واکاوی نمود مضامین تعویذ جام چهل¬کلید در دورۀ صفوی
محورهای موضوعی : هنر
1 - استادیار، گروه هنر، دانشگاه آزاد اسلامی قم، قم، ایران
کلید واژه: باورهای عامیانه, تعویذ, چهلکلید, فلزکاری صفوی, مضامین شیعی,
چکیده مقاله :
اشیاء فلزی، مانند لوحهای حاوی پیامهای تصویری، نوشتاری و رمزگونه هستند. جامهای فلزی زیادی، منقش به دعا و طلسم از قرون گذشته به جا مانده که از مهمترین آنها میتوان، جام چهلکلید یا جام چهل‌بسمالله را نام برد. جام چهلکلید، نمونه‌ای از تعاویذ دورۀ صفویه است که شکل و کاربردی متفاوت از طلسم و دعا دارد و برای پناهجویی و دورکردن شرّ جن و انس بهکار میرفته‌است. پژوهش حاضر، با هدف "واکاوی نمود مضامین تعویذ جام چهلکلید در دورۀ صفوی" به روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد کیفی انجام شده و برای جمعآوری اطلاعات، از منابع کتابخانهای و اسنادی و مشاهده آثار بهره جسته‌است. این پژوهش در پی پاسخ به این سؤالات است که: 1- جام چهلکلید چیست و چه انواعی داشته‌است؟ 2- مضامین تعویذی چگونه در جام چهلکلید نمود یافته‌است؟ یافتهها نشان میدهد جام چهلکلید در اشکال گوناگون، به‌عنوان ابزار تعویذ، موارد استفاده متعددی داشته و اشکال آن بهدلیل آویزهای کلیدمانند، با سایر جامهای پیشگویی، طاسِ باطلِ سحر و جامهای جادویی دیگر متفاوت بوده و بر اساس باورهای عامیانه، ابزاری برای پیشگیری و درمان بیماری، خوشیُمنی و فتح و گشایش در امور و مهمتر از همه به‌عنوان باطل سحر و دفع چشمزخم بهکار میرفته‌است. مضامین تعویذی در این جام بهصورت باورهای عامیانه در قالب علائم نجومی و رمل، استفاده از عدد چهل و اعداد و حروف ابجد دیده میشود؛ همچنین مضامین شیعی بهصورت آیات و سورههای قران، ادعیه و اسماء متبرکه در آن نمود یافته‌است.
Metal objects such as tablets bearing visual, written, and coded messages have been preserved from past centuries, including metal cups adorned with prayers and talismans. Among the most significant is the 4-key cup, or 4-basmullah cup, a talismanic object from the Safavid period. This 4-key cup differs from typical talismans and prayers in both form and function, having been used for protection against malevolent forces, both human and jinn. The present research, titled "Examining the Themes of the 40-Key Cup Amulet in the Safavid Period," uses a descriptive-analytical method with a qualitative approach, gathering data through library and documentary sources and by observing artifacts. The study aims to answer two questions: (1) What is the 4-key cup, and what types existed? (2) How are amulet themes expressed in the 40-key cup? Findings reveal that the 40-key cup served various purposes, functioning as an amulet distinct from other divination and magic cups due to its key-like pendants. According to popular beliefs, it was used to prevent and treat illness, ensure success and happiness, and, most importantly, counteract witchcraft and ward off the evil eye. The amuletic themes in this cup manifest through folk beliefs in the form of astrological symbols, the number 40, alphabetic symbols, and Shiite themes, which include Quranic verses, prayers, and sacred names.
احسانی، محمد تقی. (1391). هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران. تهران: علمی و فرهنگی.
اسدیان، محمد. (1399). آداب و آیین¬های گذر. تهران: انتشارات هنوز.
اسدیان‌خرم‌آبادی، محمد و دیگران. (1358). باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام. ج۱، تهران: مرکز مردم‌شناسی وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
افروغ، محمد و نوروزی¬طلب، علیرضا. (1389). هویت اسلامی- ایرانی در فلزکاری عصر صفوی: با تأکید بر کتیبه¬های موجود بر آثار فلزی. فصلنامه مطالعات ملی، سال 11، شماره 4، 100-73.
افوشته¬ای ¬نظری، محمود. (1373). نقاوه‌الاثار فى ذكر الاخيار در تاریخ صفویه به اهتمام احسان اشراقی. تهران: علمی و فرهنگی.
بلوکباشی، علی. (1381). باطل سحر. دایره¬المعارف بزرگ اسلامی، جلد 11، مرکز دانشنامه جهان اسلام.
تناولی، پرویز. (1385). طلسم. گرافیک سنتی ایران، تهران: بنگاه.
دانلدسن، بس¬آلن. (1399). اسفند وحشی: پژوهشی درباره سحر و جادو در فرهنگ عامه ایران (ترجمه ابوالقاسم‌سری). تهران: نشر فرهنگ جاوید.
دهخدا، علی‌اکبر. (1373). لغت‌نامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
رازی، فخرالدین. (1402ه.ق). التفسیرالکبیر. بیروت: داراحیاء التراث‌العربی.
رحمانیان، داریوش و حاتمی، علی. (1391). سحر و جادو، طلسم و زنان در عصر قاجار. تاریخی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سال سوم.
سیوری، راجر. (1372). ایران عصر صفویه (ترجمۀ کامبیز عزیزی). ج چهارم، تهران: نشر مرکز.
شریعت‌زاده، علی‌اصغر. (1371). فرهنگ مردم شاهرود. ناشر: مؤلف.
شکورزاده، ابراهیمی. (1363). عقاید و رسوم مردم خراسان. تهران: سروش.
شهری‌باف، جعفر. (1381). طهران قدیم. تهران: معین.
عربستانی، مهرداد. (1387). تعویذ. دایره¬المعارف بزرگ اسلامی، جلد 15، تهران: مرکز دانشنامۀ جهان اسلام.
عموئین، فروغ و بلخاری قهی، حسن و آژند، یعقوب. (1399). مضامین شیعی در کاسه¬های فلزی دورۀ صفوی. فصلنامۀ شیعه‌شناسی، سال 1، شماره 72، 164-137.
فریزر، جیمز جورج. (1386). شاخۀ زرین (ترجمه کاظم فیروزمند). تهران: نشر آگاه.
کولیوررایس، کلارا. (1366). زنان ایرانی و راه و رسم آنان (ترجمه اسدالله آزاد). مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
مادیسون، فرانسیس و ساواژ اسمیت، امیلی. (1387). ابزار آلات علمی (ترجمه غلام¬حسین علی مازندرانی). جلد 11 از مجموعه هنر اسلامی، گردآوری ناصر خلیلی، تهران: کارنگ.
موسی پور، ابراهیم. (1387). دوازده + یک: سیزده پژوهش درباره طلسم تعویذ و جادو. تهران: نشر کتاب.
نجفی، ابوالحسن. (1399). فرهنگ فارسی عامیانه. تهران: نیلوفر.
نسخه خطی امان¬البلیه. ش 665 /ف. کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران.
هدایت، صادق. (1312). نیرنگستان. تهران: انتشارات جاویدان.
Melikoff, I., (1993) Uyur idik uyardilar Alevilik-Bektasilik arast1rmalar1. Tercume: Turan Alptekin, Istanbul, Cem Yay1nevi
Melvin-Koushki, M., (2020) “Is (Islamic) Occult Science Science?” Technollogy and Science, Vol.2, no 18.
Savage-Smith, E. & Smith, M. B., (2004). Magic and Divination in early Islam, USA, Ashgate.
Shaked, S & Naveh, J., (1987). Bowls Magic & Amulets, Aramaic Incantation of Late Antiquity, Magness Press.