، شماره8، صص50-27.
شیدائی، منصور؛ طالب پور، علیرضا؛ رضائیان، علی (1396). آینده نگاری تحقیق و توسعه فناوری اطلاعات در ا یران، فصلنامه- پژوهشگاه علوم و فنّاوری اطلاعات ایران، دوره 35 ، شماره 1، صص948-927.
طالشی ،مرضیه؛ اقایی زاده، اسماعیل؛ جعفری مهرآبادی، مریم (1397). تحلیل ساختاری زیست پذیری بافت های فرسوده شهری بارویکردآینده پژوهی (مطالعه موردی:بافت فرسوده منطقه یک شهرقزوین). فصلنامه علمی پژوهشی و برنامه ریز شهری،سال10، شماره (39) ، صص 134-117
عمادالدین، سمیه؛ دهداری، مصطفی؛ باد دست، بنفشه (1396). سنجش وضعیت زیست پذیری سکونتگاه های شهر ی درراستای پایداری توسعه شهری، تهران: نخستین کنفرانس ملی به سوی شهرسازی و معماری دانش بنیان.
قاسمی، جلیل ( 1397) ارزیابی شاخص های کیفیت زندگی با تأکید بر اصول شهر زیست پذ یر (مطالعه مورد ی شهر لامرد)، پایاننامه ارشد جغرافیا، دانشگاه پیام نوری واحد مرکزی اصفهان.
نعیمی، کیومرث؛ پورمحمدی، محمدرضا (1395). شناسایی عوامل کلیدی تاثیرگذار بر آینده وضعیت حومه شهری سنندج با تاکید بر آینده پژوهی، شهرسازی فصلنامه، دوره 5، شماره 20، صص 53-64
Abdollahi, A. A. Hassanzadeh, M. (2016), Identifying and prioritizing the constructive indicators of urban planning in urban livability, urban social geography, 3(4), -303
Eslater, R. (2007), Contemplation for the New Millennium, Future Research Concepts, Methods, and Ideas, translation by Aghil Malekifar and et al, Defense Industries Educational and Research Institute Publications, Second Edition, Tehran Future Research Center.
Jun, S. Mengying, L. Juchul, J. (2022). "Air Pollution (PM2.5) Negatively Affects Urban Livability in South Korea and China" International Journal of Environmental Research and Public Health 19, no. 20: 13049. https://doi.org/10.3390/ijerph192013049
Khidralo, A. Abedini, A. (2022) A comparative study of livability in the new and old context of cities, the case study: Roumieh city, Urban Studies Scientific Journal, No. 11(42), pp: 187-199.
Lewis, R. & Herrman, T. & Bean, M. (2017), Sustainable Transportation at the Ballot Box.University of Oregon Sustainable Cities Initiative, Oregon.
Mahmoudi, M. Ahmad, F. & Abbasi, B. (2015), Livable streets: The effects of physical problems on the quality and livability of Kuala Lumpur streets. Cities, Vol.43, No.13, pp.104-114.
Malene, F. (2020), Sustainable urban futures from transportation and Transportation Research Part D 82-111.
Pan, H. Deal, B. Chen, Y. Hewings, G. (2018), A reassessment of urban structure and land-use patterns: Distance to CBD or network-based? —Evidence from Chicago, Regional Science and Urban Economics, Vol.70, pp.215-228.
Ramaswami, A. (2020), Unpacking the Urban Infrastructure Nexus with Environment، Health،Livability، Well-Being، and Equity، One Earth، Volume2 ، Issue21, Pages, 120-142.
Tsutsui، K. (2020), Rethinking Livability in Megacities: Applications of Jane Jacobs’ Theories on Tokyo and Los Angeles، Pomona Senior Theses Bachelor of Arts، Pomona Senior Theses. 216.
UN-Habitat (2016). Urbanization and development: emerging futures, Environmental Analysis.216.323
Vinod Kumar, T. M. (2020). Smart Living for Smart Cities. Advances in 21st Century Human Settlements. doi:10.1007/978-981-15-4603-7.
 

متن کامل:



109

فصلنامه جغرافیایی سرزمین، علمی – پژوهشی، سال بیست و یکم، شماره 82 تابستان 1403

 

 

 

تعیین پیشران‌های کلیدی برای زیست‌پذیری شهری با رویکرد آینده پژوهی (مطالعه موردی: شهر ساری)

 

 

عباس موسی‌نژاد1¹ علی توکلان2

1.دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات

2. عضو هیات علمی دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات

 

 

 

 

تاریخ دریافت مقاله:01/07/1402                  تاریخ پذیرش مقاله: 09/10/1402

 

 

چکيده 

رشد جمعیت و توسعه قارچ گونه‌ی شهرهای ایران در چند دهه گذشته، محیط‌های شهری کشور را با مشکلات عدیده‌ی اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی روبه‌رو کرده است و در بسیاری از موارد شهرها را از معیارهای زیست‌پذیری دور کرده و وضعیت نامطلوب زیستی را خصوصا در کلانشهرها به‌وجود آورده است. امروزه محققان جهت بهبود وضعیت زندگی و ارتقای جایگاه زیست‌پذیری در شهرها با توجه به عدم توانایی در پیش‌بینی دقیق آینده و همچنین پیچیدگی‌های ناشی از تغییرات روز افزون، از قابلیت‌های دانش نوظهور آینده‌پژوهی بهره برده و آینده پژوهی را وارد بطن فعالیت‌های برنامه‌ریزی و پیش‌بینی تحولات کرده‌اند. برهمین اساس پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی – تحلیلی و بهره‌گیری از فنون آینده‌پژوهی در پی تحلیل وضعیت زیست‌پذیری شهر ساری بوده است. جهت نیل به هدف از 45 گویه تأثیرگذار در قالب شاخص‌های (اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و کالبدی) استفاده شد. بررسی گویه‌ها با استفاده از نرم‌افزار MICMAC نشان داد که 7 گویه به عنوان پیشران‌های اصلی و کلیدی تأثیرگذار مستقیم و غیرمستقیم بر بهبود وضعیت زیست‌پذیری شهری این شهر می‌باشند. سپس این 7 پیشران با وضعیت‌های مختلف جهت ارائه سناریوهای مرتبط به وسیله نرم‌افزار سناریو ویزارد مورد تحلیل قرار گرفت. در این زمینه 4 سناریو باورکردنی و محتمل مورد شناسایی قرار گرفته که از بین آن‌ها سناریوی اول به عنوان سناریوی کاملا مطلوب و سناریو 4 به عنوان سناریو بحرانی در روند زیست‌پذیری شهری شهر ساری در آینده معرفی شد.

کليد واژه‌ها: زیست‌پذیری، آینده پژوهی، MIC-MAC، سناریو نویسی، شهر ساری.

 

مقدمه

امروزه 54 درصد از جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی می‌کنند درحالی‌که انتظار می‌رود تا سال 2050 این رقم به بیش از 60 درصد افزایش یابد (UN-Habitat, 2016). روند افزایشی رشد شهرها تأثیرات زیادی بر محیط شهری ایجاد خواهد کرد (Porio, 2014) به‌طوری‌که هم‌اکنون نیز مسائل شهر و شهروندی به مهم‌ترین مسائل تأثیرگذار بر ابعاد کمی و کیفی زندگی بشر تبدیل‌شده است. برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای با دستور کار بهبود وضعیت آینده آن‌ها ازنظر تئوری با مؤلفه‌های مرتبط به آینده سرکار دارند مبحث آینده در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای دارای اهمیت زیادی است. عدم شناخت هوشمندانه آینده از ابزارهای برنامه‌ریزی و چگونگی به‌کارگیری آن‌ها در فرآیند برنامه‌ریزی اثرگذار است. لذا مدیران و برنامه‌ریزان به دنبال راهکارها و رویکردهای متنوع و مختلف برنامه‌ریزی استراتژیک برای پاسخگویی به مشکلات و مسائل به وجود آمده در عصر کنونی می‌باشند (اشنویی و ابراهیمی، 1399). یکی از رویکردهای جدید در بحث برنامه‌ریزی شهری مفهوم زیست پذیری شهری است که جین جاکوبز و اپلیارد (1987) آن را به‌عنوان یکی از رویکردهای قابل‌دسترسی به محیط شهری قابل زیست و باکیفیت تأکید معرفی می‌کنند (محمدپورجابری و همکاران، 1395). از لحاظ معنایی زیست پذیری انگاره مهمی برای جوامعی که قصد دارند رشد و توسعه برای شهروندان خود مهیا سازد را فراهم می‌آورد (حیدری، 1397). لذا زیست پذیری را می‌توان به‌عنوان ویژگی‌ تعریف کرد که یک فضای شهری را به فضایی مطلوب برای زندگی تغییر می‌دهد و با پیشرفت نتایج نهایی سلامتی، امنیت، آسایش و رفاه را فراهم می‌سازد (Ramaswami, 2020). به‌طورکلی زیست پذیری و اجتماع زیست پذیر شامل موضوعات مختلف و متنوعی است که از طریق یکسری مفاهیم راهنما مانند دسترسی، برابری، مشارکت که مفاهیم مربوط به زیست پذیری بر مبنای آن‌ها شکل می‌گیرند تعریف می‌شود و باکیفیت زندگی شهری، میزان دسترسی شهروندان به دسترسی به حمل‌ونقل، هوای سالم، رفاه، تغذیه، هوای پاک، مسکن مناسب و غیره ارتباط مستقیم دارد (عبدالهی و حسن‌زاده، 1395) (حاتمی‌نژاد و همکاران، 1396). به‌بیان‌دیگر می‌توان گفت تداوم رشد شتابان شهرنشینی، هم‌زمان با ظهور مشکلات اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی در شهرهای امروزی منجر به کاهش استانداردهای زندگی و به‌تبع آن کاهش پایداری و افت زیست پذیری شهرها شده است. لزوم کاربست رویکردهایی چون زیست‌پذیری و توسعه پایدار برای شهرهای امروزی به‌عنوان مفاهیمی که در کاهش مشکلات اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی شهرها نقشی حائز اهمیت دارند ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است(پوراحمد، 1393) چراکه زیست پذیری به یک سیستم شهری اطلاق می‌شود که در آن به ابعاد سلامت اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و روانی همه ساکنانش توجه می‌شود. از این منظر زیست پذیری شهری با تمام زوایا و ابعاد ذهنی و عینی سکونتگاه‌های شهری سروکار دارد و در پی ایجاد محیط شهری سالم و زیست‌پذیرتر برای شهروندان کنونی نسل‌های آینده است به همین سبب زیست‌پذیری مفهوم و رویکردی جدید در پارادایم توسعه پایدار شهری است که برخی آن را از بزرگ‌ترین ایده‌های برنامه‌ریزی شهری در دوران معاصر می‌دانند. عوامل ارائه‌شده در زمینه زیست‌پذیری، با رویکردهایی همچون کیفیت زندگی، رشد هوشمند و نوشهر گرایی همپوشانی دارد، زیرا جملگی به‌عنوان پاسخ‌هایی انتقادی به سیاست‌های شهری نامطلوب و اثرات جانبی منفی رشد شهری؛ توسعه‌یافته‌اند و جنبه‌های مشترکی با زیست‌پذیری دارند. لذا محفوظ دانستن اهمیت رویکرد زیست پذیری در بازطراحی فضا و ارزیابی کیفیت محیطی ساخت فضا در محلات و مناطق شهری امری انکارناپذیر و مستلزم تلاش و مدیریتی کارآمد در راستای این رویکرد نوین در شهرها خواهد بود (Pan et al, 2018). با توجه به مطالعات صورت پذیرفته توسط سایر محققان، تأثیر مؤلفه‌های زیست پذیری به‌صورت موردی و ارزیابی کلی بوده و کمتر به پیامدها و عوامل مؤثر بر زیست پذیری شهری اشاره‌شده است. لذا نگارندگان در این پژوهش، شهر ساری را به‌عنوان یکی از کلان‌شهرهای شمالی کشور انتخاب نموده‌اند تا بررسی نمایند که آیا مؤلفه‌های و پیشران‌های زیست‌پذیری شهر ساری و این منطقه با مطالعات دیگر مناطق مطابقت دارد یا خیر؟ شهر ساری به لحاظ برخورداری از موقعیت سیاسی، اداری و مرکزیت استان مازندران، دارای تمرکز مناسب جمعیت، نسبت به دیگر شهرهای استان بوده و در منطقه‌ی جلگه‌های و کوهستانی واقع‌شده است. موقعیت مناسب ارتباطی این شهر با سایر شهرهای همجوار استان موجب شده، این شهر به‌عنوان یکی از نقاط جذب جمعیت در سطح استان و منطقه تلقی گردد. افزایش جمعیت، مساحت، تراکم و مهاجرت گروه‌های قومی و نژادی مختلف از سایر استان‌ها به این شهر منجر به ایجاد نواحی حاشیه با برخورداری از سطح کیفیت پایین ساکنان آن و تفاوت برنامه‌ریزی نواحی و نابرابری در زیرساخت‌ها و همچنین سبب برهم خوردن تعادل محیطی و زیست پذیری متفاوت و زمینه‌ی بروز مشکلات در بافت این شهر شده که توجه و بررسی بیشتر از طرف مسئولین، کارشناسان و متخصصان امر در آینده نسبت به این شهر را می‌طلبد. با توجه به آنچه ذکر گردید در این پژوهش سعی خواهد شد مؤلفه‌ها و پیشران‌های تأثیرگذار بر وضعیت زیست‌پذیری شهر شناسایی‌شده و به رتبه‌بندی مؤلفه‌های زیست‌پذیری شهر ساری (در ابعاد زیست پذیری شهری؛ اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و کالبدی) پرداخته شود؛ بنابراین می‌توان گفت، در این پژوهش ازیک‌طرف سعی بر آن است که شاخص‌ها و پیشران‌های زیست پذیری ساری را مورد شناسایی و ارزیابی قرار دهد تا ضمن رتبه‌بندی متغیرها به بررسی ارتباط بین آن‌ها نیز بپردازد و از طرف دیگر با توجه به پیشران‌های کلیدی شناسایی‌شده بر اساس رویکرد آینده‌نگاری، سناریوهای احتمالی تحقق‌پذیری و توسعه آتی شاخص‌های زیست پذیری نیز ارائه گردد.

 

پیشینه پژوهش

با توجه به آنچه ذکر گردید تاکنون مطالعات ملی و بین‌المللی مختلفی در خصوص آینده‌پژوهی شهری صورت گرفته است که در ادامه به‌صورت خلاصه به چند مورداشاره خواهد شد:

عمادالدین و همکاران (1396). با بررسی وضعیت زیست پذیری شهر گرگان به این نتیجه رسیده‌اند که این شهر همسو با گسترش فیزیکی و کالبدی، از وضعیت مطلوب زیست پذیری فاصله گرفته به صورتی که افزایش جمعیت و رشد کالبدی آن موجب تخریب محیط‌زیست شهری، افزایش آلودگی، تخریب محیط‌زیست، جنگل‌ها، مراتع و زمین‌های کشاورزی شده است.

سالاری مقدم و همکاران (1399). بیان می‌دارد که سکونتگاه‌ها زیست پذیر همیشه از میان پیشرفت‌های نوین و زندگی کلان‌شهرها به دست نمی‌آیند بلکه در مواقع خزش شهرها به‌سوی کلان‌شهرها نتایج معکوسی از ایجاد سکونتگاه در پی داشته است.

اشنویی و ابراهیمی (1399). با بررسی پیشران‌های کلیدی مؤثر بر زیست پذیری با رویکرد آینده‌پژوهی شهر کاشان با نگاه به برآیندها این سناریو ها معین می‌نماید که در زیست پذیری شهر کاشان احتمال رخداد وضعیت بحرانی به‌مراتب بیشتر ولی احتمال وقوع دو حالت مطلوب و ایستا به‌مراتب کمتر است.

دویران (1399). با سنجش وضعیت زیست پذیری بافت شهری در محلات اسکان غیررسمی شهر همدان با رویکرد پایداری اجتماعی نشان می‌دهد که شاخص‌های پایداری اجتماعی زیست پذیری در بعد عینی و ذهنی کیفیت زندگی با توجه به سطح دسترسی به خدمات و رضایت از خدمات ارائه‌شده شکاف پایین‌تری دارد که نشان از نارسایی خدمات‌رسانی و به‌تناسب سطح انتظار پایین از خدمات‌رسانی در محلات مورد مطالعه دارد.

امینی و همکاران (1400). با بررسی ابعاد زیست پذیری شهر مهاباد به این نتیجه رسیدند که شاخص‌های فرهنگی و اجتماعی هم‌چون حس تعلق خاطر شهروندان به شهر محل زندگی، و بالا بودن سطح سواد و تحصیلات عالیه در بین جوانان به همراه وجود دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی و همچنین شاخص‌های اقتصادی همچون دسترسی به مراکز تجاری و خدماتی در شهر مهاباد نسبت به شهرها و روستاهای محروم منطقه، زیست پذیری شهر مهاباد را بالابرده‌اند.

شهریاری و مشک سار (1401). در مقاله‌ای تحت عنوان"سنجش و ارزیابی زیست پذیری در محلات شهری (مطالعه موردی: محله قصرالدشت شیراز)"به این نتیجه رسیدند که زیست پذیری در محله قصرالدشت بالاتر از سطح متوسط قرارگرفته و باتوجه به میزان ضریب هم‌بستگی پیرسون در بین متغیرهای وابسته مورد مطالعه یعنی مؤلفه اقتصادی، اجتماعی ،کالبدی ، زیست‌محیطی و زیرساخت و خدمات همبستگی و رابطه مستقیم معنادار آماری وجود دارد.

خضرلو و عابدینی (1401). در پژوهشی تحت عنوان"مطالعه تطبیقی زیست پذیری در بافت جدید و قدیمی شهرها نمونه موردی :شهر ارومیه"به این نتیجه رسیدند که به‌طورکلی میزان زیست پذیری در بافت قدیم شهر ارومیه نسبت به بافت جدید بیشتر بوده است.همچنین میزان زیست پذیری در بافت قدیم بر اساس شاخص‌های دسترسی به معابر اصلی، متوسط قیمت زمین، تراکم جمعیت ،دسترسی به کاربری ورزشی و تفریحی، دسترسی به کاربری درمانی، دسترسی به کاربری آموزشی و فرهنگی ،دسترسی به کاربری تجاری ،تعداد افراد باسواد تعداد شاغلان نسبت به بافت جدید در وضعیت بهتری قرار دارد.

نصرالدین و همکاران (2018). با بررسی ابعاد زیست پذیری شهرهای جدید مصر معتقد است که در حال حاضر شباهت‌ها و تنوع‌ها ابعاد زندگی شهری در زمینه موردبررسی شهرهای مصر و مشکلات بیشتر مربوط به شیوه زندگی مردم وجود دارد و باید با اقدامات ممکن در آینده، شهر شیخ زائد را به یک شهر زیست پذیر تبدیل کرد. در این راستا برای داشتن محیطی پایدار برای سکونت باید بعد کیفی توسعه را مدنظر قرارداد تا بهبود کیفیت زندگی حاصل گردد.

تسوت سوی (2020). زیست پذیری در مگاسیتی بر مبنای نظریات جان کوبز نشان می‌دهد که شهر توکیو نسبت به لس‌آنجلس ازنظر شاخص‌های زیست پذیری کیفیت مطلوب‌تری دارد.

وینود و همکاران (2020). به ارزیابی وضعیت زندگی در شهر بوپال هند بر اساس سه جنبه حمل‌ونقل هوشمند ،تاثیر زندگی هوشمند بر حاشیه‌نشینان و حکمرانی خوب شهری ازجمله مدیریت الکترونیکی و مشارکت شهروندان پرداخته است.

عروج سعید و همکاران (2022). در تحقیقی تحت عنوان"رویکردی یکپارچه برای توسعه زیست پذیری شهری شاخص ترکیبی نقشه راه رتبه‌بندی شهرها برای دستیابی به پایداری شهری"که مطالعه نابرابری بین شهرها را نشان می‌دهد از طریق تحلیل چندبعدی لاهور درمجموع در رتبه اول از پایین قرار دارد. بنابراین مطالعه توصیه می‌کند که علیرغم جایگاه بالای لاهور در نردبان زیست پذیری، باید به آن توجه شود موضوع اتصال و تراکم ترافیک و نیازهای سرانه زیرساخت‌های عمومی برای کل شهر در حال رشد با بیش از 10میلیون نفر به‌طور مشابه، راولپندی به‌عنوان رتبه‌بندی شده است دومین شهر برتر از نظیر زیست پذیری در پنجاب است. عوامل مؤثر در شهر راولپندی«بهزیستی فردی»، «اقتصاد شهری» و «محیط شهری» هستند.

سون مین جون و همکاران(2022). در مقاله‌ای تحت عنوان"اثرات آلودگی هوا بر زیست پذیری شهری در کره جنوبی و چین"به این نتیجه رسیدند که شاخص زیست پذیری نشان داد که از سال2015تا2019، زیست پذیری در هر دو کره جنوبی و چین بهبودیافته است، اما تفاوت آشکاری در توزیع فضایی در چین وجود داشت. آسیب‌پذیری بالا مناطق خطرات بالقوه‌ای را نشان دادند که می‌تواند زیست پذیری را در بلندمدت کاهش دهد. در کره جنوبی و چین، مناطق اطراف شهرهای بزرگ به‌شدت آسیب‌پذیر بودند.

 

مبانی نظری

واژۀ زیست پذیری را ادارۀ ملی هنر امریکا در سال1970برای اولین بار و به ‌منظور دستیابی به ایده‌های برنامه‌ریزی شهری مدنظر قرارداد و بعدها، مراکز و سازمان‌های تحقیقاتی دیگر این واژه را بـه کـار گرفتنـد (سلمانی و همکاران، 1395). زیست‌پذیری به معنی توانایی شهر یا ناحیه شهری بر حفظ و بهبود ظرفیت زیست و سرزندگی است (رخشانی نسب، 1396) و به‌عنوان یکی از رویکردها بر دستیابی به محیط شهری قابل زیست و باکیفیت تأکید کرده و هدف اصلی آن بهبود کیفیت فضاهای شهری با مقیاس انسانی در شهرهای مدرن می‌باشد (Mahmudi. et al, 2015).

اولین بار مفهوم زیست پذیری تحت عنوان خیابان‌های زیست پذیر را دانلد اپلیارد در سال1981 ارائه کرد. اپلیارد به اتفاق آلن جیکوبز؛ هفت هدف ضروری را برای آینده خوب شهری بیان کردند که اولین هدف آن زیست شهری بوده است. زیست پذیری بر روی تجربه انسان از مکان تمرکز نموده و این تجارب را از طرف زمانی و مکانی مشخص در نظر می‌گیرد. زیست پذیری به‌عنوان یک مفهوم می‌تواند با توجه به بستر و زمینه‌ای که در آن تعریف می‌شود بسیار گسترده و یا محدود باشد آنچه به‌عنوان زیست پذیری مطرح می‌شود ترجمه فارسی انتخاب‌شده عبارت انگلیسیLivability است. درنتیجه شهر زیست پذیر معادل عبارت (شهر قابل زندگی) آورده شده است (حکمتی و همکاران، 1402). کیفیت زندگی و زیست پذیری دو اصطلاحی هستند که به رغم کاربرد گسترده‌شان در سال‌های اخیر، هر یک تعریف واحدی که موردتوافق متخصصان قرارگرفته باشد ندارند. کیفیت زندگی می‌تواند عبارت باشد از اثرات زیست پذیری جامعه بر ساکنانش. یک شهر زیست پذیر به کودك، جوان و سالمند، به افراد سالم و افراد معلول به یک اندازه می‌اندیشد و اهمیتی که برای جایگاه هریک قائل است به یک‌میزان است. روشن است که به‌این‌ترتیب، هرچه شهرها کم‌جمعیت باشند و دارای وسعت، دور از فقر و بهره‌مند از موهبت‌های طبیعی باشند برقراری معیارهای زیست پذیری در آن‌ها به واقعیت نزدیک‌تر خواهد بود (قاسمی، 1397).

آینده‌پژوهی : معادل لاتین « «Futures Studyاست. کلمه جمع Futures به این دلیل استفاده‌شده است که با بهره‌گیری از طیف وسیعی از متدولوژی و بجای تصور «فقط یک آینده » به گمانه‌زنی سیستماتیک و خردورزی در مورد نه‌فقط « یک آینده » بلکه «چندین آینده متصور» مبادرت می‌ورزد (Eslater, 2007). آینده‌پژوهی درواقع دانش و معرفتی است که دید مردم را نسبت به رویدادها، فرصت‌ها و چالش‌های احتمالی آینده باز می‌کند و از طریق کاهش ابهام و تردیدهای فرساینده توانایی انتخاب هوشمندانه مردم و جامعه را افزایش می‌دهد و به همگان اجازه می‌دهد تا بدانند که به کجاها می‌توانند بروند و به کجاها باید بروند (طالشی و همکاران، ۱۳۹7). از پیش‌فرض‌های آینده‌پژوهی، اذعان به وجود گزینه‌های متعدد به آینده است.

با توجه به این که آینده‌نگاری به معنای دقیق خود عملاً از میانه قرن بیستم ظهور نمود. مطالعه قاعده‌مند، تحلیلی و روشمند آینده، هم‌زمان با ظهور پارادایم دوم آینده‌پژوهی که «تفکر مدیریتی « شده بود، متولد شد. از سال 1940 تا 1960 نوعی » تفکر پیشگویی « پس از جنگ جهانی دوم جایگزین بر آینده‌نگاری و به‌طورکلی بر آینده-پژوهی، مستولی بود؛ تفکری که مفهوم آن کارایی (استفاده مناسب و بهینه از منابع و رسیدن به اهداف تعیین‌شده، با بهره‌گیری از حداقل منابع)،  کنترل و حذف کارکردهای زائد را مورد تأکید قرار می‌داد (رسولی و همکاران، 1397). فرایند آینده‌نگاری بر آینده علم، فناوری، اقتصاد و جامعه تمرکز دارد. هدف این نوع برنامه‌ریزی تعیین حوزه‌های تحقیقات راهبردی و فناوری‌های نوظهور برای منافع اجتماعی و اقتصادی است (شیدائی و همکاران،1396).

 

روش پژوهش

این پژوهش ازلحاظ راهبر هدف‌گذاری و روش آن توصیفی – تحلیلی و بر اساس روش‌های آینده‌پژوهی، تبیینی می‌باشد. داده‌های نظری با روش اسنادی و داده‌های تجربی با روش پیمایشی بر اساس روش دلفی تهیه‌شده است. معیار انتخاب خبرگان شامل تسلط نظری، تجربه عملی، تمایل و توانایی مشارکت در پژوهش و دسترسی بوده است. تعداد خبرگان شرکت‌کننده در این نظرسنجی بین 30 تا 35 نفر بوده‌اند که از بین مدیران شهری و متخصصان دانشگاهی و مراکز پژوهشی انتخاب‌شده‌اند. در مرحله بعد به دلیل دشواری انجام محاسبه دستی ماتریس متقاطع از نرم‌افزار MIC MAC استفاده‌شده است. 45 عامل کلیدی زیست‌پذیری شهری در ماتریس متقاطع 45*45 در نرم‌افزار میک مک امتیازدهی شده و خروجی آن به‌وسیله نمودار و نقشه گرافیکی مرتبط نمایش داده می‌شود. تعداد 4 بعد کلی (اقتصادی، اجتماعی، کالبدی ، زیست‌ محیطی) و 45 متغیر جهت بررسی وضعیت آینده زیست‌پذیری شهری نهایی شده‌اند که در جدول (1) مهم‌ترین آنان ذکرشده است.

جدول 1 - تغیرهای اولیه مؤثر بر زیست‌پذیری شهری

شاخص	متغیرها
اقتصادی	داشتن شغل مناسب و رضایت بخش، امنیت شغلی، امکان خرید و اجاره مسکن، میزان تأمین کالا و خدمات، میزان تأمین مایحتاج اولیه و..
اجتماعی	امید به بهبود زندگی، تمایل به مشارکت، امنیت تردد، کیفیت امکانات آموزشی، وضعیت فساد، وجود امکان محل تجمع، وجود ساکنان با سابقه کیفری، امکان گذراندن اوقات فراغت و ...
زیست محیطی	وجود چشم‌اندازهای زیبای طبیعی و انسان ساخت، وضعیت آلودگی در منطقه، نظافت اماکن عمومی، کیفیت فضاهای عمومی و...
کالبدی	دسترسی به امکان و سالن های ورزشی، مناسب بودن خدمات عمرانی، دسترسی به اینترنت، آب و گاز مناسب، وجود کاربری‌های فعال در شب و...

(مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1402)

 

محدوده مورد مطالعه

شهر ساری در 53 درجه و 37 دقیقه طول شرقی و 34 درجه و 36 دقیقه عرض شمالی واقع‌شده است. این شهر بزرگ‌ترین شهر استان مازندران بوده و ارتفاع آن از سطح دریاهای آزاد 5/18 متر است. این شهر به‌عنوان مرکز استان مازندران و شهرستان، بر سر راه تجارتی و توریستی تهران به سواحل جنوب شرقی دریای مازندران و شمال شرقی کشور قرارگرفته و به دلیل موقعیت سیاسی و اداری دارای اهمیت فراوانی است. ازلحاظ موقعیت طبیعی، این شهر در جنوب دریای مازندران و در منطقه‌ای جلگه‌ای و نسبتاً مسطح شهرستان ساری قرارگرفته و تنها قسمت جنوب و جنوب غربی آن به کوه‌ها و تپه‌های کم ارتفاع منتهی می‌گردد (نصیر و همکاران، 1395). بر اساس آخرین تغییرات و تقسیمات سیاسی این شهر دارای 4 منطقه شهری، 20 ناحیه شهری و 74 محله بوده در سال 1400 دارای جمعیتی بالغ‌بر 314 هزار نفر می‌باشد.

 

محدوده بافت کهن

 

نقشه 1 - موقعیت شهر ساری در تقسیمات سیاسی کشور

یافته‌ها

همان‌طور که ذکر شد 45 متغیر به‌عنوان عوامل مؤثر بر آینده زیست‌پذیری شهر ساری موردمطالعه قرار گرفتند. ابعاد ماتریس 45*45 می‌باشد که در 4 بعد تنظیم‌شده نتایج بیانگر تعداد 2 بار و پرشدگی 70.8% است که نشان می‌دهد عوامل انتخاب‌شده تأثیر زیادی بر هم گذاشته‌اند از مجموع 2025 عدد در ماتریس، 1434 رابطه قابل ارزیابی در ماتریس است. علاوه بر این ماتریس بر اساس شاخص‌های آماری با دو بار چرخش داده‌ای از مطلوبیت و بهینه 100 شدگی برخوردار بوده است که این موضوع نیز روایی بالای پرسشنامه و پاسخ‌های آن را نشان می‌دهد (جدول 2).

 

جدول 2 - تحلیل اولیه داده‌های ماتریس و تأثیرات متقابل

ابعاد ماتریس	تعداد تکرار	بدون تأثیر	تأثیر ضعیف	تأثیر میانه	تأثیر قوی	جمع	درجه پرشدگی
32*32	2	590	763	351	320	1434	%70.8

(مأخذ: محاسبات نگارندگان، 1402)

 

در مرحله بعدی جهت تحلیل تأثیرات متغیرها، هرکدام از روابط متغیرها توسط نرم‌افزار مطرح‌شده سنجیده شد و با توجه به جدول شماره (3) میزان و درجه تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم متغیرها بر یکدیگر به‌دست‌آمده است. در ماتریس متقاطع، جمع اعداد و سطرهای هر عامل، میزان تأثیرگذاری و جمع ستونی میزان تأثیرپذیری آن عامل از عوامل دیگر را نشان می‌دهد.

جدول 3 - امتیازات نهایی متغیرهای تأثیرگذار و تأثیرپذیر مستقیم بر همدیگر

عوامل کلیدی	امتیازات		رتبه نهایی
	تأثیرگذاری	تأثیرپذیری	تأثیرگذاری	تأثیرپذیری
داشتن شغل مناسب و رضایت‌بخش	520	505	1	3
امنیت شغلی	493	494	2	6
امکان خرید و اجاره مسکن	485	482	6	10
میزان تأمین مایحتاج اولیه	465	463	9	18
میزان تأمین کالا و خدمات موردنیاز	472	465	7	17
عمر وسایل حمل‌ونقل عمومی	289	388	42	37
توزیع ایستگاه‌های حمل‌ونقل	295	490	41	8
مسیرهای مناسب جهت تردد پیاده	317	345	40	44
مسیرهای مناسب جهت تردد افراد کم‌توان	354	368	37	41
امکانات مناسب جهت دوچرخه‌سواری	366	387	34	38
کیفیت مناسب برق	411	399	23	33
کیفیت مناسب گاز	410	396	24	35
دسترسی به اینترنت	452	422	14	29
مناسب بودن خدمات عمرانی	408	461	25	19
به‌اندازه بودن فروشگاه‌ها و مراکز خرید	395	350	28	43
وجود بانک‌ها	337	338	38	45
کافی بودن تعداد مدارس و مراکز آموزشی	488	357	5	42
کیفیت امکانات آموزشی و رفاهی	472	477	8	11
دسترسی ایمن دانش آموزان به مدارس	438	492	17	7
مناسب بودن کیفیت بیمارستان‌ها	422	388	20	36
در دسترس بودن مراکز مشاوره و ..	322	485	39	9
برخورداری از بیمه‌های حمایتی و درمانی	288	430	43	27
تمایل به مشارکت	365	517	36	2
امیدواری به بهبود زندگی	377	522	33	1
تمایل به گذراندن اوقات فراغت در منطقه	422	504	21	4
امنیت تردد پیاده در شب	379	499	32	5
وضعیت فساد اجتماعی	440	473	16	13
وجود ساکنان باسابقه کیفری	265	449	45	23
وضعیت روشنایی در شب	282	381	44	39
دسترسی مناسب به مراکز و سالن‌های ورزشی مناسب	394	471	29	14
مکان‌های پیاده‌روی، ورزش صبحگاهی	414	468	22	16
وجود مکان‌های مخصوص برای تجمعات	396	452	27	21
وجود مغازه و کاربری‌های فعال در شب	366	437	35	26
برگزاری مراسمات و سرگرمی‌های خیابانی	390	404	30	32
تنوع رنگ در فضای خیابان‌ها	401	426	26	28
دسترسی مساوی همه افراد به کاربری‌ها	459	470	12	15
امکان گذراندن اوقات فراغت در شب	461	440	11	25
وجود انواع مختلف کاربری‌ها	447	406	15	31
وضعیت مبلمان شهری	493	397	3	34
وجود پارک‌های مناسب	388	372	31	40
کیفیت فضای عمومی	462	409	10	30
وضعیت آلودگی (صوتی، فاضلاب و...) در منطقه	425	451	19	22
نظافت اماکن عمومی و خیابان‌ها	455	459	13	20
وجود چشم‌اندازهای زیبای طبیعی و انسان‌ساخت	491	476	4	12
مناسب بودن وضعیت معابر و خیابان‌ها	438	443	18	24

(مأخذ: محاسبات نگارندگان، 1402)

ارزیابی پلان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری متغیرها

شیوه توزیع و پراکنش متغیرها در صفحه پراکندگی حاکی از میزان پایداری و ناپایداری سیستم است. در حوزه تحلیل اثرات متقابل/ساختاری با نرم‌افزار MIC MAC درمجموع دو نوع از پراکنش تعریف‌شده است که به نام سیستم‌های ناپایدار معروف است. هرکدام از متغیرها با اوج میزان تأثیرگذاری در مکان خاصی در نمودار قرار می‌گیرد. طبق نمودار پایین، موقعیت متغیرها در نمودار بیانگر وضعیت آن‌ها در سیستم و نقش آن‌ها در پویایی و تحولات سیستم در آینده است.

شکل 1 - پراکندگی شاخص‌ها و جایگاه‌های آن در محور تأثیرگذاری

 

به‌طورکلی متغیرها در 5 دسته طبقه‌بندی و تفسیر می‌شوند بااین‌وجود بررسی شکل 1 نشان می‌دهد متغیرهای این مطالعه در 4 گروه زیر تقسیم‌بندی شده‌اند:

·       شاخص‌های تأثیرگذار: این متغیرها در شمال غربی نمودار نمایش داده‌شده‌اند، بیشتر تأثیرگذار بوده و کمتر تأثیرپذیر هستند. نقشه پراکنش شاخص‌ها نشان می‌دهد که شاخص‌هایی همچون وضعیت مناسب مبلمان شهری، وجود پارک‌های مناسب، کافی بودن تعداد مدارس و مراکز آموزشی، کیفیت بالای فضاهای عمومی و... از عوامل تأثیرگذار می‌باشند

·       شاخص دووجهی: این متغیر هم‌زمان به‌صورت بسیار تأثیرگذار و بسیار تأثیرپذیر عمل می‌نماید. این متغیرها در قسمت شمال نمودار جای گرفته و شامل متغیرهایی از قبیل (داشتن شغل مناسب و رضایت‌بخش، امنیت شغلی، وجود چشم‌اندازهای طبیعی و انسان‌ساخت و.. عنوان شاخص‌های دووجهی در سیستم قابل‌شناسایی می‌باشند. این بدان معنی است که هم‌زمان به‌صورت تأثیرپذیر و بسیار تأثیرگذار عمل می‌نماید و طبیعت آن‌ها با ناپایداری آمیخته است، زیرا هر عمل و تغییری بر روی آن‌ها واکنش و تغییر بر دیگر شاخص‌ها به دنبال خواهد داشت.

·       شاخص‌های ریسک: هیچ‌یک از شاخص‌ها جزء شاخص ریسک نیستند به‌عبارت‌دیگر هیچ‌یک از این شاخص‌ها پتانسیل تبدیل‌شدن به نقطه انفصال سیستم را ندارند

·       شاخص‌های تأثیرپذیر یا وابسته: متغیرهای وابسته در قسمت جنوب شرقی نمودار قرار داشته و تأثیرگذاری پایین و تأثیرپذیری بسیار بالایی دارند. که نسبت به تکامل متغیرهای تأثیرگذار و دووجهی بسیار حساس می‌باشند. شاخص‌های امید به بهبود زندگی، تمایل به مشارکت، امنیت تردد در شب، در دسترس بودن مراکز خدماتی و... در این قسمت قرار می‌گیرند.

·       شاخص‌های مستقل: این متغیرها از سایر متغیرهای سیستم تأثیر نپذیرفته و بر آن‌ها تأثیر هم ندارند. این متغیرها در قسمت جنوب غربی نمودار قرارگرفته و ارتباط بسیار کمی با سیستم دارند، این متغیرها معمولاً باعث توقف یک متغیر اصلی و نه باعث تکامل و پیشرفت یک متغیر در سیستم می‌شوند، متغیرهای مثل وجود بانک‌ها، وضعیت روشنایی در شب، به‌اندازه بوده فروشگاه‌ها و مراکز خرید، عمر وسایل حمل‌ونقل عمومی و... شامل این دسته از شاخص‌ها می‌شوند

 

شکل 2 - تأثیرات مستقیم بین شاخص‌ها و روابط بین آن‎ها (تأثیرات ضعیف تا بسیار قوی)

 

تدوین وضعیت‌های احتمالی پیشران‌های کلیدی

برای تدوین وضعیت پیشران‌های کلیدی و وضعیت احتمالی آن‌ها از روش پویش محیطی استفاده شد و با استفاده از نظرسنجی متخصصان تعداد 4 سناریو احتمالی برای 7 عامل کلیدی تعریف گردید. وضعیت احتمالی طیفی از وضعیت‌های کاملاٌ مطلوب تا بحرانی را در برمی‌گیرد که برای هر عامل سه وضعیت احتمالی در نظر گرفته‌شده است. در جدول شماره 4 وضعیت هرکدام از پیشران‌های کلیدی که در تحلیل مربوط به سناریو نگاری مورداستفاده قرار می‌گیرد آورد شده است.

 

جدول 4 - وضعیت عوامل 7 گانه به تفکیک سناریو قوی

مناسب بودن وضعیت معابر و خیابان‌ها	مناسب بودن خدمات عمرانی	کافی بودن تعداد مدارس و مراکز آموزشی	گذراندن اوقات فراغت	کیفیت فضاهای عمومی	وجود چشم‌اندازهای زیبا	شغل مناسب و رضایت‌بخش	سناریو
#	#	+	#	+	+	+	اول
-	#	+	+	+	+	#	دوم
#	-	#	-	#	#	-	سوم
-	-	-	#	-	+	#	چهارم
مطلوب= 0 ایستا= 2 بحرانی = 2	مطلوب= 0 ایستا= 2 بحرانی = 2	مطلوب= 2 ایستا= 1 بحرانی = 1	مطلوب= 1 ایستا= 2 بحرانی = 1	مطلوب= 2 ایستا= 1 بحرانی = 1	مطلوب= 3 ایستا= 1 بحرانی = 0	مطلوب= 1 ایستا= 2 بحرانی = 2	جمع

(مأخذ: محاسبات نگارندگان، 1402)

 

همان‌گونه که در جدول 4 نیز مشخص‌شده است از تعداد 28 وضعیت پیش‌بینی‌شده در صفحه سناریو، تعداد 9 وضعیت یعنی 32 درصد به حالت مطلوب، تعداد 11 وضعیت به حالت ایستا یعنی 39 درصد و 9 وضعیت به حالت بحرانی 29 درصد از کل صفحه سناریو تخصیص‌یافته است. با توجه به این چیدمان، می‌توان اذعان داشت وضعیت‌های ایستا بخش بیشتری از صفحه سناریو را به خود اختصاص داده‌اند.

بر اساس نتایج جدول 5، مطلوب‌ترین سناریو، سناریوی اول می‌باشند. در این سناریوها تعداد 4 فرض مطلوب، و تعداد سه فرض ایستا قرارگرفته و نامطلوب‌ترین وضعیت در سناریو 4 برای زیست‌پذیری شهری می‌توان رخ‌داده است.

 

جدول 5 - ضرایب، تعداد و درصد هریک از وضعیت‌ها به تفکیک هر سناریو

وضعیت‌های بحرانی			وضعیت‌های مطلوب			ضرایب وضعیت‌ها			تعداد وضعیت‌ها به تفکیک			سناریو
درصد شرایط بحرانی	حداکثر شرایط بحرانی	میزان شرایط بحرانی	درصد مطلوبیت	امتیاز ایده ال	میزان مطلوبیت	-3	1	3	بحران	ایستا	مطلوب
0	21	3-	0.571429	21	12	0	2	12	0	3	4	اول
0.142857	21	3-	0.571429	21	12	3-	2	12	1	2	4	دوم
0.428571	21	9-	0	21	0	9-	4	0	3	4	0	سوم
0.571429	21	12-	0.142857	21	3	12-	2	3	4	2	1	چهارم

(مأخذ: محاسبات نگارندگان، 1402)

سناریوهای قوی را با توجه به نزدیکی آن‌ها به دودسته تفکیک می‌کنند که هرکدام از دسته‌ها شامل سناریوهایی با خصایص تقریباً مشترک و باکمی اختلاف در یک یا چند فرض از 7 عامل اصلی هستند و شامل دودسته سناریو مطلوب و سناریو بحران می‌باشند. از بین تعداد سناریوهای موردبررسی سناریو (1) قوی‌ترین و بهترین حالت محتمل در بین سناریوهای پیش‌ روی شهر ساری را به خود اختصاص داده‌ است زیرا حالت بحرانی نسبت به سایر سناریوها در آن کمتر بوده و اصلاً وجود ندارد. در سناریو این گروه به ترتیب 4 عامل کامل مطلوب (شغل مناسب و رضایت‌بخش، وجود چشم‌اندازهای زیبا، کیفیت فضاهای عمومی، کافی بودن تعداد مدارس و مراکز آموزشی) مهم‌ترین عامل اثرگذار مطلوب بر زیست‌پذیری شهری، شهر ساری در آینده خواهند بود.

 

نتیجه‌گیری 

این پژوهش باهدف جایگاه و اهمیت فراهم نمودن شرایط زیست‌پذیری در شهر ساری و نیز اهمیت حصول این شرایط در آینده و شناسایی مهم‌ترین پیشران‌های یا عوامل مؤثر، میزان و چگونگی تأثیرگذاری و تبیین وضعیت‌های محتمل و نهایتاً تدوین سناریوهای احتمالی و شناسایی سناریوهای مطلوب و مؤثر بر وضعیت آینده زیست‌پذیری شهری شهر ساری شکل‌گرفته است. نتایج این تحقیق نشان داد که 7 عامل کلیدی (شغل مناسب و رضایت‌بخش، وجود چشم‌اندازهای زیبا، کیفیت فضاهای عمومی، گذراندن اوقات فراغت، کافی بودن تجهیزات آموزشی، مناسب بودن خدمات عمرانی و مناسب بودن وضعیت معابر و خیابان‌ها) به‌عنوان پیشران‌های کلیدی و اثرگذار بر وضعیت زیست پذیری شهر ساری بوده‌اند. در ادامه از طریق سناریو گذاری توسط نرم‌افزار سناریو ویزارد مشخص شد که تعداد 4 سناریو با ساختارهای متباین از سه وضعیت مطلوب، ایستا، و بحرانی که احتمال وقوع در زیست پذیری شهر ساری را دارند که بااین‌وجود، اتفاق پیشامدهای ایستا بیشتر از پیشامدهای دیگر محتمل است. یافته‌ها نشان می‌دهد که درمجموع حدود 32 درصد فرض سناریوها در حالت مطلوب، 39 درصد در حالت ایستا و 29 درصد در حالت بحرانی صفحه سناریو قرارگرفته‌اند. با این وضعیت می‌توان گفت وضعیت‌های مطلوب و ایستا بخش بیشتری از صفحه سناریوها را به خود اختصاص داده‌اند. با توجه به آنچه ذکر شد می‌توان گفت که در خوش‌بینانه‌ترین حالت 1 سناریو از 4 سناریو مؤثر بر زیست‌پذیری شهری از وضعیت مناسبی برخوردار خواهد بود که فقط تعداد 4 وضعیت مطلوب را دارا بوده بااین‌وجود اگر فرض کنیم بدترین حالت ممکن یعنی سناریو 4 در ایجاد زیست‌پذیری شهری رخ دهد، در این سناریو 4 وضعیت بحرانی در انتظار زیست‌پذیری شهر ساری خواهد بود که نیازمند نگرش جدید و دقیق برنامه‌ریزان و مدیران شهری را جهت مقابله با این وضعیت می‌طلبد.

 

منابع

اشنویی نوش آبادی، امیر؛ محمد ابراهیمی، مهشید (1399). تعیین پیشران ها ی کلیدی بر زیست پذیری شهری با رویکرد آ ینده پزوهی (مطالعه موردی: کاشان ). نشریه علیمی جغرافیا و برنامه ریزی شهری ،صص.27-41.

امینی، شادی؛ احمدزاده، حسن؛ هوشیار، حسن؛ ولیزاده، رضا (1400). شناسایی مؤلفه های آتی زیست پذیری شهری با رویکرد آینده پژوهی مطالعه موردی: شهر مهاباد، فصلنامه شهر پایدار، صص 113-99.

پوراحمد, احمد (1393). قابلیت سنجی تحلیل خدمات شهری با استفاده از تکنیک VIKOR (مطالعه موردی شهر بناب). برنامه ریزی فضایی, 4(2), 1-16. 

دویران، اسماعیل (1397). سنجش زیست پذیری بافت های شهری با تأکید بر پایداری اجتماعی (مطالعه موردی: محلات اسکان غیررسمی شهر همدان)، جغرافیای اجتماعی شهری، دوره 9، شماره 1، صص64-47.

دویران، اسماعیل (1399). سنجش زیست پذیری بافت های شهری با تاکید بر پایداری اجتماعی (مطالعه موردی:محلات اسکان غیر رسمی شهر همدان)، جغرافیای اجتماعی شهری،دوره 7،شماره 1،صص 47-64

رسولی، محمد؛ سعیدپور، شراره؛ منصورزاده، علی محمد (1397). فرهنگسازی ترافیک در کلانشهرها با رویکرد آینده پژوه ی، چاپ اول، تهران، انتشارات سخنوران.

رسولی، محمد؛ سعیدپور، شراره؛ منصورزاده، علی محمد (1397). فرهنگسازی ترافیک در کلانشهرها با رویکرد آینده پژوه ی، چا اول، تهران: انتشارات سخنوران.

ساسان پور، فرزانه؛ تولایی، سیمین؛ جعفر اسدآبادی، حمزه (1397). قابلیت زیست پذیری شهرها در را در راستای توسعه پایداری شهری (مطالعه موردی :کلان شهر تهران)، جغرافیا ،دوره 12،شماره 42،صص149-157

سالاری مقدم، زهرا؛ زیاری،کرامت‌اله، حاتمی نژاد، حسین (1398). سنجش و ارزیابی زیست پذیری محلات شهری ،مطالعه موردی: منطقه 15کلانشهر تهران ،فصلنامه شهر پایدار .2(3).41-58

سلیمانی مهرنجانی، محمد؛ تولایی، سیمین؛ رفیعیان، مجتبی؛ زنگانه، احمد؛ خزاعی نژاد، فروغ (1395). زیست پذیری شهری: مفهوم، اصول، ابعاد و شاخص ها، پژوهش های جغرافیای برنامه ریزی شهری، دوره 1، شماره8، صص50-27.

شیدائی، منصور؛ طالب پور، علیرضا؛ رضائیان، علی (1396). آینده نگاری تحقیق و توسعه فناوری اطلاعات در ا یران، فصلنامه- پژوهشگاه علوم و فنّاوری اطلاعات ایران، دوره 35 ، شماره 1، صص948-927.

طالشی ،مرضیه؛ اقایی زاده، اسماعیل؛ جعفری مهرآبادی، مریم (1397). تحلیل ساختاری زیست پذیری بافت های فرسوده شهری بارویکردآینده پژوهی (مطالعه موردی:بافت فرسوده منطقه یک شهرقزوین). فصلنامه علمی پژوهشی و برنامه ریز شهری،سال10، شماره (39) ، صص 134-117

عمادالدین، سمیه؛ دهداری، مصطفی؛ باد دست، بنفشه (1396). سنجش وضعیت زیست پذیری سکونتگاه های شهر ی درراستای پایداری توسعه شهری، تهران: نخستین کنفرانس ملی به سوی شهرسازی و معماری دانش بنیان.

قاسمی، جلیل ( 1397) ارزیابی شاخص های کیفیت زندگی با تأکید بر اصول شهر زیست پذ یر (مطالعه مورد ی شهر لامرد)، پایاننامه ارشد جغرافیا، دانشگاه پیام نوری واحد مرکزی اصفهان.

نعیمی، کیومرث؛ پورمحمدی، محمدرضا (1395). شناسایی عوامل کلیدی تاثیرگذار بر آینده وضعیت حومه شهری سنندج با تاکید بر آینده پژوهی، شهرسازی فصلنامه، دوره 5، شماره 20، صص 53-64

Abdollahi, A. A. Hassanzadeh, M. (2016), Identifying and prioritizing the constructive indicators of urban planning in urban livability, urban social geography, 3(4), -303

Eslater, R. (2007), Contemplation for the New Millennium, Future Research Concepts, Methods, and Ideas, translation by Aghil Malekifar and et al, Defense Industries Educational and Research Institute Publications, Second Edition, Tehran Future Research Center.

Jun, S. Mengying, L. Juchul, J. (2022). "Air Pollution (PM2.5) Negatively Affects Urban Livability in South Korea and China" International Journal of Environmental Research and Public Health 19, no. 20: 13049. https://doi.org/10.3390/ijerph192013049

Khidralo, A. Abedini, A. (2022) A comparative study of livability in the new and old context of cities, the case study: Roumieh city, Urban Studies Scientific Journal, No. 11(42), pp: 187-199.

Lewis, R. & Herrman, T. & Bean, M. (2017), Sustainable Transportation at the Ballot Box.University of Oregon Sustainable Cities Initiative, Oregon.

Mahmoudi, M. Ahmad, F. & Abbasi, B. (2015), Livable streets: The effects of physical problems on the quality and livability of Kuala Lumpur streets. Cities, Vol.43, No.13, pp.104-114.

Malene, F. (2020), Sustainable urban futures from transportation and Transportation Research Part D 82-111.

Pan, H. Deal, B. Chen, Y. Hewings, G. (2018), A reassessment of urban structure and land-use patterns: Distance to CBD or network-based? —Evidence from Chicago, Regional Science and Urban Economics, Vol.70, pp.215-228.

Ramaswami, A. (2020), Unpacking the Urban Infrastructure Nexus with Environment، Health،Livability، Well-Being، and Equity، One Earth، Volume2 ، Issue21, Pages, 120-142.

Tsutsui، K. (2020), Rethinking Livability in Megacities: Applications of Jane Jacobs’ Theories on Tokyo and Los Angeles، Pomona Senior Theses Bachelor of Arts، Pomona Senior Theses. 216.

UN-Habitat (2016). Urbanization and development: emerging futures, Environmental Analysis.216.323

Vinod Kumar, T. M. (2020). Smart Living for Smart Cities. Advances in 21st Century Human Settlements. doi:10.1007/978-981-15-4603-7.

 

 

 

Identifying key drivers for urban livability using a foresight approach (Case study: Sari city)

 

Abbas Musaneghaz* Ali Tavakolan

1. Department of urban planning, Science and research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran

2. Department of urban planning, Science and research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran

 

 

 

 

Abstract

In recent decades, the rapid population growth and mushroom-like development of Iranian cities have confronted the country's urban environments with numerous economic, social, and environmental problems. In many cases, this has led to cities moving away from livability standards and creating an unfavorable living environment, especially in metropolitan areas. Today, researchers have turned to the emerging field of foresight to improve the living conditions and raise the status of livability in cities. This is due to the inability to accurately predict the future and the complexity arising from ever-increasing changes. Based on this, the present study, with a descriptive-analytical approach and using foresight techniques, aims to analyze the livability status of the city of Sari. To achieve this goal, 45 influential indicators in the form of economic, social, environmental, and physical indicators were used. an analysis of the indicators using the MICMAC software showed that 7 indicators are the main and key drivers that directly and indirectly affect the improvement of the livability status of this city. Then, these 7 drivers were analyzed with different conditions using the Scenario Wizard software to provide related scenarios. In this research, 4 believable and probable scenarios were identified, of which the first scenario was introduced as a completely desirable scenario, and the fourth scenario was introduced as a critical scenario in the trend of urban livability of the city of Sari in the future.

 

Keywords: Livability, future research, MIC-MAC, scenario writing, Sari city.

 

 

---

[1] *نویسنده عهده دار مکاتبات:                                                                                                           [e-mail]

---