بررسی رویکرد اندیشمندان امامیه در باب نظریه شیئیت معدوم با تأکید بر ابن‌حمزه طوسی و شاگردانش
محورهای موضوعی : کاوش های عقلی"علی یوسفی هنومرور 1 * , زهرا قلیج خانی 2
1 - الهیات و معارف اسلامی ، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده الهیات ، تهران ، ایران
2 - الهیات و معارف اسلامی ، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده الهیات ، تهران ، ایران
کلید واژه: شیئیت, معدومِ ممکن, نفی, ثابتات ازلی, وجود, عدم, شیئیت معدوم.,
چکیده مقاله :
مهم‌ترین قدم در عرصه دین‌پژوهی شناخت خداوند است. عقل انسان راهی به معرفت کنه ذات الهی ندارد. از این رو یکی از راه‌های شناخت خدا، شناخت اسماء و صفات الهی است. بنابراین تحلیل درست صفات از جمله علم باری‌تعالی به ذات خود و مخلوقاتش حائز اهمیت خواهد بود. برخی چون معتزله علم خدا به مخلوقات و جزئیات مخلوقات قبل از ایجاد را مقید و مشروط بر شیئیت و ثبوت معدوم می‌دانند. در نظر شحّام متکلم معتزلی این‌گونه نیست که معدومات در علم الهی، منتفی باشند و هیچ بهره‌ای از ثبوت نداشته باشند، بلکه معدوماتی هستند که بهره‌ای از شیئیت و ثبوت دارند و همین معدومات متعلَّق علم الهی واقع می‌شوند. این نوشتار به روش توصیفی تحلیلی به واکاوی رویکرد متکلمان و فیلسوفان مسلمان در مسئله شیئیت معدوم می‌پردازد. نظریه‌ی شیئیت معدوم از همان زمان طرح، با مخالفت متکلمان امامی نظیر شیخ مفید مواجه شد و بعد از آن نیز فیلسوفان مسلمان شیئیت معدوم را سخنی باطل قلمداد کردند. اگرچه نظریه‌ی شیئیت معدوم در دوره‌های بعد با تحلیل‌های فلسفی درباره‌ی وجود و ماهیت، صورت دیگری به خود گرفت. در قرن هفتم متکلمانی چون ابن‌حمزه طوسی و شاگردانش اقدام به نگارش آثاری مستقل درباره‌ی شیئیت معدوم کردند. برخی به صورت تلویحی و بعضی دیگر به صراحت با آن مخالفت کردند و آن را باطل دانستند. تأکید فیلسوفان و متکلمان امامیه بر تلازم و تساوق وجود و شیئیت و عدم پذیرش اعمیت شیئیت و ثبوت از وجود و مردود دانستن شیئیت معدومِ ممکن، استفاده از نظریه‌ی وجود ذهنی برای قضایایی که موضوع آن‌ها در عالَم عین و خارج تحقق و تقرر ندارد، به جای ثابتات ازلی و شیء دانستن معدومِ ممکن و پذیرش علم قبل از ایجاد واجب‌تعالی از سوی اندیشمندان امامیه و ارائه دلایل بر آن از جمله یافته‌های این تحقیق می‌باشد.
The most important step in the field of religious studies is to know God. The human intellect has no way to know the divine essence. Therefore, one of the ways to know God is to know the divine names and attributes. Therefore, a correct analysis of attributes, including the knowledge of the Almighty about His essence and His creatures, will be important. Some, such as the Mu’tazilites, consider God’s knowledge of creatures and the details of creatures before creation to be limited and conditioned by the objectivity and non-existent certainty. In the opinion of the Mu’tazilite theologian Shahham, it is not that non-existent things in divine knowledge are excluded and have no benefit from certainty, but rather non-existent things that have a benefit from objectivity and certainty, and these non-existent things belong to divine knowledge. This article analyzes the approach of Muslim theologians and philosophers to the issue of non-existent objectivity using a descriptive-analytical method. The theory of extinct Shiism was opposed by Imami theologians such as Sheikh Mufid from the very beginning, and later Muslim philosophers considered extinct Shiism to be a false statement. However, the theory of extinct Shiism took on a different form in later periods with philosophical analyses of existence and essence. In the seventh century, theologians such as Ibn Hamza Tusi and his students began to write independent works on extinct Shiism. Some implicitly opposed it and others explicitly considered it false. The emphasis of Imami philosophers and theologians on the coherence and consistency of existence and objectivity, the rejection of the universality of objectivity and the proof of existence, and the rejection of the possible non-existent objectivity, the use o
1- ابن‌درید، محمد‌بن‌حسن، جمهرةاللغة، ج2، چاپ اول، بیروت: دارالعلم للملایین، بی‌تا
2- ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، الهیات من کتاب الشفاء، چاپ سوم، قم: منشورات مکتبه آیت الله العظمی مرعشی‌نجفی، 1404.
3- بحرانی، ابن‌میثم، قواعد‌المرام فی علم‌الکلام، چاپ دوم، قم: مكتبة آية الله المرعشي النجفي، 1406.
4- تفتازانی، سعد‌الدین، شرح مقاصد، عبد‌الرحمن عمیره، ج1، چاپ اول، قم: انتشارات شریف رضی، 1371.
جرجانی، میر‌سید‌شریف، شرح المواقف، ج2، چاپ اول، قم: الشریف‌الرضی، 1325.
5- جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد، الصحاح، احمد عبد‌الغفور‌عطار، چاپ اول، بیروت: دارالعلم للملایین، بی‌جا، بی‌تا.
6- حسن‌زاده‌آملی، حسن، دروس شرح اشارات و تنبیهات، چاپ دوم، قم: انتشارات آیت اشراق، 1389.
7- حلّی، حسن‌بن‌یوسف، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، چاپ دوم، قم: انتشارات شریف رضی، 1363.
8- ____________ ، تشکیک النفس الی حظیرةالقدس، فاطمه رمضانی، چاپ اول، قم: مؤسسه امام صادق علیه السلام، 1426.
9- ____________، کشف المراد فی شرح التجرید‌الاعتقاد، حسن حسن‌زاده‌آملی، چاپ چهارم، قم: نشر الاسلامی، 1415.
10- ____________، مناهج اليقين في أصول الدين، چاپ اول، تهران: دار الأسوة، 1415.
11- ____________، نهایة‌المرام فی علم‌الکلام، ج1، چاپ اول، قم: مؤسسه امام صادق علیه‌السلام، 1419.
12- راغب‌اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات ألفاظ القرآن، ، چاپ اول، بیروت: دارالعلم، 1412.
13- سبزواری، ملا‌هادی، شرح منظومه، ج2، چاپ اول، تهران: نشر‌ناب، 1369.
14- سهروردی، شهاب‌الدین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، هانری کربن، ج1، چاپ سوم، تهران: انجمن حکمت و فلسفه، 1380.
15- شریف‌مرتضی، علی‌بن‌حسین، رسائل الشریف المرتضی، مهدی رجائی، ج2، چاپ اول، قم: دار‌القرآن‌الکریم، 1405.
16- شهرستانی، محمدبن عبدالکریم، نهایةالاقدام فی علم‌الکلام، احمد‌مزید فریدی، چاپ اول، بیروت، دارالکتب‌العلمیه، 1425.
17- شیرازی، صدر‌الدین‌محمد، الحکمة‌المتعالیة فی الأسفار‌العقلیة‌الأربعة، ج1، چاپ سوم، بیروت: دار إحیاء‌التراث‌العربی، بی‌تا.
18- ____________، المبداء و المعاد، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
19- ____________، مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، حامد ناجی‌اصفهانی، چاپ اول، تهران: حکمت، 1375.
20- طوسی، ابن‌حمزه، الوافی بکلام المثبت و النافی فی شیئیة معدوم، عمار جمعه فلاحیه، چاپ اول، قم: بی‌نا، 1395.
21- طوسى، خواجه نصير الدين، تجريد الاعتقاد، چاپ اول، قم: دفتر تبليغات اسلامى، 1407.
22- ____________، تلخيص المحصل، چاپ دوم، بیروت: دار‌الأضواء، 1405.
23- علم‌الهدی، سیدمرتضی، الملخص فی اصـول الـدیـن، محمدرضا انصاری‌قمی، چاپ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی و کتابخانه مجلس شورای اسلامی، 1381.
24- ____________، رسائل الشریف‌المرتضی، ج2، چاپ اول، قم: دارالقران‌الکریم، 1405.
25- فخر‌رازی، محمد‌بن‌عمر، المباحث المشرقیه فی علم الإلهیات و الطبیعیات، ج1، چاپ اول، بیروت: دار‌الکتاب العربی، 1410.
26- معتزلی‌همدانی، عبد‌الجبار، شرح الاصول‌الخمسه، قوام‌الدین مانکدیم، چاپ اول، بیروت: دار إحیاء التراث‌العربی، 1422.
27- ملاحمی‌خوارزمی، محمود‌بن‌محمد، الفائق فی اصول‌الدین، بدیر‌عون، قاهره: دار‌الکتب و الوثائق‌القومیه، 2010.
28- ____________، المعتمد فی اصول‌الدین، مارتین مکدرموت- ویلفرد مادلونگ، لندن: الهدی، 1991.
29- مفيد، محمد‌بن‌محمد، أوائل المقالات في المذاهب و المختارات، چاپ اول، قم: المؤتمر العالمي للشيخ المفيد،1413.
30-نيشابوری‌مقرى، ابوجعفر، الحدود، چاپ اول، قم: مؤسسه الإمام الصادق علیه‌السلام، 1414.
35-دهباشی، مهدی، «معدوم و علم خدا به آن» ، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1389.
36-رهبر، حسن،خسروپناه ، عبدالحسین، «مسئله علم به معدوم و حل آن در فلسفه ملاصدرا» ، فصلنامه ذهن، شماره56، 1392.