تاثیر عوامل محیطی بر روند شکل‌گیری پل‌های هورامان بر مبنای پژوهش‌های باستان‌شناسی

محورهای موضوعی : باستان‌شناسی

پویا طالب‌نیا ¹ , زرین فخار ^{2 *} , فرزاد مافی ³

1 - دانشجوی دکتری، گروه باستان‌شناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.
2 - استادیار‌گروه باستان‌شناسی،‌ واحد ابهر، ‌دانشگاه آزاد اسلامی،‌ ابهر، ‌ایران.
3 - استادیار گروه باستان‌شناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.

تاریخ دریافت : 1403/08/03 تاریخ پذیرش : 1403/10/02 تاریخ انتشار : 1403/12/25

کلید واژه: هورامان, باستان‌شناسی, پل‌های باستانی, مکان‌گزینی, تحلیل آماری, GIS.,

چکیده مقاله :

منطقه هورامان که در غرب زاگرس مرکزی قرار دارد، محدوده‌ای کوهستانی با رودخانه‌های پرآبی است که تداوم جریان آنها دره‌ها و تنگه‌هایی عمیق و باریک را ایجاد نموده است. دره‌ها و تنگه‌های پرآب و حاصلخیزی که طی هزاران سال معابر تردد جوامع انسانی بوده‌اند. این دره‌های سرسبز و غنی نخستین‌بار توسط انسان‌های عصر پارینه‌سنگی استقراری و پس از آن طی هزاران سال سکونتگاه گروه‌های انسانی بوده است. طی این دوران برقراری ارتباط و تعاملات فرهنگی صورت گرفته در این دره‌های از طریق مسیرهای مواصلاتی موجود در امتداد آنها صورت می‌پذیرفت. گاهاً این مسیرهای ارتباطی به وسیله عوارض متعدد طبیعی همچون دره‌ها، رودخانه‌ها، پرتگاه‌ها و ... از هم مجزا می‌گردیدند؛ از این‌رو ساکنان منطقه با ایجاد پل‌هایی زمینه اتصال و ارتباط مسیرها را به یک‌دیگر فراهم می‌نمودند. بررسی‌های باستان‌شناسی در مجموع منجر به شناسایی ۲۳ پل (یا بقایای ۲۳ پل) در سراسر گسترة هورامان شده است. این پل‌ها تحت‌تاثیر عوامل متعددی سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، جغرافیایی و ... شکل گرفته‌اند. در این میان نقش عوامل طبیعی به نسبت دیگر عوامل محسوس‌تر است. در این میان شناخت عوامل طبیعی موثر و میزان تاثیرگذاری آنها در شکل‌گیری پل‌ها مسئلة اساسی نوشتار پیش‌رو است. از این‌رو، با هدف آگاهی از تاثیر و نقش عوامل جغرافیایی موثر در شکل‌گیری پل‌ها، موقعیت مکانی ۲۳ پل شناسایی شده به کمک نرم‌افزار ArcGis با لایه‌های جغرافیایی هم‌پوشانی و داده‌های حاصل مورد تجزیه و تحلیل باستان‌شناختی قرار گرفت. این فرآیند نهایتاً منجر به شناخت دلایل و میزان تاثیرگذاری هر یک از عوامل محیطی و جغرافیایی طبیعی هورامان در شکل‌گیری، توسعه، تداوم و متروک شدن پل‌ها شد. بر پایة مطالعات صورت گرفته ناهمواری، طبقات ارتفاعی، جهت و میزان شیب و شبکه زهکشی مهمترین عوامل جغرافیایی در شکل‌گیری، توسعه، تداوم و متروک شدن پل‌های باستانی هورامان طی ادوار مختلف بوده‌اند.

چکیده انگلیسی:

The  Hawraman region, located in the western part of the Central Zagros, is a mountainous area characterized by abundant rivers whose continuous flow has shaped deep and narrow valleys and gorges. These fertile and well-watered valleys have served as passageways for human societies over millennia. Initially inhabited during the Paleolithic period, these valleys have been home to human communities for thousands of years. Cultural interactions and communications took place through existing routes along these valleys. At times, these routes were interrupted by natural obstacles such as rivers, ravines, and cliffs, prompting local inhabitants to construct bridges to reconnect the pathways. Archaeological investigations have led to the identification of 23 bridges (or remnants thereof) across the Hawraman region. These structures were shaped by political, economic, social, cultural, and geographical factors with natural factors playing a particularly prominent role. The present study seeks to identify and analyze the environmental and geographical variables contributing to the formation of these bridges. To achieve this, the spatial distribution of the 23 identified bridges was overlaid with relevant geographic layers using ArcGIS software, and the resulting data were archaeologically interpreted. The analysis revealed the degree and nature of influence exerted by natural environmental factors on the formation, development, continuity, and abandonment of the bridges. Based on the findings, topography, elevation classes, slope direction and steepness, and the drainage network were identified as the most influential geographic factors affecting the historical trajectory of Hawraman’s ancient bridges.

منابع و مأخذ:

احتشامی، منوچهر (1381). راه و راه‌سازی در ایران، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
امینی‌خواه، ناصر، مافی، فرزاد، قهرمانی، امین (1398). بازشناسی شاخصه‌های هنر معماری در ارزیابی سطح فرهنگی منظر تاریخی ـ فرهنگی با رویکرد ثبت در فهرست آثار جهانی یونسکو، مطالعۀ موردی: محدودۀ اورامانات در استان کرمانشاه، همایش ملی دوسالانۀ باستان‌شناسی و تاریخ هنر ایران، دانشگاه مازندارن، اردیبهشت 1398
بهرام‌زاده، محمد، طالب‌نیا، پویا (1394). «معرفی پل‌های تاریخی هورامانات استان کردستان». همایش ملی هورامان: انسان، طبیعت، زندگی. سنندج. اردیبهشت 1394.
پیرنیا، محمدکریم، افسر، کرامت‌الله (1370). راه و رباط، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی، چاپ دوم.
زارعی، محمدابراهیم (1392). آثار فرهنگی، باستانی و تاریخی کردستان، انتشارات سبحان نو و دانشگاه بوعلی سینا.
صادقی¬راد، مسعود (1397). پژوهش¬های باستان¬شناسی هورامان (بررسی و شناسایی)؛ کردستان (مریوان، سروآباد، سنندج، کامیاران). تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستان¬شناسی.
صادقی¬راد، مسعود (1400). گزارش پژوهش‌های باستان‌شناسی غارهای قلا جی (مستندنگاری و مستندسازی به منظور تهیه پرونده ثبتی و تعیین عرصه و پیشنهاد حریم منظری) کرمانشاه – جوانرود – کلاشی – کلاشی - قلعه جی، کرمانشاه: مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.
طالب¬نیا، پویا (1392). مطالعه و معرفی راه‌های دورهٔ اسلامی استان کردستان و آثار وابسته به آن، رسالهٔ کارشناسی‌ارشد، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر )منتشر نشده).
طالب‌نیا، پویا (1395). «اورامانات؛ پل ارتباطی قلعه ایمام و قلعه پالنگان». همایش ملی مریوان باستان‌شناسی و توسعه گردشگری. مریوان. مهر 1395.
طالب¬نیا، پویا (1403). نگرش باستان‌شناختی، بر روند شکل‌گیری روستاهای منظر فرهنگی هورامان؛ در قرون اسلامی ، رسالهٔ دکترا، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر )منتشر نشده).
طالب‌نیا، پویا (در دست چاپ). «راه تنگی‌ور- هورامان؛ راهی باستانی در دل کوه‌های شاهو». راه‌های ایرانی (یادداشت‌ها و مقلاتی درباره‌ی راه‌های کهن ایران بر پایه مدارک باستان‌شناختی و تاریخی، (به کوشش شهرام زارع). تهران: انتشارات بصیرت. چاپ نشده.
طالب‌نیا، پویا، عاملی‌راد، شلیر (1400). بررسی باستان‌شناسی دوران تاریخی هورامان (شهرستان‌های سروآباد و کامیاران)، تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستان‌شناسی.
طالب‌نیا، پویا، فخار، زرین (1394). «سیر تحول پل‌سازی در معماری پل‌های تاریخی هورامانات کردستان». همایش ملی فرهنگ، گردشگری و هویت شهری. کرمان: 3و4 بهمن 1394.
فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادی‌ها) (1331). استان 5، کردستان (شهرستان‌های: ایلام - بیجار- تویسرکان -سقز-سنندج-شاه آباد-قصرشیرین-کرمانشاه-ملایر-نهاوند-همدان)، جلد 5، انتشارات دایره جغرافیائی ستاد ارتش.
مافی، فرزاد (1397). مطالعات باستان‌شناختی روستاهای تاریخی اورامانات، کرمانشاه، مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.
مافی، فرزاد، امینی‌خواه، ناصر، قهرمانی، امین (1398). نقش پژوهش‌های باستان‌شناسی در ارزیابی منظر تاریخی-فرهنگی با رویکرد ثبت در فهرست آثار جهانی یونسکو( مطالعۀ موردی اورامانات استان کرمانشاه)، همایش ملی دوسالانۀ باستان‌شناسی و تاریخ هنر ایران، دانشگاه مازندارن، اردیبهشت 1398
مخلصی، محمدعلی (1379). پل‌های قدیمی ایران، چاپ اول، تهران: اتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.
یاوری، غلامرضا و محمدمهدی فاضل‌بیگی (1389)، «بررسی آثار توسعه و پایداری زیست بوم منطقه هورامان با کاربرد مدل تخریب»، فصلنامه محیط‌شناسی، 57، 121-128.
ولدبیگی، برهان‌الدین (1380). نگاهی به جاذبه‌های اکوتوریستی اورامان، کرمانشاه: انتشارات طاق بستان.

متن کامل:



197                                                                             تأثیر عوامل محیطی بر روند شکل‌گیری پل‌های هورامان بر مبنای پژوهش‌های باستان‌شناسی

پیام باستان‌شناس شاپا چاپی: ۴۲۸۵-۲۰۰۸ شاپا الکترونیکی: 9886-2980 دورة ۱۶، شمارة ۳۱، پاییز و زمستان ۱۴۰۳

تأثیر عوامل محیطی بر روند شکل‌گیری پل‌های هورامان بر مبنای پژوهش‌های باستان‌شناسی

پویا طالب‌نیا۱ ، زرین فخار۲ ، فرزاد مافی۳

۱ دانشجوی دکتری، گروه باستان‌شناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.

۲  استادیار گروه باستان‌شناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران. نویسندهٔ مسئول: [e-mail]

۳ استادیار گروه باستان‌شناسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران.

 

چکیده		اطلاعات مقاله:
منطقه هورامان که در غرب زاگرس مرکزی قرار دارد، محدوده‌ای کوهستانی با رودخانه‌های پرآبی است که تداوم جریان آنها دره‌ها و تنگه‌هایی عمیق و باریک را ایجاد نموده است. دره‌ها و تنگه‌های پرآب و حاصلخیزی که طی هزاران سال معابر تردد جوامع انسانی بوده‌اند. این دره‌های سرسبز و غنی نخستین‌بار توسط انسان‌های عصر پارینه‌سنگی استقراری و پس از آن طی هزاران سال سکونتگاه گروه‌های انسانی بوده است. طی این دوران برقراری ارتباط و تعاملات فرهنگی صورت گرفته در این دره‌های از طریق مسیرهای مواصلاتی موجود در امتداد آنها صورت می‌پذیرفت. گاهاً این مسیرهای ارتباطی به وسیله عوارض متعدد طبیعی همچون دره‌ها، رودخانه‌ها، پرتگاه‌ها و ... از هم مجزا می‌گردیدند؛ از این‌رو ساکنان منطقه با ایجاد پل‌هایی زمینه اتصال و ارتباط مسیرها را به یکدیگر فراهم می‌نمودند. بررسی‌های باستان‌شناسی در مجموع منجر به شناسایی 23 پل (یا بقایای 23 پل) در سراسر گستره هورامان شده است. این پل‌ها تحت‌تاثیر عوامل متعددی سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، جغرافیایی و ... شکل گرفته‌اند. در این میان نقش عوامل طبیعی به نسبت دیگر عوامل محسوس‌تر است. در این میان شناخت عوامل طبیعی موثر و میزان تاثیرگذاری آنها در شکل‌گیری پل‌ها مسئله اساسی نوشتار پیش‌رو است. از این‌رو، با هدف آگاهی از تاثیر و نقش عوامل جغرافیایی موثر در شکل‌گیری پل‌ها، موقعیت مکانی 23 پل شناسایی شده به کمک نرم‌افزار ArcGis با لایه‌های جغرافیایی هم‌پوشانی و داده‌های حاصل مورد تجزیه و تحلیل باستان‌شناختی قرار گرفت. این فرآیند نهایتاً منجر به شناخت دلایل و میزان تاثیرگذاری هر یک از عوامل محیطی و جغرافیایی طبیعی هورامان در شکل‌گیری، توسعه، تداوم و متروک شدن پل‌ها شد. بر پایه مطالعات صورت گرفته ناهمواری، طبقات ارتفاعی، جهت و میزان شیب و شبکه زهکشی مهمترین عوامل جغرافیایی در شکل‌گیری، توسعه، تداوم و متروک شدن پل‌های باستانی هورامان طی ادوار مختلف بوده‌اند.		تاریخ‌ها: دریافت: ۰۳/۰۸/۱۴۰۳ پذیرش: ۰۲/۱۰/۱۴۰۳
		واژگان کلیدی: هورامان باستان‌شناسی پل‌های باستانی مکان‌گزینی تحلیل آماری GIS

 

 

 

 

مقدمه

از عوامل طبیعی در ایجاد راه­ها، رودخانه­های پر آب و دره­های عمیق هستند که برای عبور از آنها و ایجاد راه­های سریع­تر و نزدیک­تر، انسان به فکر ساختن پل بر روی این موانع افتاد. قطعاً از همان هنگام که بشر توانست برای گذر از جوی­ها و رودخانه‌های کوچک از ابتدایی­ترین راه یعنی استفاده از تنه درختان سود جویه، می­توان گفت کار پل‌سازی آغاز شده است (مخلصی، 1379). در بعضی نواحی به ویژه در قسمت­های شمال و غرب کشور که تعداد رودخانه­ها بیشتر است، ناچار می‌بایستی رودها را قطع کرده و از روی آن بگذرند، بنابراین از همان اعصار قدیم، به فکر ایجاد پل­های موقت و دائم افتاده بودند (پیرنیا و افسر، 1370). منطقهٔ هورامان نیز یکی از همین مناطق می­باشد و نقش پل­ها در راه‌سازی منطقه با توجه به وجود رودخانه­های فراوان حائز اهمیت می­باشد. پل­ها را شاید بتوان پس از ساخت سر پناه از نخستین نمونه­های آثار معماری قلمداد نمود، بویژه در همچون مناطقی که رودخانه­ها و دره­های فراوان دارد. بنابراین برای عبور از این دره­ها و رودخانه­ها ضرورت ایجاد پل امری اجتناب‌ناپذیر بوده است. به همین دلیل پل­های متعددی در این منطقه ساخته شده که اغلب آنها در اثر طغیان هر سالهٔ رودخانه­ها از بین رفته‌اند. با این وجود تعداد قابل توجهی از این پل­ها در جای جای هورامان باقی مانده است (زارعی، 1392: 257).

     سرزمین کوهستانی هورامان منطقه‌ای است با غنای تاریخی و فرهنگی و محیطی که سازگاری انسان با تغییرات محیطی را برای ما بازگو می‌کند. یافته‌های مختلف باستان‌شناسی از هورامان، بیانگر تغییرات و تحولات محیطی و ایجاد فرصت‌ها و تهدیدهایی برای حضور و سکونت جوامع انسانی گذشته در این منطقه بوده است. ساکنان این خطه طی هزاران سال مسیر حرکتی خود را در امتداد دره‌های این منطقه به سوی تکامل و تحول پیمودند. نتیجهٔ این ترددهای تحولی در امتداد مسیرهای باستانی پدید آمدن راه‌های متعدد بود. این راه‌ها گاه با توجه به جغرافیای محیطی منطقه به نقاط صعب‌العبور یا غیر قابل عبوری همچون پرتگاه‌ها، دره‌ها، رودخانه‌های خروشان و ... منتهی می‌گردید که لازمهٔ گذر از آنها تنها احداث پل بود؛ از این‌رو، پل‌ها در هورامان متاثر از عوامل جغرافیایی (موانع طبیعی راه‌ها) بنا نهاده شدند. در این پژوهش مبنا بر آن است که یافته‌های میدانی و اطلاعات کتابخانه‌ای و مستندات تاریخی در خصوص پل‌های باستانی که بر اساس پژوهش‌های باستان‌شناسی انجام گرفته با عوامل جغرافیایی تطبیق داده شود تا به بررسی مسئله اصلی این پژوهش که تاثیر عوامل طبیعی بر روند شکل‌گیری پل‌های باستانی در منظر فرهنگی هورامان است، بپردازد. در واقع هدف از طرح موضوع این نوشتار شناخت عوامل موثر جغرافیایی بر شکل‌گیری، توسعه و متروک شدن پل‌ها در واحد جغرافیایی هورامان، بر مبنای همپوشانی لایه‌های مختلف جغرافیایی با موقعیت مکانی پل‌های باستانی شناسایی شده در گسترهٔ هورامان است.

 

روش پژوهش 

در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و از دو منظر باستان­شناسی و جغرافیایی به بررسی نقش عوامل محیطی بر شکل­گیری پل‌های باستانی منطقه هورامان پرداخته شده است. در مرحله اول، مطالعات باستان­شناسی محدوده هورامان جهت شناسایی و بررسی پل‌های باستانی که طی چند مرحله به انجام رسیده بود (صادقی­راد، 1397؛ مافی، 1397 و طالب‌نیا و عاملی‌راد، 1397) مورد مطالعه قرار گرفتند و اطلاعات مختلف مرتبط با پله‌ها همسان‌سازی و ذخیره گردید. در مرحله دوم، ابزارهای مورد استفاده در پژوهش مانند نقشه­های توپوگرافی، زمین‌شناسی، مدل رقومی ارتفاع، تصاویر ماهواره­ای و داده­های هیدرولوژیک مانند موقعیت رودخانه­ها از منابع مختلف جمع‌آوری گردید. سپس عوامل محیطی مانند ارتفاع، سازندهای زمین­شناسی، رودخانه­ها و .... در نرم افزار ArcGIS با موقعیت پل‌های باستانی همپوشانی داده شد. در پایان، به بررسی ارتباط عوامل محیطی و پل‌های باستانی به منظور آگاهی از چگونگی شکل­گیری آنها پرداخته شد.

 

محدودهٔ مطالعاتی و جغرافیای طبیعی هورامان

هورامان با مختصات جغرافیایی ''34'23°35 تا ''45'42°34 عرض شمالی و ''48'57°46 تا ''48'52°45 طول شرقی، منطقه­ای کوهستانی در غرب زاگرس است. این منطقه از نظر تقسیمات سیاسی در محدودهٔ مرزی دو کشور ایران و عراق قرار دارد. هورامان در کشور عراق شامل بخش­هایی از شرق و جنوب­شرق استان سلیمانیه می­شود. محدودهٔ هورامان در قلمرو مرزی ایران قسمت­هایی از شمال­غرب استان کرمانشاه و بخش جنوب­غربی استان کردستان را شامل می­گردد. این منطقه دارای موقعیت کوهستانی بوده و کوه­ها برجسته­ترین مشخصه جغرافیایی هورامان می­باشند. این بدان معناست که مسئله ناهمواری­های کوهستانی یکی از عواملی است که منطقه هورامان را از مناطق همجوار جدا نگه داشته است (صادقی­راد، 1397). از آنجا که مطالعات ما محدود به منطقهٔ هورامان در ایران است، لذا از پرداختن به محدودهٔ خارج از این حوزه (هورامان در عراق) خودداری می­نماییم. این مناطق را کوهستان‌های سخت و صعب‌العبور تشکیل داده است ارتفاع آن به طور متوسط 1453 متر از سطح آب‌های آزاد (5۰۰ متر تا۳۵۰۰ متر از سطح آب‌های آزاد) است (یاوری و فاضل بیگی، 1389: 122). حدود جغرافیایی هورامان از شمال به سروآباد، از جنوب به ثلاث باباجانی، از غرب به کشور عراق و از شرق به کامیاران و روانسر است (ولدبیگی، 1380: 5). بر این اساس، حدود مکانی این منطقه در استان کردستان از نظر تقسیمات سیاسی در محدودهٔ 4 شهرستان مریوان، سروآباد، سنندج و کامیاران و در استان کرمانشاه از نظر تقسیمات سیاسی در محدودهٔ 4 شهرستان پاوه، روانسر، جوانرود و ثلاث باباجانی قرار دارد (شکل 1).

     از نظر زمین­شناسی، منطقه به دوره­های ژوراسیک، کرتاسه و دوران چهارم تعلق دارد. اسکلت ناهمواری­های منطقه در پی حرکات کوهزایی در اواخر دوران دوم زمین‌شناسی شکل گرفته است و روند ناهمواری­های منطقه به تبعیت از رشته کوه­های زاگرس شمال­غرب - جنوب­شرق است. از لحاظ مورفولوژیکی منطقه هورامان را سرزمین­های مرتفع تشکیل داده است که کوه­های شاهو و کوسالان در نواحی مرکزی و شمالی و ارتفاعات هورامان با ارتفاع 2650 متر در مرکز غرب و ارتفاعات مرزی کمانجر با ارتفاع 2500 متر در غرب و کوه اولادان با ارتفاع بیش از 2700 متر در نواحی مرکزی ناهمواری­های این محدوده را تشکیل داده­اند. از لحاظ مورفولوژیکی منطقه را می­توان به سه واحد کوهستانی، کوهپایه­ای و دشت­های دامنه­ای تقسیم کرد (فرهنگی جغرافیایی آبادی­های... 1385: 299). سنگ­های آهکی دوران دوم که بیشترین گسترش را در منطقه دارند، موجب به وجود آمدن اشکال کارستی شده­اند که به صورت کارست رسیده با درز و شکاف­های فراوان و آبدهی عالی و کیفیت خوب آب از لحاظ شرب و کشاورزی می­باشد. چهره دیگر ناهمواری­ها در این منطقه گنبدهای طاقدیسی با چاله­های ناودیسی مجاور می‌باشند. ارتفاع متوسط این منطقه از آب­های آزاد در حدود 1700 متر بوده که میزان متوسط بارندگی سالیانه آن حدود 800 الی 1000 میلیمتر می­باشد. این منطقه دارای زمستان­های سرد و مرطوب و تابستان­های معتدل است و به طور کلی شش ماه از سال هوا بسیار سرد و مرطوب، 3 ماه از سال هوا معتدل و خنک و حدود 3 ماه از سال هوا نسبتاً گرم است. تغییراتی شدید حرارتی در فصول مختلف سال از مشخصات بارز اقلیمی بوده و یخبندان در آن از آبان ماه شروع شده و تا فروردین ماه ادامه می­یابد به طوری که میانگین تعداد روزهای یخبندان در بعضی از سال­ها به بیش از 100 روز می­رسد (فرهنگی جغرافیایی آبادیهای... 1385: 300). براساس نقشه پهنه‌بندی اقلیمی هورامان دارای آب وهوای نیمه مرطوب و سرد تا گرم است.

     آب وهوای منطقه هورامان را می‌توان به دو ناحیه شرقی و غربی تقسیم کرد. قسمت شرقی هورامان به علت کوهستانی بودن و داشتن ارتفاع‌های زیاد که بیشترین بین 1000 تا 3000 متر است، منطقه‌ای است سردسیر که دارای زمستانی سرد و طولانی است. قسمت غربی هورامان، به ویژه ناحیه جنوب­غربی، دارای نقاط مرتفع زیادی نبوده و در ضمن به واسطه مجاورت با دشت‌های خشک کشور عراق دارای آب و هوایی تا حدودی گرم است. تابستان این منطقه گرم و خشک و زمستان آن ملایم و کوتاه است (یاوری و فاضل‌بیگی، 1389: 122). به دلیل بارندگی مناسب و بارش برف سنگین در هورامان رودها و رودخانه‌هایی به وجود آمده‌اند که اغلب آن‌ها به خاک عراق می‌ریزند. از معروفترین این رودخانه‌ها می‌توان به رودخانه سیروان، لیله، زمکان، قره سو اشاره کرد.

     پوشش گیاهی منطقه از جامعه­های زیستی گوناگونی تشکیل شده که تحت تاثیر پدیده عام تکاملی قرار گرفته است. این پوشش در 20 هزار سال اخیر بر اثر تغییر شرایط اقلیمی دستخوش دگرگونی­هایی شده است. بر اساس مطالعات گروهی از زیست­شناسان، جانورشناسان، گیاه‌شناسان، رسوب­شناسان و شیمی­دانان آمریکایی در زمینهٔ وضعیت پوشش گیاهی زاگرس که از طریق گرده‌شناسی با آزمایش کربن 14 انجام شد. هورامان از نظر جغرافیای گیاهی، متعلق به قلمرو هولارتیک، ناحیهٔ ایران ـ تورانی، حوزهٔ ایران ـ آناتولی و زیر حوزهٔ کردستان ـ زاگرسی می‌باشد. به دلیل بارش باران کافی و فروان، منطقه هورامان از پوشش گیاهی خودرو بسیار غنی برخوردار می‌باشد. منطقه هورامان باتوجه به پوشش گیاهی و بارندگی مناسب و طبیعت مناسب خود زیستگاهی مناسب برای انواع پرندگان، خزندگان، آبزیان و پستانداران فراهم کرده است (صادقی­راد، 1397: 48).

 

 

شکل 1: هورامان در تقسیمات سیاسی (ایران: کردستان و کرمانشاه) و پراکنش مکان­های باستانی (صادقی‌راد، 1397: 75)

 

 

 

 

پیشینهٔ پژوهشی پل‌های هورامان 

از نخستین مطالعات صورت گرفته بر روی پل‌های منطقه هورامان می‌توان به پروژه تحقیقاتی پویا طالب‌نیا که در راستای مطالعه راه‌های باستانی کردستان و آثار وابسته بود، اشاره کرد (طالب‌نیا، 1392؛ 1395؛ 1403؛ در دست چاپ؛ بهرامی‌زاده، 1394؛ طالب‌نیا و فخار، 1394). بررسی باستان­شناسی منطقه هورامان کردستان در سال 1397 توسط مسعود صادقی­راد به انجام رسید (صادقی‌راد، 1397)، طی این بررسی 20 پل باستانی شناسایی و مستندنگاری شد (صادقی‌راد، 1397: 1309 -1311). در سال 1400 هیات مشترک ایران و آلمان به سرپرستی پویا طالب­نیا و شلیر عاملی­راد بخش­های شمال­شرقی هورامان (شهرستان کامیاران و سروآباد) را بررسی نمودند که طی این بررسی 7 پل مجدداً بازنگری و بررسی و 1 پل جدید شناسایی گردید (طالب‌نیا و عاملی‌راد، 1400). در سال 1401 مسعود صادقی­راد پژوهش‌های را به منظور تعیین عرصه و حریم غارها و پناهگاه‌های صخره‌ای روستای قلاجی به انجام رسانید که منجر به شناسایی بقایای پایه‌های پل در روستای قلاجی گردید (صادقی­راد، 1401: 31). علاوه بر این در راستای تکمیل پروژه پیش‌رو، پل پردیور مورد مطالعه قرار گرفت.

 

باستان­شناسی پل‌های هورامان

طی تمامی پژوهش‌های به عمل آمده در منطقهٔ هورامان مجموعاً 23 پل شناسایی، ثبت و مستندنگاری شدند. از نظر توالی گاهنگاری پل‌های باستانی شناسایی شده منطقه از دورهٔ ساسانی تا دوره پهلوی تاریخگذاری شده‌اند. لازم به ذکر است که برخی پل‌ها دارای توالی گاهنگاری چند دوره­ای هستند. برخی از پل‌ها همچون پل دله مرز از زمان شکل‌گیری (دوره ساسانی) تا کنون مورد استفاده قرارگرفته‌اند و این تداوم در بقایای بر جای مانده قابل رویت است. مهمترین کاربری پل‌های هورامان را می‌توان اتصال راه‌ها، کوتاه کردن مسیر و هموار نمودن راه دانست (شکل ۲). به طور کلی می‌توان پل‌های هورامان را به دو گروه تقسیم نمود:

گروه اول: پل‌های ساخته شده با سنگ؛ این گونه از پل‌ها در محدوده کوهستانی و در میان در‌ه‌های عمیق ساخته شده‌اند. از ویژگی این پل‌ها وجود پایه‌های مجزا و ستون مانند است. پایه­های عموماً مربع شکل، پنج ضلعی، نیم دایره و در پادامنه، کنارهٔ رودخانه، بستر رودخانه و یا بر سطح تخته سنگ­های بزرگ داخل رودخانه احداث گردیده­اند (فخار و طالب­نیا، 1394: 8). تمام این گروه از پل­های منطقهٔ هورامان فاقد پی، طاق و دهانه، کانه یا کنو، جان پناه، کتیبه، اتاق، میل راهنما و پشتبند است. همچنین اکثر پایه پل‌های این دسته دارای موج‌شکن هستند. برخی از پل­ها دارای چندین دوره ساخت و ساز اصلی و چندین مرحله بازسازی هستند. احتمالاً بنای اصلی و پایه اکثر پل­ها مربوط به دوران تاریخی می­باشد (صادقی‌راد، 1397: 1311). مصالح اصلی این گروه از پل‌ها سنگ، قلوه سنگ، چوب درختان محلی، ساروج و ملات گچ است. روی پل­ها با تنه درختان و ماسه و خاک مفروش شده­اند. پل­ها فاقه طاق بوده و پایه­ها (ستون­ها) به صورت یک پارچه تا قسمت بالای پل ساخته شده­اند. عرض آنها بی  5/1 تا 8/1 متر و عمدتاً ما­ل­رو هستند. این امر نیز  به شرایط منطقه و کوهستانی بودن آن ارتباط دارد که غیر از استفاده از چهارپایان، وسیله نقلیه دیگری قادر به حرکت در این مسیرهای باستانی نمی‌باشند. تقریباً تمامی پل­ها به یک سبک هستند و تعداد پایه­ها متناسب با عرض دره و رودخانه و ارتفاع آنها به عمق رودخانه و عوارض پیرامون ان وابسته است. علاوه بر این میزان اهمیت راه­ها نیز بر چگونگی وضعیت پل­ها تاثیر می­گذارد. در منطقهٔ هورامان مجموعاً 20 پل از این نوع شناسایی گردیده است. ویژگی‌های مطرح شده در ارتباط این گروه در واقع سبک اصلی پل و پل‌سازی در هورامان است.

گروه دوم: پل‌های ساخته شده با آجر؛ این گونه از پل‌ها در حاشیهٔ محدودهٔ هورامان و در مناطق تپه ماهوری پیرامون هورامان ساخته شده‌اند. از ویژگی این پل‌ها بر خلاف پل‌های سنگی، پایه‌های متصل با طاق و دهانه است. پایه­ها در این گروه عموماً قایقی شکل و در کنارهٔ رودخانه و بستر رودخانه احداث گردیده­اند. تمام این گروه از پل­های منطقهٔ هورامان دارای طاق و دهانه، کانه یا کنو، جان پناه و پشتبند است. همچنین اکثر پایه پل‌های این دسته دارای موج‌شکن هستند. عموماً این گروه از پل‌ها تک دوره‌ای یا نهایتا‌ً دو دوره‌ای (یک دوره ساخت و یک دوره بازسازی) هستند. احتمالاً بنای اصلی و پایه اکثر پل­ها مربوط به دوران اسلامی می­باشد. مصالح اصلی این گروه از پل‌ها آجر و ساروج و ملات گچ است. روی پل­ها با آجر مفروش (امروزه آسفالت) شده­اند. پل­ها دارای طاق بوده و پایه­ها (ستون­ها) معمولاً بر روی پی‌های سنگی ساخته شده­اند. عرض آنها بین  2 متر تا 4 متر هستند. پل‌های این گروه از نظر سبک تا حدودی متفاوت هستند و تعداد پایه­ها متناسب با عرض رودخانه و ارتفاع آنها به نسبت پل‌های سنگی کمتر است. علاوه بر این میزان اهمیت راه­ها بر چگونگی وضعیت پل­ها تاثیر می­گذارد. در منطقهٔ هورامان مجموعاً 3 پل از این نوع شناسایی گردیده است. 

 

 

 

شکل 2: پل‌های باستانی هورامان در گسترهٔ هورامان (ایران: کردستان و کرمانشاه) (طالب‌نیا، 1403)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 1: پل‌های باستانی شناسایی شده در گستره هورامان (طالب‌نیا، 1403)

پل‌های باستانی شناسایی شده در گستره هورامان
کد	نام	قدمت	شهرستان	رودخانه	جهت	اندازه (طول-عرض - ارتفاع (متر))	ساختار	ارتفاع از سطح آب‌های آزاد	مختصات جغرافیایی
2113	پل دله مرز	ساسانی، قرون اولیه، میانی و متاخر دوره اسلامی	سروآباد	گاورود	ش.غ – ج.ش	5/7×5×70	سنگی	870	635282 3887057
2122	پل دیوزناو	ساسانی، قرون اولیه، میانی و متاخر دوره اسلامی	سروآباد	گاورود	ش.غ – ج.ش	3/6×5×55	سنگی	920	638720 3883529
2163	پل (1) بلبر	ساسانی	سروآباد	رزاب	ش - غ	5/2×5/1×12	سنگی	892	617446 3900439
2175	پل «1» سلین	ساسانی	سروآباد	رزاب	ش.غ – ج.ش	7×50×50	سنگی	832	620272 3899591
2177	پل «2» سلین	معاصر (پهلوی)	سروآباد	رزاب	ش - غ	5/7×3×85	سنگی	830	620505 3898792
3005	پل پده گورا	ساسانی،  اسلامی	سنندج	رزاب	ش.غ – ج.ش	10×5×45	آجری - سنگی	1320	638720 3883529
3054	پل باجی بگ	اسلامی (؟)	سنندج	گاورود	ش.ش – ج.غ	4×4×25	آجری	1257	667883 3882869
3055	پل کومله	اسلامی (؟)	سنندج	گاورود	ش.غ – ج.ش	5×5/3×50	سنگی	1315	662414 3881452
3056	پل القادر	تاریخی (؟)	سنندج	گاورود	ش.غ – ج.ش	3/5×5×15	سنگی	1240	666553 3881307
3073	پل چوینه	اسلامی	سنندج	گاورود	ش.ش – ج.غ	5×5×70	سنگی	1290	672403 3884059
3090	پل گندمان	قرون متاخر دوره اسلامی	سنندج	گاورود	ش.ش – ج.غ	5×6×22	آجری	1428	676339 3897193
4029	پل تنگی ور	قرون متاخر دوره اسلامی و معاصر (پهلوی)	کامیاران	تنگی‌ور	ش.ش – ج.غ	8/4×6/1×12	سنگی	983	648223 3881376
4045	پل «1» پالنگان	ساسانی	کامیاران	تنگی‌ور	ش.غ – ج.ش	5/3×5/4×50	سنگی	983	647104 3883529
4046	پل «2» پالنگان	اسلامی	کامیاران	تنگی‌ور	ش.غ – ج.ش	4×5/3×23	سنگی	1002	646043 3881392
4047	پل «3» پالنگان	قرون متاخر دوره اسلامی	کامیاران	تنگی‌ور	ش.غ – ج.ش	5/3×4×35	سنگی	1002	646162 3881838
4048	پل «1» دواب	تاریخی و اسلامی	کامیاران	گاورود	ش - غ	6×6×50	سنگی	983	646177 3882203
4049	پل «2» دواب	ساسانی، قرون اولیه، میانی و متاخر دوره اسلامی	کامیاران	گاورود	ش.ش – ج.غ	6×5×25	سنگی	987	645991 3882233
4057	پل باغ شیخ عمر	اسلامی	کامیاران	تنگی‌ور	ش.غ – ج.ش	3×5/1×17	سنگی	1012	645644 3880907
4108	پل درویش بگ	اسلامی	کامیاران	گاورود	ش.ش – ج.غ	5×3×45	آجری	1345	676647 3880483
2199	پل (2) بلبر	اسلامی	سروآباد	زراب	ش - غ	1.2×2×15	سنگی	877	617696 3901642
-	پل پردیور	اسلامی	پاوه	سیروان	ش.ش – ج.غ	5×4×96	سنگی	626	609480 3887932
-	پل قلاجی	اسلامی (؟)	جوانرود	لیله	ش.ش – ج.غ	؟	سنگی	670	599813 3869929
-	پل روار	اسلامی (؟)	سروآباد	گاورود	ش.ش – ج.غ	؟	سنگی	810	630656 3891602

 

 

 

    

شکل ۳: پل دله مرز (طالب‌نیا، 1397)                                   شکل ۴: پل دیوزناو (طالب‌نیا، 1397)

 

   

شکل ۵: پل 1 بلبر (طالب‌نیا، 1392)  شکل ۶: پل 1 سلین (طالب‌نیا، 1392)

   

شکل ۷: پل 2 سلین (صادقی‌راد، 1397)  شکل ۸: پل پده گورا (صادقی‌راد، 1397)

   

شکل ۹: پل باجی بگ (طالب‌نیا، 1397)  شکل ۱۰: پل کُومله (صادقی‌راد، 1397)

   

شکل ۱۱: پل عبدالقادر (صادقی‌راد، 1397)  شکل ۱۲: پل چوینه (صادقی‌راد، 1397)

    

شکل ۱۳: پل گندمان (طالب‌نیا، 1400)  شکل ۱۴: پل تنگی‌ور(طالب‌نیا، 1401)

    

شکل ۱۵: پل 1 پالنگان (طالب‌نیا، 1400)  شکل ۱۶: پل 2 پالنگان (طالب‌نیا، 1397)

    

شکل ۱۷: پل 3 پالنگان (طالب‌نیا، 1402)  شکل ۱۸: پل 1 دواب (طالب‌نیا، 1400)

    

شکل ۱۹: پل 2 دواب (طالب‌نیا، 1400)                                                  شکل ۲۰ پل باغ شیخ عمر (طالب‌نیا، 1400)

    

شکل ۲۱: پل درویش بگ (طالب‌نیا، 1400)  شکل ۲۲: پل 2 بلبر (طالب‌نیا و عاملی‌راد، 1400)

    

شکل ۲۳: پل پردیور (طالب‌نیا، 1403)  شکل ۲۴: پل قلاجی (صادقی‌راد، 1400)

 

 

شکل ۲۵: پل روار (طالب‌نیا، 1392)

 

 

شبکهٔ راه‌های و موقعیت پل‌های باستانی هورامان

در مبحث مسیرهای مواصلاتی (راه‌ها) مشخص گردید در گستره هورامان مسیرهای مواصلاتی (راه‌ها) به دو دسته شامل مسیرهای مواصلاتی (راه‌ها) اصلی (فرامنطقه‌ای) و مسیرهای مواصلاتی (راه‌ها) فرعی (درون منطقه‌ای) تقسیم می‌شوند. در این میان 100 درصد مکان‌گزینی پل‌های هورامان (23 پل) در امتداد مسیرهای مواصلاتی (راه‌ها) اصلی (فرامنطقه‌ای) شکل گرفته‌اند. لازم به ذکر است که مسیرهای مواصلاتی (راه‌ها) اصلی (فرامنطقه‌ای) به نوبه خود نوعی مسیر مواصلاتی (راه‌ها) فرعی (درون منطقه‌ای) نیز محسوب می‌گردد. مسیرهای مواصلاتی (راه‌ها) اصلی به صورت کلی در مرکز و نیمه جنوبی محدودهٔ منظر فرهنگی هورامان قرار دارند. 5 مسیرهای مواصلاتی (راه‌ها) اصلی در گسترهٔ هورامان وجود دارد. مسیرهای مواصلاتی (راه‌ها) فرعی به صورت کلی در مرکز و نیمه شمالی محدودهٔ منظر فرهنگی هورامان قرار دارند. 15 مسیرهای مواصلاتی (راه‌ها) فرعی در گسترهٔ هورامان وجود دارد (شکل ۲۶).

 

 

 

شکل ۲۶: همپوشانی پل‌های باستانی بر لایه‌ مسیرهای مواصلاتی (راه‌ها) در گستره منظر فرهنگی هورامان (طالب‌نیا، 1403)

 

 

تجزیه و تحلیل

بررسی عوامل موثر در روند شکل‌گیری پل‌های باستانی منظر فرهنگی هورامان 

همواره شرایط محیطی و ویژگی‌های طبیعی نقش اساسی در شکل‌گیری، تداوم و یا اضمحلال (متروک شدن) پل‌های باستانی هر منطقه داشته‌اند. از این‌رو، با هدف آگاهی از چگونگی تاثیر عوامل جغرافیایی بر ایجاد پل‌های باستانی هورامان، با هم‌پوشانی آنها بر نقشه‌های جغرافیایی در نرم افزار ArcMap، به تجزیه و تحلیل و ارزیابی میزان تاثیرگذاری این پدیده‌ها (زمین‌شناسی، ناهمواری، منابع آبی و ...) بر روند شکل‌گیری پل‌های باستانی هورامان پرداخته می‌شود. برای آگاهی از علل و شناخت عوامل موثر بر شکل‌گیری پل‌های باستانی هورامان، موقعیت آنها بر روی لایه­های مختلف جانمایی و هر یک به صورت جداگانه توصیف و تجزیه و تحلیل گردید. مولفه‌های جغرافیایی مد نظر برای تجزیه و تحلیل نهایی به ترتیب شامل دوره زمین‌شناسی، واحدهای زمین‌شناسی، ناهمواری، شیب، منابع آبی، نوع خاک، کاربری اراضی و پوشش گیاهی هستند.

     هم‌پوشانی پل‌های باستانی بر نقشه ادوار زمین‌شناسی مشخص نمود که بیش از 74 درصد مکان‌گزینی پل‌های باستانی هورامان بر روی لایه‌هایی از دوره‌های تریاس ـ کرتاسه، کرتاسه جدید ـ پلیوسن و کرتاسه قرار دارد. دلیل این امر گستردگی این سه لایه در محدودهٔ هورامان است. لایه‌هایی دوره‌های تریاس ـ کرتاسه، کرتاسه جدید ـ پلیوسن و کرتاسه بیش از 80 درصد محدوده هورامان را فراگرفته‌اند؛ از این‌رو، نمی‌توان این معیار را از دلایل شکل‌گیری پل‌های باستانی هورامان به شمار آورد؛ چرا که وسعت این لایه‌ها سبب گردیده تا مکان‌گزینی بیشتری را به خود اختصاص دهند. دوره تریاس ـ کرتاسه (35% - تعداد 8 پل)، دوره کرتاسه جدید ـ پلیوسن (30 % - تعداد 7 پل)، دوره کرتاسه جدید (9% - تعداد 2 پل)، دوره کرتاسه (9% - تعداد 2 پل)، دوره اولیگوسن ـ میوسن (9% – تعداد 2 پل)، دوره پلیوسن ـ ائوسن (4% - تعداد 1 پل) و دوره کوارترنری (%4 – تعداد 1 پل) هر یک تعدادی از مجموع 23 پل را به خود اختصاص داده‌اند (شکل ۲۷).

     از نظر ساختاری نیز سازند‌های آهک کوه بیستون و فیلیش (ماسه سنگ، گل سنگ، آهک و ...) 69 درصد مکان‌گزینی‌ها را به خود اختصاص داده است. این سازندها حدود 40 درصد وسعت هورامان را فرا گرفته است. آهک کوه بیستون (30% – تعداد 7 پل)، سنگ‌های تفکیک نشده کرتاسه بالایی (9% - تعداد 2 پل)، ماسه سنگ، شیل، آهک و سنگ‌های آتشفشانی (9% – تعداد 2 پل)، دیاباز (9% – تعداد 2 پل)، فیلیش (ماسه سنگ، گل سنگ، آهک و ...) (39% - تعداد 9 پل)، شیل خاکستری تیره (4% - تعداد 1 پل) هر یک تعدادی از مجموع 23 پل‌های باستانی را به خود اختصاص داده‌اند (شکل ۲۸).

 

شکل ۲۷: همپوشانی پل‌های باستانی بر لایه ادوار زمین‌شناسی زمین‌شناسی در گستره منظر فرهنگی هورامان (طالب‌نیا، 1403)

 

 

شکل ۲۸: همپوشانی پهنه‌های تلفیقی بر لایه سازندهای در گستره منظر فرهنگی هورامان (طالب‌نیا، 1403)

 

 

     هم‌پوشانی پل‌های باستانی بر نقشه ناهمواری مشخص نمود که بیش از 96 درصد مکان‌گزینی‌ها برای ایجاد پل در هورامان در تراز ارتفاعی 1500 – 500 متری از سطح آب‌های آزاد قرار دارد. همچنین تمام راه‌های باستانی و شبکه مواصلاتی در این تراز ارتفاعی قرار دارند. ترازهای ارتفاعی 1500 – 1000 و 1000 – 500 متری از سطح آب‌های آزاد که مجموعاً 15 درصد محدوده هورامان را فراگرفته‌اند، 96 درصد مکان‌گزینی پل‌های هورامان را به خود اختصاص داده‌اند. تراز ارتفاعی 2000 – 1500 متری از سطح آب‌های آزاد که بیش از 60 درصد محدوده هورامان را فراگرفته‌اند، تقریباً 4 درصد مکان‌گزینی پل‌های هورامان را به خود اختصاص داده‌اند. دامنه‌ای بودن این تراز ارتفاعی عمدتاً در سراسر هورامان بخش‌های دامنه‌ای را شامل می‌شود و این مهمترین دلیل کمبود پل در این تراز ارتفاعی است. تراز ارتفاعی 1000 – 500 از سطح آب‌های آزاد (44% – تعداد 10 پل)، تراز ارتفاعی 1500 – 1000 از سطح آب‌های آزاد (52% - تعداد 12 پل) و تراز ارتفاعی 2000 – 1500 از سطح آب‌های آزاد (4% – تعداد 1 پل) هر یک تعدادی از مجموع 23 پل باستانی را به خود اختصاص داده‌اند (شکل ۲۹).

     هم‌پوشانی پل‌های باستانی بر نقشه شیب مشخص نمود که 44% (تعداد 10 پل) مکان‌گزینی پل‌های هورامان در جهت شمال‌شرق - جنوب‌غرب (5/67 – 5/22 درجه - 5/247 – 5/202 درجه) و 39% (تعداد 9 پل) مکان‌گزینی پل‌های در جهت شمال‌غرب – جنوب‌شرق (5/337 – 5/292 درجه - 5/157 – 5/112 درجه) قرار دارد. با توجه به جهت کشیدگی ارتفاعات کوهستانی این جهات مطابق بر  شیب عمومی منطقه و دو سمت دره‌ها است؛ 17% (تعداد 4 پل) مکان‌گزینی پل‌های در جهت شرق به غرب (5/112 – 5/67 درجه - 5/337 – 5/292 درجه) قرار دارد (شکل ۳۰).

 

 

 

شکل ۲۹: همپوشانی پل‌های باستانی بر لایه ناهمواری در گستره منظر فرهنگی هورامان (طالب‌نیا، 1403)

 

 

شکل ۳۰: همپوشانی پل‌های باستانی بر لایه شیب در گستره منظر فرهنگی هورامان (طالب‌نیا، 1403)

 

 

     هم‌پوشانی پل‌های باستانی بر نقشه‌ شبکه‌زهکشی مشخص نمود که بیش از 96 درصد مکان‌گزینی پل‌های هورامان (تعداد 22 پل از 23 پل) در ارتباط با رودخانه سیروان و زیرشاخه‌های آن است؛ در این بین بیش از 65 درصد مکان‌گزینی پل‌های هورامان (تعداد 15 پل از 23 پل) در ارتباط با دو شاخه اصلی رودخانه سیروان یعنی گاورود و رزاب قرار دارد. دلیل این امر قرارگیری این رودخانه در امتداد دره‌های اصلی و ارتباطی هورامان که متعاقباً خود نشأت گرفته از وضعیت چین‌خوردگی‌های کوهستانی منطقه است، می‌باشد. در هورامان رودخانه‌های اصلی با 78 درصد و مجموعاً 18 پل و رودخانه‌های فرعی با 32 درصد و مجموعاً 5 پل از مجموع 23 پل هورامان را به خود اختصاص داده‌اند. پل قلاجی بر روی رودخانه لیله تنها پل (4 درصد و تعداد 1 پل) شناسایی شده موجود بر روی رودخانه‌ای غیر از سیروان است؛ هرچند رودخانهٔ لیله نیز خارج از مرز ایران نهایتاً به سیروان می‌پیوندد (شکل ۳۱).

 

 

شکل ۳۱: همپوشانی پل‌های باستانی بر لایه منابع آبی در گستره منظر فرهنگی هورامان (طالب‌نیا، 1403)

 

     هم‌پوشانی پل‌های باستانی بر نقشه‌ خاک مشخص نمود که 78 درصد (تعداد 15 پل از مجموع 23 پل) مکان‌گزینی پل‌های هورامان بر روی خاک‌های رخنمون سنگی / اینتی‌سول قرار دارد. لایه‌ رخنمون سنگی / اینتی‌سول تقریباً سراسر محدودهٔ یعنی حدود 90 درصد وسعت منظر فرهنگی هورامان را فراگرفته است. این امر علت اصلی بیشترین مکان‌گزینی پل‌های هورامان بر روی این نوع خاک است. لایه‌ اینسپتیزول نیز 32 درصد (تعداد 8 پل از مجموع 23 پل) مکان‌گزینی پل‌های هورامان را به خود اختصاص داده است؛ تراکم پل در منطقهٔ پالنگان و وجود این نوع خاک در این منطقه علت این امی می‌باشد (شکل ۳۲).

 

 

 

شکل ۳۲: همپوشانی پل‌های باستانی بر لایه خاک در گستره منظر فرهنگی هورامان (طالب‌نیا، 1403)

 

 

     هم‌پوشانی پل‌های باستانی بر نقشه‌ کاربری اراضی مشخص نمود که 56 درصد مکان‌گزینی پل‌های هورامان بر روی اراضی با کاربری جنگلی مخلوط انبوه و کشاورزی دیم مخلوط (تعداد 13 پل) قرار دارد. اراضی کم جنگل (13% – تعداد 3 پل)، اراضی جنگلی متوسط (9% – تعداد 2 پل)، اراضی جنگلی مخلوط انبوه (26% – تعداد 6 پل)، اراضی کشاورزی دیم مخلوط (30% – تعداد 7 پل)، اراضی باغ (9% - تعداد 2 پل)، اراضی کشاورزی انبوه (9% – تعداد 2 پل) و اراضی کشاورزی (4% – تعداد 1 پل)، هر یک تعدادی از مجموع 23 پل باستانی شناسایی شده را به خود اختصاص داده‌اند (شکل ۳۳).

 

 

شکل ۳۳: همپوشانی پهنه‌های تلفیقی بر لایه کاربری اراضی در گستره منظر فرهنگی هورامان (طالب‌نیا، 1403)

 

 

     هم‌پوشانی پل‌های باستانی بر نقشه‌ پوشش گیاهی مشخص نمود که 78 درصد مکان‌گزینی پل‌های هورامان بر روی اراضی با پوشش گیاهی محدود اراضی با پوشش بلوط ایرانی و بنه (تعداد 18 پل) قرار دارد. پوشش گیاهی محدود (35% – تعداد 8 پل)، مناطق فاقد پوشش (13% - تعداد 3 پل)، پوشش بلوط ایرانی ـ بنه (43% – تعداد 10 پل) و پوشش بادام کوهی (9% – تعداد 2 پل) هر یک بخش‌هایی از مجموع 23 پل‌های باستانی را به خود اختصاص داده‌اند (شکل ۳۴).

 

 

 

شکل ۳۴: هم‌پوشانی پهنه‌های تلفیقی بر لایه پوشش گیاهی در گستره منظر فرهنگی هورامان (طالب‌نیا، 1403)

 

تاثیرات محیطی در مکان‌گزینی استقرارگاه‌ها (روستاها) در هورامان بر پایه تحلیل آماری

محیط طبیعی خشن و سرزمین کوهستانی هورامان، به دلیل ساختار توپوگرافی بسته و درون گرای پیوسته و نسبتاً هم ساختار، در طی صدها سال منظری از فرهنگ زندگی و هم آمیختگی انسان و طبیعت در ساختار شکل‌گیری و گسترش و توسعه روستاهای این منطقه در تمام جوانب میراث ملموث و ناملموس معماری و هنر و صنایع دستی ایجاد کرده است که قابل تکرار و توسعه بوده است و می‌توان به گونه‌ای مدل‌های این معماری و هنر را به صورتی منطقی مدل نمود و بلکل دارای شیوه و سبک خاص منطقه‌ای خویش می‌باشد (طالب‌نیا، 1403).

     چنان‌که پیش از این بیان گردید، سبک معماری پل‌های هورامان با عوامل فرهنگی و محیطی این منطقه، همچون دیگر جنبه‌های معماری دارای درهم تنیدگی خاصی است. البته این موضوع دارای مسیر رشد و توسعه تقریباً مشخصی است که از عناصر انسان ساخت در ترکیب با طبیعت آغاز می‌شود. تغییرات و تطور پل‌های باستانی منظر فرهنگی هورامان بیشتر متأثر از محل استقرار و راه‌های دسترسی درون سرزمینی بوده است، اگرچه تغییرات ابعادی و اهمیت آنها از عوامل فراسرزمینی نیز تاثیر گرفته است. بازشناسی باستان‌شناسانه و علمی عوامل تاثیرگذار بر شکل‌گیری و ماندگاری پل‌های باستانی هورامان می‌تواند در برنامه‌ریزی و مدیریت حفاظت منظر فرهنگی این دسته از آثار باستانی موثر باشد.

     هم‌پوشانی داده‌های حاصل از تجزیه و تحلیل پل‌ها با نقشه‌های پایه جغرافیایی از یک سو دلایل مکان‌گزینی آنها را در محدودهٔ هورامان به اثبات رسانید و از سوی دیگر میزان نقش و اهمیت آنها در هر محیط جغرافیایی را بر حسب آمار مورد بررسی قرار داد. بر این اساس، مکان‌گزینی پل‌های باستانی هورامان به علت تنوع عوامل طبیعی در سراسر هورامان یکسان نبوده و بنا به ویژگی‌های هر نقطه کم یا زیاد می‌شود. از این‌رو، به منظور آگاهی از وضعیت و چگونگی مکان‌گزینی دقیق‌تر بر پایهٔ میزان تاثیرگذاری، عوامل موثر در سه سطح زیاد، متوسط و کم دسته‌بندی و بر حسب موقعیت هر یک تجزیه تحلیل گردید. 

دسته اول / عوامل با تاثیر زیاد - «مهمترین و تاثیرگذاری­ترین عوامل»: بیشترین مکان‌گزینی‌ها یا شکل‌گیری پل‌های باستانی در ارتباط با مناطقی که مربوط به «دوره تریاس – کرتاسه و کرتاسه جدید - پلیسون» و بر روی «آهک کوه بیستون و فیلیش» با «تراز ارتفاعی 1500 –500 متری از سطح آب­های آزاد» قرار داشتند و شیب آنها عموماً در جهات «جهت شمال‌شرق - جنوب‌غرب (5/67 – 5/22 درجه - 5/247 – 5/202 درجه) و شمال‌غرب – جنوب‌شرق (5/337 – 5/292 درجه - 5/157 – 5/112 درجه)» بود، شکل‌گرفتند. این پل‌ها بر روی خاکی از نوع رخنمون سنگی / اینتی‌سول و بر روی رودخانه‌های اصلی منطقه احداث می‌شدند و کاربر اراضی پیرامون آنها عمدتاً از جنگل‌های مخلوط انبوه و کشاورزی دیم مخلوط بود و پوشش گیاهی آن نیز از نوع پوشش گیاهی محدود و بلوط ایرانی - بنه است. این پل‌ها در امتداد مسیرهای مواصلاتی (راه‌ها) اصلی (فرامنطقه‌ای) قرار داشتند. از نظر موقعیت این ویژگی­ها عمدتاً در دو منطقه حوزه مطالعاتی که دره‌های رودخانه گاورود و رودخانه رزاب در شمال ارتفاعات شاهو و محل تلاقی آنها که منجر به تشکیل رودخانه سیروان (دره سیروان) هست، نمایان است (جدول 2؛ شکل ۳۵).

دسته دوم / عوامل با تاثیر متوسط: مرحله بعد بیشترین مکان‌گزینی‌ها یا شکل‌گیری پل‌ها در ارتباط با مناطقی که مربوط به «دوره کرتاسه، دوره کرتاسه جدید و دوره الیگوسن» و بر روی «سازندهای سنگ‌های تفکیک نشده کرتاسه بالایی، ماسه سنگ، شیل، آهک و سنگ‌های آتشفشانی و دیاباز» با «تراز ارتفاعی 2000 –1500 متری از سطح آب­های آزاد» قرار داشتند و شیب آنها عموماً در جهات «شرق به غرب (5/112 – 5/67 درجه - 5/337 – 5/292 درجه)» بود، شکل‌گرفتند. این پل‌ها بر روی خاکی از نوع اینسپتیزول و بر روی رودخانه‌های فرعی منطقه احداث می‌شدند و کاربر اراضی پیرامون آنها عمدتاً از کم جنگل، جنگلی متوسط، باغی و کشاورزی انبوه بود و پوشش گیاهی آن نیز از نوع فاقد پوشش گیاهی و بادام کوهی است. این پل‌ها در امتداد مسیرهای مواصلاتی (راه‌ها) فرعی (منطقه‌ای) قرار داشتند. از نظر موقعیت این ویژگی­ها عمدتاً در سه منطقه حاشیهٔ (پسکرانه‌های هورامان) حوزه مطالعاتی شمال‌شرق، شمال و جنوب‌غرب محدوده قرار دارد، نمایان است (جدول 2؛ شکل ۳۵).

دسته سوم / عوامل با تاثیر کم: مرحله آخر بیشترین مکان‌گزینی‌ها یا شکل‌گیری پل‌ها در ارتباط با مناطقی که مربوط به «دوره پلیوسن ـ ائوسن و دوره کوارترنری» و بر روی «سازند شیل خاکستری تیره» قرار داشتند. در گسترهٔ هورامان هیچ پل با «تراز ارتفاعی 500 – 00 متری و 3345 – 2000 متری از سطح آب­های آزاد»؛ در شیب «شمال به جنوب (5/22 – 5/337 درجه - 5/202 – 5/157 درجه)»؛ در مناطقی با خاک از نوع «اینسپتیزول / ورتیزول و رخنمون سنگی / اینسپتیزول»؛ در امتداد «رودخانه‌های فصلی یا شاخابه‌ها»، اراضی با کاربر و پوشش گیاهی غیر از موارد مطرح گردیده و قرارگیری در مسیر «کوره راه‌ها» گزارش نشده است. از نظر موقعیت این ویژگی­ها عمدتاً در نیمهٔ جنوب‌شرقی حوزه مطالعاتی را در بر می‌گیرد (جدول 2؛ شکل ۳۵).

 

 

 

شکل ۳۵: درجه‌بندی (زیاد: سبز، آبی: متوسط و زرد: کم) مناطق مستعد شکل‌گیری پل در گستره منظر فرهنگی هورامان (طالب‌نیا، 1403)

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 2: میزان تاثیرگذاری عوامل طبیعی بر شکل‌گیری پل‌های باستانی هورامان (طالب‌نیا، 1403)

عوامل تاثیرگذار محیطی	میزان تاثیرگذاری
	زیاد	متوسط	کم
زمین­شناسی	دوره تریاس – کرتاسه کرتاسه جدید - پلیسون	دوره کرتاسه دوره کرتاسه جدید دوره الیگوسن	دوره پلیوسن – ائوسن دوره کوارترنری
	سازند آهک کوه بیستون سازند فیلیش	سازند سنگ‌های تفکیک نشده کرتاسه بالایی سازند ماسه سنگ، شیل، آهک و سنگ‌های آتشفشانی   سازند دیاباز	سازند شیل خاکستری تیره
ناهمواری (طبقات ارتفاعی)	تراز ارتفاعی 1500 – 500	تراز ارتفاعی 2000 – 1500	-
شیب	جهت شمال‌شرق - جنوب‌غرب  (5/67 – 5/22 درجه - 5/247 – 5/202 درجه) جهت شمال‌غرب – جنوب‌شرق  (5/337 – 5/292 درجه - 5/157 – 5/112 درجه)	شرق به غرب  (5/112 – 5/67 درجه - 5/337 – 5/292 درجه)	-
منابع آبی (شبکه زهکشی)	رودخانه‌های اصلی	رودخانه‌های فرعی	-
خاک	رخنمون سنگی / اینتی‌سول	اینسپتیزول	-
کاربری اراضی	اراضی جنگل‌های مخلوط انبوه  اراضی کشاورزی دیم مخلوط	اراضی کم جنگل  اراضی مرتع متوسط  اراضی کشاورزی انبوه اراضی باغی	-
پوشش گیاهی	پوشش گیاهی محدود پوشش گیاهی بلوط ایرانی - بنه	مناطق فاقد پوشش پوشش بلوط ایرانی - بنه	-
مسیرهای مواصلاتی (راه‌ها)	مسیرهای مواصلاتی (راه‌ها) اصلی (فرامنطقه‌ای)	مسیرهای مواصلاتی (راه‌ها) فرعی (درون منطقه‌ای)	-

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نتیجه‌گیری

برپایه تجزیه و تحلیل باستان‌شناختی و بررسی الگوی مکان‌گزینی پل‌های باستانی و نیز با در نظر گرفتن جدول گاهنگاری 23 پل باستانی در گستره هورامان مشخص گردید که:

ـ هیچ مدارک و شواهدی از پل‌سازی پیش از دورهٔ ساسانی در هورامان به دست نیامده است و حدود یک سوم (3/1) پل‌های هورامان از دوره ساسانی شکل گرفته‌اند.

ـ از 23 پل شناسایی شده 12 پل در یکی از زیردوره‌های دوره اسلامی (قرون اولیه، قرون میانی و قرون متاخر) شکل گرقته‌اند.

ـ از 23 پل شناسایی شده در 7 پل مدارک مرتبط با قرون اولیه، در 7 پل مدارکی از قرون میانی و در 19 پل مدارکی از قرون متاخر دوره اسلامی به دست آمد.

ـ تحلیل 23 پل مشخص نمود که 14 پل از زمان شکل‌گیری تا دوره معاصر بدون وقفه مورد استفاده بوده‌اند.

ـ قدیمی‌ترین پل‌های هورامان در مرکز نیمه شمالی این منطقه قرار دارند.

ـ تحلیل 23 پل مشخص نمود که پل گندمان با 1428 متر و پل پردیور با 626 متر ارتفاع از سطح آب‌های آزاد مرتفع‌ترین و پست‌ترین پل‌های هورامان هستند. میانگین ارتفاعی پل‌های هورامان 1026 متر از سطح آب‌های آزاد است. از نظر تراز ارتفاعی، مرتفع‌ترین پل‌های هورامان در شمال‌شرق این منطقه قرار دارد.

ـ بیشترین تراکم پل در واحد سطح به ترتیب در مرکز نیمه شمالی، شمال‌غرب و شمال‌شرق هورامان قرار دارد.

ـ طول پل‌ها هیچ ارتباطی با قدمت آنها ندارد و عرض رودخانه یا بستر دره تعیین کننده طول پل است.

ـ تحلیل 23 پل مشخص نمود که پل پده گورا با 10 متر و پل 2 بلبر با 2/1 متر ارتفاع از سطح رودخانه بلندترین و کوتاه‌ترین پل‌های هورامان هستند. میانگین ارتفاعی پل‌های هورامان تقریباً 5 متر از سطح رودخانه است. از نظر ارتفاعی، مرتفع‌ترین پل‌های هورامان در مرکز نیمه شمالی و شمال این منطقه قرار دارد.

 

منابع

احتشامی، منوچهر (1381). راه و راه‌سازی در ایران، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.

امینی‌خواه، ناصر، مافی، فرزاد، قهرمانی، امین (1398). بازشناسی شاخصه‌های هنر معماری در ارزیابی سطح فرهنگی منظر تاریخی ـ فرهنگی با رویکرد ثبت در فهرست آثار جهانی یونسکو، مطالعۀ موردی: محدودۀ اورامانات در استان کرمانشاه، همایش ملی دوسالانۀ باستان‌شناسی و تاریخ هنر ایران، دانشگاه مازندارن، اردیبهشت 1398

بهرام‌زاده، محمد، طالب‌نیا، پویا (1394). «معرفی پل‌های تاریخی هورامانات استان کردستان». همایش ملی هورامان: انسان، طبیعت، زندگی. سنندج. اردیبهشت 1394.

پیرنیا، محمدکریم، افسر، کرامت‌الله (1370). راه و رباط، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی، چاپ دوم.

زارعی، محمدابراهیم (1392). آثار فرهنگی، باستانی و تاریخی کردستان، انتشارات سبحان نو و دانشگاه بوعلی سینا.

صادقی­راد، مسعود (1397). پژوهش­های باستان­شناسی هورامان (بررسی و شناسایی)؛ کردستان (مریوان، سروآباد، سنندج، کامیاران). تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستان­شناسی.

صادقی­راد، مسعود (1400). گزارش پژوهش‌های باستان‌شناسی غارهای قلا جی (مستندنگاری و مستندسازی به منظور تهیه پرونده ثبتی و تعیین عرصه و پیشنهاد حریم منظری) کرمانشاه – جوانرود – کلاشی – کلاشی - قلعه جی، کرمانشاه: مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.

طالب­نیا، پویا (1392). مطالعه و معرفی راه‌های دورهٔ اسلامی استان کردستان و آثار وابسته به آن، رسالهٔ کارشناسی‌ارشد، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر )منتشر نشده).

طالب‌نیا، پویا (1395). «اورامانات؛ پل ارتباطی قلعه ایمام و قلعه پالنگان». همایش ملی مریوان باستان‌شناسی و توسعه گردشگری. مریوان. مهر 1395.

طالب­نیا، پویا (1403). نگرش باستان‌شناختی، بر روند شکل‌گیری روستاهای منظر فرهنگی هورامان؛ در قرون اسلامی ، رسالهٔ دکترا، گروه باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر )منتشر نشده).

طالب‌نیا، پویا (در دست چاپ). «راه تنگی‌ور- هورامان؛ راهی باستانی در دل کوه‌های شاهو». راه‌های ایرانی (یادداشت‌ها و مقلاتی درباره‌ی راه‌های کهن ایران بر پایه مدارک باستان‌شناختی و تاریخی، (به کوشش شهرام زارع). تهران: انتشارات بصیرت. چاپ نشده.

طالب‌نیا، پویا، عاملی‌راد، شلیر (1400). بررسی باستان‌شناسی دوران تاریخی هورامان (شهرستان‌های سروآباد و کامیاران)، تهران: مرکز اسناد پژوهشکده باستان‌شناسی.

طالب‌نیا، پویا، فخار، زرین (1394). «سیر تحول پل‌سازی در معماری پل‌های تاریخی هورامانات کردستان». همایش ملی فرهنگ، گردشگری و هویت شهری. کرمان: 3و4 بهمن 1394.

فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادی‌ها) (1331). استان 5، کردستان (شهرستان‌های: ایلام - بیجار- تویسرکان -سقز-سنندج-شاه آباد-قصرشیرین-کرمانشاه-ملایر-نهاوند-همدان)، جلد 5، انتشارات دایره جغرافیائی ستاد ارتش.

مافی، فرزاد (1397). مطالعات باستان‌شناختی روستاهای تاریخی اورامانات، کرمانشاه، مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.

مافی، فرزاد، امینی‌خواه، ناصر، قهرمانی، امین (1398).  نقش پژوهش‌های باستان‌شناسی در ارزیابی منظر تاریخی-فرهنگی با رویکرد ثبت در فهرست آثار جهانی یونسکو( مطالعۀ موردی اورامانات استان کرمانشاه)، همایش ملی دوسالانۀ باستان‌شناسی و تاریخ هنر ایران، دانشگاه مازندارن، اردیبهشت 1398

مخلصی، محمدعلی (1379). پل‌های قدیمی ایران، چاپ اول، تهران: اتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.

یاوری، غلامرضا و محمدمهدی فاضل‌بیگی (1389)، «بررسی آثار توسعه و پایداری زیست بوم منطقه هورامان با کاربرد مدل تخریب»، فصلنامه محیط‌شناسی، 57، 121-128.

ولدبیگی، برهان‌الدین (1380). نگاهی به جاذبه‌های اکوتوریستی اورامان، کرمانشاه: انتشارات طاق بستان.