دراسة في قصيدة «يأتي العاشقون اليك يا بغداد» لمحمد الفيتوري وفقاً للقراءة الاكتشافية والارتجاعية

محورهای موضوعی : النقد الادبي

علی حزابی زاده ¹ , عبدالوحید نویدی ^{2 *} , عباس یدالهی فارسانی ³

1 - دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات عرب، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
2 - أستاذ مساعد، قسم اللغة العربية وآدابها، جامعة شهيد تشمران أهواز.
3 - جامعة شهید تشمران أهواز

تاریخ دریافت : 1404/05/09 تاریخ پذیرش : 1404/07/20 تاریخ انتشار : 1404/07/25

کلید واژه: السيميائية, ريفاتير, محمد الفيتوري, قصيدة "يأتي العاشقون اليك يا بغداد", القراءة الاکتشافية, القراءة الارتجاعية.,

چکیده مقاله :

این پژوهش به تحلیل شعر"يأتي العاشقون اليك يا بغداد" اثر محمد الفیتوری، در چارچوب نظریه نشانه‌شناسی مایکل ریفاتر می‌پردازد. نظریه ریفاتیر بر دو خوانش اساسی در دریافت متون ادبی تأکید دارد: خوانش اکتشافی و خوانش نشانه­شناختی. در این مطالعه، از روش توصیفی-تحلیلی برای کشف ساختار عمیق شعر با استفاده از ابزارهای مفهومی ریفاتر مانند: نادستوری­ها، انباشت­ها، نظام‌های توصیفی، هیپوگرام و ماتریس بهره گرفته شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که نظریه ریفاتر روشی کارآمد در تحلیل شعر عربی، به‌ویژه متون نمادین با ابعاد سیاسی و تمدنی، محسوب می‌شود. شعر الفیتوری نمونه‌ای ایده‌آل برای کاربست این نظریه است، چرا که از تراکم معنایی و نمادین بالایی برخوردار بوده و مسائل امت اسلامی را بازتاب می‌دهد. این شعر بر پایه‌ی نظام دلالتی پیچیده‌ای استوار است که در آن نشانه‌ها در تعامل با یکدیگر، معناهایی فراتر از سطح زبانی خلق می‌کنند و به عمق نمادین و فرهنگی راه می‌برند. در این شعر، واژه «بغداد» به‌عنوان محور نمادین مرکزی عمل می‌کند که میان شکوه تاریخی و زوال معاصر پیوند برقرار می‌سازد. واژگان شعر در سه نظام معنایی تقسیم‌بندی می‌شوند: هویت و تعلق، مقاومت و رهایی، و سکوت و سرکوب جمعی. همچنین، نادستوری­ها نقش کلیدی در برهم‌زدن ساختار متعارف متن و هدایت خواننده به سوی تأویلی ژرف‌تر ایفا می‌کنند.

چکیده انگلیسی:

This study aims to analyze the poem Yati al-Ashqun Elayk ya Baghdad by the Sudanese poet Muhammad al-Fayturi through the lens of Michael Riffaterre’s semiotic theory, which is based on two key stages of literary reception: heuristic (exploratory) reading and retroactive (interpretive) reading. The research adopts a descriptive-analytical approach to uncover the deep structure of the poem by applying Riffaterre’s core analytical tools, including grammatical and semantic deviations, cumulative expressions, descriptive systems, the hypogram, and the matrix. The findings reveal that the poem operates through a complex semiotic system where poetic signs interact to produce meanings beyond surface-level language, reaching into symbolic and cultural depth. The term Baghdad emerges as a central symbolic axis, representing both historical glory and present disillusionment. The poem’s lexicon is organized into three major semantic systems: identity and belonging, resistance and liberation, and repression and silencing. Deviations play a pivotal role in disrupting syntactic expectations and guiding the reader toward deeper interpretive engagement. The study concludes that Riffaterre’s theory offers an effective methodology for analyzing modern Arabic poetry—especially symbolic and politically charged texts—and that al-Fayturi’s poetry stands as a rich example of its application due to its layered symbolism and national consciousness.

منابع و مأخذ:

بركت، بهزاد وافتخاري، طيبه، (1389ش). «نشانه شناسي شعر: كاربست نظريه مايكل ريفاتير بر شعر «اي مرز پرگهر» فروغ فرخزاد»، فصل نامه پژوهش هاي زبان وادبيات تطبيقي، دوره 1 شماره 4: 130 – 109. پاينده، حسين(1387ش) «نقد شعر ها آي آدم سروده نيما يوشيج از منظر نشانه¬ شناسي»، نامه فرهنگستان، سال دهم، شمارة چهار، صص 95-113.
جواري، محمد حسين وحميدي كندول، احد. (1386). سير نظريه‌هاي ادبي معطوف به خواننده در قرن بيستم. ادب پژوهي(3).
جون كوهين، (1986م )، بنية اللغة الشعرية، ترجمة مدمل الوالي ومحمد العمري، دارتوبقال للنشر، ط1.
حسناوي ايمان وبنينال مباركة(2016م) «رؤيا الابداع الشعري وابعاده الفنية والنفسية عند محمد الفيتوري من خلال ديوان يأتي العاشقون اليكم» رسالة ماجستير، جامعة البويرة(الجزائر).
دينه سن،آنه ماري؛ (1380ش). درآمدي بر نشانه شناسي. ترجمه مظفر قرمان. چاپ اول، تهران: نشر پرسش.
ريفاتير، مايكل (2001م)، دلائليات الشعر. ترجمة محمد معتصم. الطبعة الثانية. جامعة محمد الخامس: منشورات كلية الآداب والعلوم الإنسانية بالرباط.
سلدن، رامان (1384ش)، راهنماي نظريه ادبي معاصر، ترجمه عباس مخبر؛ نشر: بان.
سوسير، فردينان، (1378ش)؛ دوره زبان شناسي عمومي، ترجمه كوروش صفوي؛ طهران:هرمس.
الفيتوري، محمد. (1992م)؛ ديوان يأتي العاشوق اليك؛ ط1؛ دارالشروق: بيروت.
كالر، جاناتان، (1386ش)، در جستجوي نشانه¬ها (نشانه شناسي، ادبيات، واسازي)، ترجمه ليلا صادقي وتينا امراللهي، تهران، نشر علم.
المرتجي، أنور؛ (1978م): سيميائية النص الأدبي، أفريقيا الشرق، الدرالبيضاء، ط1، ص3.
مكاريك، ايرنا ريما، (1383ش). دانشنامة نظرية ادبي معاصر، ترجمه مهران مهاجر ومحمد نوي، تهران: نشر آگه.
نبي لو، عليرضا.(1390ش). «كاربرد نظريه نشانه‌شناسي مايكل ريفاتير در تحليل شعر ققنوس نيما.» پژوهشهاي زبان شناختي در زبانهاي خارجي1(2) 81-94.
نجيب، صالح، (1984م)، محمد الفيتوري والمرايا الدائرية، الدارالعربية للموسوعات، بيروت،ط1.
وهابي محمد(2022م)؛ «أزمة الهوية في شعر محمد الفيتوري»، مجلة ابوليوس، المجلد9، عدد1.

Michael Riffaterre) 1978(, semiotics of poetry, bloomington: indiana university.press .