اثربخشي درمان شناختی رفتاری(CBT) با رویکرد اسلامی بر تاب آوری و سبک‌های مقابله‌ای دانش‌آموزان
محورهای موضوعی : فصلنامه مهارت های روانشناسی تربیتی
شهرام واحدی
1
,
امیر یکانی زاد
2
*
,
نادیه ارجمندی
3
1 - استاد دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه تبریز
2 - دانشجوی دکتری روان شناسی تربیتی، دانشگاه تبریز، ایران.
3 - دانشجوی دکتری روان شناسی تربیتی، دانشگاه سیستان و بلوچستان،ایران.
کلید واژه: تاب آوری, درمان شناختی رفتاری, رویکرد اسلامی, سبک‌های مقابله‌ای,
چکیده مقاله :
پژوهش حاضر باهدف تعیین اثربخشی درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی بر تاب آوری و سبک‌های مقابله‌ای دانش‌آموزان انجام شد. روش پژوهش، نیمه آزمایشی با طرح پیش‌آزمون و پس‌آزمون با گروه آزمایشی و گروه گواه با دوره پیگیری (4 ماهه) بود. جامعه آماری شامل تمامی دانش آموزان پسر دوره دوم متوسطه شهر خوی در سال تحصیلی 1403- 1402 که تعداد آن‌ها 5936 بود. نمونه آماری تعداد ۴۰ نفر از جامعه مذکور بودند که به شیوه تصادفی خوشه‌ای چندمرحله‌ای انتخاب و در دو گروه آزمایش و گواه (۲۰ نفر در هر گروه) انتخاب شدند. ابزار جمع‌آوری داده‌ها مقیاس کانر و دیویدسون (2003) و پرسشنامه راهبردهای مقابله‌ای لازاروس و فولکمن (1988) بود که تمام آزمودنی‌ها در مرحله پیش‌آزمون آن را تکمیل کردند. برنامه مداخله‌ای درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی به گروه آزمایش مدت ۱۰ جلسه 90 دقیقه‌ای آموزش داده شده و در نهایت پس‌آزمون و پیگیری از دو گروه آزمایش و گواه گرفته شد. داده‌ها با استفاده از تحليل واریانس اندازه‌های مکرر تحليل شدند. نتایج نشان داد كه درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی بر مؤلفه‌های تاب آوری، تصور شایستگی فردی (86/9F=،001/0P=)، اعتماد به غرایز فردی (77/5F=،001/0P=)، تحمل عاطفه منفی (18/11F=،001/0P=)، پذیرش مثبت تغییر (110/8F=،001/0P=) و کنترل و تأثیرات معنوی (14/11F=،001/0P=) و مؤلفه‌های سبک‌های مقابله‌ای، مسئله محور (51/16F=،001/0P=) و هیجان محور (90/21F=،001/0P=) مؤثر بود (01/0>P). همچنین، اثربخشی در مرحله پیگیری 4 ماهه تداوم داشت. نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش، سودمندی و تأثیر درمان شناختی رفتاری (CBT) با رویکرد اسلامی بر تاب آوری و سبک‌های مقابله‌ای دانش آموزان را تائید می‌کند.
This study aimed to investigate the effectiveness of Cognitive-Behavioral (CBT) Therapy with an Islamic Approach on Resilience and Coping Styles of Students. The research method of the present study was quasi-experimental with a pre-test and post-test design, with an experimental and control group and a 4-month follow-up period. The statistical population included all males secondary high school students of Khoy city in of 2023-2024(5936 student). The sample consisted of 40 people who were selected by multistage random cluster sampling and assigned in experimental and control groups (20 in each group). The data collection Inventories was the resilience scale (Connor & Davidson, 2003) and Coping Strategies Questionnaire (Lazarus & Fleckmann, 1988), which all subjects completed in the pre - test phase. Intervention program Cognitive-Behavioral (CBT) Therapy with an Islamic Approach was trained in (10sessions of 90 minutes) to the sample group and finally, post-test and follow-up were taken from the two experimental and control groups. Data were analyzed using repeated measures variance. The results revealed that Resilience components, Perception of individual competence (F=9/86, P= 0/001), Trust individual instincts (F=5/77, P= 0/001), Tolerance of negative emotions (F=11/18, P= 0/001), Positive acceptance of change (F=8/11, P= 0/001) and Control and spiritual influences (F=11/14, P= 0/001) and components of coping styles, Problem-Focused (F=16/51, P= 0/001) and emotion-focused (F=21/90, P= 0/001) It was effective. also this effectivenes was stable at the follow-up 4-month stag. Overall, the results obtained from this study confirm the usefulness and effect of Cognitive-Behavioral (CBT) Therapy with an Islamic Approach on Resilience and Coping Styles.
قرآن کريم، 1397، ترجمة علي مشکيني، تهران، اسوه.
آکوچکیان، شهلا؛ حقیقی‌زاده، ابراهیم؛ عمرانی فرد؛ ویکتوریا، سیرویی نژاد، مهسا و الماسی آسیه (1395)، «اثر درمان شناختی- رفتاری مذهبی در راهبردهای مقابله با استرس و نمره وسواس در بیماران مبتلا به اختلال وسواسی- جبری با محتوای مذهبی»، تحقیقات علوم رفتاری، دوره ۱۴، ش ۲، ص 168- ۱72.
احمدی، مریم؛ خلعتبری، جواد؛ آقایوسقی، علیرضا و جان‌بزرگی، مسعود. 1401، تأثیر متغیرهای الگوی چند بعدی معنوی با میانجیگری باورهای ناکارآمد بر اختلال وسواس. مطالعات اسلام و روانشناسی، 16(31), 129-153.
انصاری، حسن؛ جان بزرگی، مسعود؛ حسینی سمنانی، صدیقه؛ غروی راد، سید محمد و رسول زاده طباطبایی، سید کاظم. (1398). طراحی روش درمان شناختی- رفتاری با رویکرد اسلامی بر مبتلایان به اختلال وسواس- بی‌اختیاری، مطالعات روانشناسی بالینی، 9(34), 196-167.
باقرپور، معصومه، 1397، ارتباط باورها و نگرش‌های دینی و سبک زندگی اسلامی با عملکرد شغلی معلمان مقطع ابتدایی، علوم تربیتی از دیدگاه اسلام، 6(11)، 110-93.
جان بزرگی، مسعود.(1395). روان درمانگری چند بعدی معنوی: فعالسازی عمل معنوی و اثر بخشی آن بر مشکلات روان شناختی مراجعان مضطرب، پژوهشنامه روانشناسی اسلامی، 2 (3)، ۳۹-۸.
جان بزرگی، مسعود. (1402). درمان چند‌بعدی معنوی؛ یک رویکرد خداسو برای مشاوره و روان‌درمانگری، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
جعفری، لعیا؛ حجازی، مسعود و صبحی، افسانه. (1399). بررسی رابطه تاب آوری تحصیلی با عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان و میانجی معنای تحصیلی، روان شناسی مدرسه و آموزشگاه، (3) 9، 35-49.
جندقیان بیدگلی، محمدامین؛ شاطریان، نگین؛ قربانی، فرشته؛ پژوم، سید هادی؛ کاظمیان، الهام و عبدی، فاطمه، 1402، درمان علائم افسردگی با رویکرد
نوین درمان شناختی رفتاری مذهب محور: مطالعه مرور نظام مند، مجله دانشگاه علوم پزشکی مازندران، ۳۳ (۲۲۲)،۱84-۱71.
حمید، نجمه؛بولاغی، یاسر و مهرابی زاده هنرمند، مهناز.(1397) اثربخشی درمان شناختی- رفتاری مذهب‌محور بر تاب‌آوری و شادکامی در دانشجویان. فصلنامه روانشناسی و دین، 11(3)، 101-58.
خدری، بهزاد و دباغی پرویز، 1393، بررسی رابطه سبک‌های مقابله‌ای با سلامت روان سربازان، پرستار و پزشک در رزم، ۲ (۵)، 200-195.
داستانی، محبوبه؛ عبدالجباری، مرتضی؛ جمشیدی، محمدعلی؛ فرهوش، مجتبی و فرهوش، محمد،1401، اثربخشی درمان شناختی-رفتاری مذهبی در
مقایسه با درمان شناختی-رفتاری سنتی بر بهبود عاطفه و امید مبتلایان به افسردگی اساسی، پژوهش در دین و سلامت، 8 (4)، ۱28-۱13.
دهقانی فیروزآبادی، محمدحسین، 1396، بررسی رابطه بین استرس ادراک شده، سبک‌های مقابله‌ای و نگرش مذهبی؛ با رضایت از زندگی مادران
دارای کودک سرطانی، مطالعات روانشناسی و علوم تربیتی، 106 (18)، 36-19.
ربابی، ربابه، 1399، بررسی اثربخشی درمان شناختی رفتاری بر تاب آوری دانشجویان، سومین همایش علوم انسانی (پیشرفت های نوین در عرصه علم و فراعلم)، مشهد.
رشيدزاده، عبدالله و همكاران، 1397، «تأثير آموزش مهارت‌هاي مثبت‌انديشي با تکيه بر منابع معنوي و اعتقادات اسلامي در تاب‌آوري و بهزيستي روان‌شناختي مادران داراي فرزند اوتيسم»، مسائل کاربردي تعليم و تربيت اسلامي، ش 7 (2)، ص 59ـ86.
شريفي نيا، محمد؛ مبارز، سید حسن. (1400). ساخت بسته آموزش توکل به خدا با تاکید بر قرآن کریم، پژوهش در علوم رفتاری و تربیتی با رویکرد اسلامی، 1(2)، 35-7.
صدوق، شیخ، 1382، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، چ2، قم: نسیم کوثر.
عبدالحسینی، حسین؛ سعیدی، سکینه و شریفی، مهدی. (1402). اثربخشی شناخت درمانی مذهب محور مبتنی بر آموزه های اسلامی بر عدم تحمل بلاتکلیفی و باورهای مثبت نگرانی در مادران دارای کودک اتیسم. سبک زندگی اسلامی با محوریت سلامت، ۷ (۲)، 306-298.
قرائتی، محسن، 1397، تفسیر نور، ج 4 و 8، چ 10، تهران: مركز فرهنگى درس هايى از قرآن.
کاویانی، زینب؛ بختیارپور، سعید؛ حیدری، علیرضا؛ عسگری، پرویز و افتخار صعاد، زهرا، 1398، اثربخشی درمان شناختی – رفتاری مذهب محور بر
تاب‌آوری و نگرش‌های ناکارآمد زنان مبتلا به ام اس شهر تهران، فصلنامه پژوهش های نوین روان‌شناختی، 14(55), 175-159.
کیهانی، مهناز؛ تقوایی، داوود؛ رجبی، ابوالفضل و امیرپور، برزو. (۱۳۹۳). همسانی درونی و تحلیل عاملی مقیاس تاب آوری کانر دیویدسون در دانشجویان دختر پرستاری، مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی، ۱۴ (۱۰)، ۸64-857.
گال، مردیت؛ بورگ، والتر و گال، جویس. (1401). روش‌های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روانشناسی، ترجمه احمدرضا نصر و همکاران. تهران: انتشارات سمت.
مجلسی، محمدباقر، 1396، مرآة العقول، ج 12 و ج 90، چ 1، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مدنی، یاسر؛ حسینی نژاد، سیده ناهید، فتحی، داود و موسوی؛ سید محمد موسی. (1395). اﺛﺮﺑﺨﺸﯽ درﻣﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﯽرﻓﺘﺎری ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﻮﯾﺖ ﺑﺮ ﺗﺎب آوری و رﺿﺎﯾﺖ از زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺎدران دارای ﮐﻮدک آﻫﺴﺘﻪﮔﺎم. توانمندسازی کودکان استثنایی، 7(1)، 1-12.
مشاک، رویا؛ نادری، فرح و چین آوه محبوبه، 1400، مقایسه اثربخشی درمان شناختی رفتاری مذهبی و درمان مثبت نگری بر خودانتقادی و پریشانی روان شناختی در زنان نابارور شهرستان اهواز، نشریه پژوهش پرستاری ایران، ۱۶ (۳)، 73-59
مکارم شیرازی، ناصر و جمعي از فضلا، 1397، برگزیده تفسیر نمونه، ج 20، ویراست جدید، قم: نشر دارالکتب اسلامیه.
نعيمي، ابراهيم و همكاران، 1395، «اثربخشي آموزش مهارت‌هاي مثبت‌انديشي با تأکيد بر آموزه‌هاي ديني بر تاب‌آوري و رغبت‌هاي شغلي دانش‌آموزان»، فرهنگ مشاوره و روان درماني،7 (28)، 26 ـ 1.
مهدی یار، منصوره و نجاتی، سیده فرشته. (1394). اعتبار یابی پرسشنامه تاب آوری در برابر خودکشی. روانشناسی سلامت، 4(16)،108-97.
یداله پور، محمدهادی؛ مهدوی فر، حکیمه و حسن زاده، رمضان، 1398، مداخله ی آموزشی مبتنی بر مذهب بر نشانگان افسردگی زنان متاهل مراجعه
کننده به مراکز فرهنگی شهر بابل، پژوهش در دین و سلامت، 5(1)، 64-75.
Abdoljabbari, M., Dastani, M., Jamshidi, M. A., Farhoush, M., Farhoush, M., 2022, "The Effectiveness of Islamic Cognitive-behavioral Therapy Compared With Conventional Cognitive-Behavioral Therapy in Reducing Depression and Increasing Life Satisfaction and Spiritual Health in Patients With Depression", Health Spiritual Med Ethics, 9 (4) :207-216.
Alyahyan, E., Düştegör, D., 2020, "Predicting academic success in higher education: Literature review and best practices", International Journal of Educational Technology in Higher Education, 17(1): 1-21.
Atwood, M., Friedman, A., 2020, "A systematic review of enhanced cognitive behavioral therapy(CBT-E) for eating disorders", International Journal of Eating Disorders, 53 (3), 309-488.
Boolaghi, Y., Mehrabizade Honarmand, M., & KianiMoghadam, A. S., 2016, "The effect of religious-based cognitive - behavioral therapy on psychological well-being and resilience in students", European Online Journal of Natural and Social Sciences, 5 (3), 1-10.
Bruijniks, J. E., Sijbrandij, M., Schlinkert, C., & Huibers, J. H., 2018, "Isolating therapeutic procedures to investigate mechanisms of change
in cognitive behavioral therapy for depression", Journal of Experimental Psychopathology, 9 (4), 1-11.
Cohen-Biton, L., Buskila, D., & Nissanholtz-Gannot, R., 2022, "The correlation between problem-oriented coping and a sense of coherence among fibromyalgia patients who underwent the fibrotherapy model intervention programme", Clinical and Experimental Rheumatology, 40, 1143-1150.
Conner, K. M, & Davidson, J. R, 2003, "Development of a new resilience scale: The Conner-Davidson Resilience scale (CD-RISC) ", Depress Anxiety, 18(2),76-82.
de Abreu Costa, M., Moreira-Almeida, A, 2022, "Religion-Adapted Cognitive Behavioral Therapy: A Review and Description of Techniques", J Relig Health, 61, 443–466.
Ding, S., Shi,W., Ding, L., Chen, Y., Dai, J., Yuan, H., & Zhou., G, 2024, "The relationship between life events, life satisfaction, and coping style of college students", Psychology, Health & Medicine, 29 (2), 398- 409.
Folkman, S., & Lazarus, R. S., 1980, "An analysis of coping in a middle-aged community sample", Journal of Health & Social Behavior, 21 (3) 219- 239.
Folkman, S., & Lazarus, R. S., 1988, Manual for the Ways of Coping Questionnaire: Research Edition, Palo Alto, CA: Consulting
Psychologists Press.
Grill, K. B., Wang, J., Cheng, Y. I., Lyon, M. E., 2020, "The role of religiousness and spirituality in health-related quality of life of persons
living with HIV: A latent class analysis", Psychology of Religion and Spirituality, 12(4), 494–504.
Hofmann, S.G., 2006, "The importance of culture in cognitive and behavioral practice", Cognitive Behavioral Practic, 4(13): 243-54.
Hoffman, R. R., & Hancock, P. A., 2017, "Measuring resilience", Human Factors, 59(4), 564–581.
Heydari, M., Razban, F., Mirzaei, T., & Heidari, S., 2017, "The Effect of Problem Oriented Coping Strategies Training on Quality of Life of Family Caregivers of Elderly with Alzheimer", Asian Journal of Nursing Education and Research, 7 (2), 168-172.
Higgins, J., & Andler, J. E., 2003, "Measuring inconsistency in meta-analysis", Br. Med. J. 327, 557–560.
Holas, P., Figueira-Putresza, E., & Domagala-Kulawik, D., 2022, "Coping styles with stress and its relations to psychiatric and clinical symptoms in patients with sarcoidosis: A latent profile analysis", Respiratory Medicine, 211, 107171.
46. Kaviani, Z, 2020, "Comparing the effect of cognitive-behavioral (cbt) religious-based therapy, and treatment-based admission and
commitment (act) on resilience", inefficient attitude, and coping styles of women with ms in Tehran. 4th International academic conference
on humanities and social science. 52-62.
Ke, T., & Barlas, J., 2020, "Thinking about feeling: Using trait emotional intelligence in understanding the associations between early maladaptive schemas and coping styles", Psychology and Psychotherapy: Theory, Research and Practice, 93(1), 1–20.
Koenig, H. G., Al-Zaben, F., & Vanderweele, T. J., 2020, "Religion and psychiatry: Recent developments in research", BJPsych Advances, 26(5), 262–272.
Koenig, H.G, Pearce, M. J., Nelson, B., Shaw, S. F., Robins, C. J. , Daher, N. S, 2015, "Religious vs. conventional cognitive behavioral
therapy for major depression in persons with chronic medical illness: A pilot randomized trial", The Journal of nervous and mental disease, 203(4):243-51.
Lazarus, R. S., & Folkman, S., 1988, Manual for the Ways of Coping Questionnaire: Research Edition, Palo Alto, CA: Consulting
Psychologists Press.
Lazarus, R.S.1993, "Coping Theory and Research: past, present and future", Psychosomatic Medicine, 55(3): 243-247.
Masten, A. S., 2018, "Resilience theory and research on children and families: Past, present, and promise", Journal of Family Theory & Review, 10(1), 12–31.
Masten, A. S., Lucke, C. M., Nelson, K.M., & Stallworthy, I. C., 2021, "Resilience in development and psychopathology: Multisystem perspectives" Annual Review of Clinical Psychology,17:521-49.
Nicolazzo, z., 2024, "Revitalizing conversations on trauma and resilience in education", About Campus, 29 (1), 3-9.
Pelekanakis, A., Doré, I., Sylvestre, M. P., Sabiston, C. M., & O’Loughlin, J., 2022, "Mediation by coping style In the association between stressful life events and depressive symptoms in young adults", Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol, 57, 2401–2409.
Pourkord, M., Mirdrikvand, F., & Karami, A, 2020, "Predicting Resilience in Students based on Happiness, Attachment Style, and Religious Attitude", Health Spiritual Med Ethics,7 (2), 27-34.
Prayag, G., Muskat, B., & Dassanayake, C., 2024, "Leading for resilience: fostering employee and organizational resilience in tourism Firms", Journal of Travel Research, 63 (3), 659- 680.
Rodrigues, F., Pedro, M., & Tiago, S., 2023 "Testing the Associations between Coping, Mental Health, and Satisfaction with Life in Portuguese Workers", European Journal of Investigation in Health, Psychology and Education, 13(7),1245-1256.
Sartika, S., & Nirbita, B., 2023, "Academic resilience and students engagement in higher education: Study on post-pandemic behaviour", Edu Sciences Journal, 4(1), 29-34.
Sigurvinsdóttir, A. L., Jensínudóttir, K. B., Baldvinsdóttir, K. D., Smárason, O., & Skarphedinsson, G., 2020, "Effectiveness of cognitive behavioral therapy (CBT) for child and adolescent anxiety disorders across different CBT modalities and comparisons: A systematic review and meta-analysis", Nordic Journal of Psychiatry, 74(3),168–180.
Stefan, S., Cristea, I., Szentagotai Tatar, A., & David, D., 2019, "Cognitive-behavioral therapy (CBT) for generalized anxiety disorder: Contrasting various CBT approaches in a randomized clinical trial", Journal of Clinical Psychology, 75 (5), 1141-1363.
Suslovic, B., Lett. E., 2024, "Resilience is an adverse event: A critical discussion of resilience theory in health services research and public", Community Health Equity Research & Policy, 44 (3), 339-343.
Tajari, M., Karimi, J., & Goodarzi, K., 2020, "The Effectiveness of Couple Therapy through CBT Method on Life Expectancy and Self-Compassion in Couples Seeking Divorce" Women Studies, 11(31), 1-20.
Ungar, M. (2021). Modeling multisystemic resilience: Connecting biological, psychological, social, and ecological adaptation in contexts of adversity. In M. Ungar (Ed.), Multisystemic resilience: Adaptation and transformation in contexts of change (pp. 6–31). Oxford University Press.
Veisi, R., Kakabaraee, K., Chehri, A., & Arefi, M., 2024, "Relationship between coping styles (problem-oriented, emotion-oriented, and avoidance-oriented) with psychological well-being in people with coronavirus-2019 experience in Kermanshah city", Journal of Education and Health Promotion, 13(7), 1-6.
Walker, B., 2020, "Resilience: what it is and is not", Ecology and Society, 25(2):11.
Yigitoglu, G. T., & Keskin, G., 2019, Relationship between dysfunctional beliefs and stress coping methods in drug-addicted patients: A sample of Turkey. Indian journal of psychiatry, 61(5), 508–519.