عصر مفرغِ جدیدِ زاگرس مرکزی و میان پرده ظروف خابور
محورهای موضوعی : باستانشناسی پیش از تاریخ
1 - گروه باستانشناسی، واحد ایلام، دانشگاه آزاد اسلامی، ایلام، ایران.
کلید واژه: عصر مفرغ جدید, زاگرس مرکزی, گودین پسا III2, ظروف خابور, میتانی. ,
چکیده مقاله :
ناحیه زاگرس مرکزی، پس از سپری کردن یک دوره پیشرفت تدریجی، در عصر مفرغ میانه به انسجام و پیوستگی فرهنگی قابل توجهی رسید، زندگی یکجانشینی گسترش محسوسی یافت، جمعیت آن به اوج خود رسید و در مناطق مختلف این ناحیه محوطههای مرکزی مانند گودین، گیریران و باباجان توسعه یافتند. با شروع عصر مفرغ جدید، تغییرات و ناپایداری‌های فرهنگی محسوسی سراسر زاگرس مرکزی را در بر گرفت و انسجام و پیوستگی فرهنگی پیشین دگرگون شد. با اینحال، تاکنون دامنه تغییرات مذکور تبیین نشده است و چارچوب آن روشن نشده و ماهیت آن مورد تحقیق قرار نگرفته است. هدف اصلی این پژوهش تبیین اوضاع فرهنگی عصر مفرغ جدید زاگرس مرکزی و تشریح مهمترین تغییرات فرهنگی است که در این دوره در این ناحیه رخ داد. در این راستا، تلاش میشود تا ماهیت تغییر و تحولات فرهنگی مذکور به بوته تحقیق گذاشته شود. در این پژوهش با بهرهگیری از نتایج فعالیتهای میدانی جدید و همچنین مطالعات کتابخانهای نتایج مطالعات میدانی قدیم و به شیوه توصیفی تحلیلی، اوضاع فرهنگی زاگرس مرکزی در دوره مورد نظر، مورد مطالعه، تجزیه‌وتحلیل و ارزیابی قرار میگیرد. یافتههای باستانشناسی حاکی از این است که در عصر مفرغ جدید بسیاری از محوطههای شناخته شده قبلی در زاگرس مرکزی، متروکه شدند، زندگی یکجانشینی دچار افت کاملاً محسوسی شد. قبرستانهای پراکنده در سراسر این ناحیه گسترش یافت. بعلاوه در این زمان، شاهد رواج مجموعه سفالهای جدیدی هستیم که در عین این که تفاوتهای مهمی با سنت سفال منقوش پیشین دارد، دارای قرابتهای سبکشناسی نزدیکی با ظروف خابور متأخر است. به نظر میرسد که تغییر و تحولات مذکور متأثر از ظهور پادشاهی میتانی است. احتمالاً همزمان با اوج‌گیری حکومت میتانی و توسعه زندگی دامداری در سرزمینهای استپی آن امپراطوری، قسمتی از گروههای دامدار آن سرزمین، دامنه چراگاهگردی خود را تا مناطق زاگرس مرکزی گسترش دادند. البته میتوان گفت که دامنه نفوذ گروههای دامدار مذکور خیلی گسترده نبود و احتمالاً دوام نیاورد. با اینحال، نفوذ آن‌ها، تأثیرات گستردهای در زاگرس مرکزی از خود برجای گذاشت.
After a period of gradual progress, the Central Zagros region achieved significant cultural cohesion and continuity in the Middle Bronze Age. Settlements expanded significantly, its population reached its peak, and central sites such as Godin, Giriran, and Babajan developed in different parts of this region. With the beginning of the Late Bronze Age, significant cultural changes and instability covered the entire Central Zagros, and the previous cultural cohesion and continuity was transformed. However, the scope of the aforementioned changes has not been explained, its framework has not been clarified, and its nature has not been investigated. The main goal of this research is to explain the cultural situation of the Late Bronze Age of the Central Zagros and to describe the most important cultural changes that occurred in this region. In this regard, an attempt is made to investigate the nature of the aforementioned cultural changes and developments. In this research, using the results of new field activities as well as library studies of the results of old field studies and using a descriptive-analytical method, the cultural situation of the Central Zagros in the period in question is studied, analyzed, and evaluated. Archaeological findings indicate that in the Late Bronze Age, many of the previously known sites in the Central Zagros were abandoned, and Settlements declined significantly. Scattered cemeteries spread throughout the region. In addition, at this time, we witness the prevalence of a new pottery collection that, while having important differences from the earlier painted pottery tradition, has close stylistic affinities with the late Khabur ware. It seems that the aforementioned changes and developments were influenced by the emergence of the Mitanni kingdom. Probably, with appearance of the Mitanni government and the development of pastoral life in the steppe lands of that empire, some of the pastoral groups of that land expanded their pastoral nomadic range to the Central Zagros regions. Of course, it can be said that the range of influence of the aforementioned pastoral groups was not very wide and probably did not last. However, their influence left widespread effects in the Central Zagros.
دیاكونوف، ایگورمیخائیلوویچ (1371). تاریخ ماد، ترجمه كریم كشاورز، چاپ سوم، تهران: شركت انتشارات علمی و فرهنگی.
گرنی، الیور (1371). هیتیها، ترجمه رقیه بهزادی، چاپ اول، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
مجید زاده، یوسف (137۶). تاریخ و تمدن بین النهرین، جلد 1، تاریخ سیاسی، چاپ اول، تهران: مركز نشر دانشگاهی.
مظاهری، خداکرم (1392). بازنگری گستره جغرافیایی توالی سفالی گودین III در زاگرس مرکزی. پیام باستان‌شناس، ۹(۱۹)، 73 – 92.
مقیمی، نیلوفر (1395). مطالعه گونهشناختی و گاهنگاری مقایسهای ظروف سفالین تپه گیان نهاوند: مجموعه موزه مقدم دانشگاه تهران. مطالعات باستانشناسی، ۸(۲)، 188 – 167.
Akkermans, P.M., & Schwartz, G.M. (2003). The Archaeology of Syria. Cambridge.
Baccelli, G., & Manuelli, F. (2008). Middle Bronze Khabur Ware from Tell Barri/Kahat, In: Córdoba J.M., Molist M., Pérez M.C., Rubio I., & Martínez S. (eds.), Proceedings of the 5th International Congress on the Archaeology of the Ancient Near East, Vol. I, Madrid, 187 -206.
Bakr Othman, A. (2018). The distribution of the Nuzi Ware in Northern Iraq and Syria. Polytechnic Journal, 8(2), 347-371.
Bieniada, M.F. (2009). Habur Ware: Where are the stylistic and functional sources of the painted pottery of the second millennium BCE Habur River Basin? Ancient Near Eastern Studies, 46, 160-211.
Contenau, J. & Ghirshman, R. (1935). Fouilles du Tepe Giyan près de Nehavand 1931-1932,
Librairie orientaliste Paul Geuthner, Paris.
D’Agostino, A. (2018). The Tell Barri Sequence of Late Bronze Age Levels: Evolution Trends Within Late 2nd Millennium Ceramic Culture. In: C.M. Luciani and A. Hausleiter (eds.), Recent Trends in the Study of Late Bronze Age Ceramics in Syro-Mesopotamia and Neighboring Regions, Rahden/Westfalen: Orient-Archäologie, Bd. 32, Verlag Marie Leidorf, 235-260.
De Martino, S. (2014). The Mittani State: The Formation of the Kingdom of Mitani. In: E. Cancik – Kirschbaum, N. Brisch and J. Eidemm (eds.), Constituent, Confederate and Conquered Spase, De Gruyter, 61-74.
Gasche, H. (1973). La poterie Elamite du deuxieme millenaire a.c., MDAI. 47, Leiden & Paris, E.J. Brill & P. Geuthner.
Goff, C. (1966). New evidence of cultural development in Luristan in the late 2nd and early first millennia, Ph. D. Dissertation, Institute of Archaeology, University of London.
Goff, C. (1968). Luristan in the first half of the first millennium B.C. IRAN 6:105-134.
Goff, C. (1971). Luristan before the Iron Age. IRAN 9: 131-152.
Goff, C. (1976). Excavation at Babajan: The Bronze Age occupation. IRAN 14: 19-40.
Hamlin, C. (1974). The Early Second Millennium Ceramic Assemblage of Dinkha Tepe. IRAN, 12: 125 – 154.
Henrickson, R. (1984). Godin Tepe and Central Western Iran. Ph. D. diss., Department of Near Eastern Studies, University of Toronto.
Henrickson, R. (1986). A regional perspective on Godin III cultural development in central western Iran. IRAN, 24, 1-54.
Henrickson, R. (1987a). Godin III and the chronology of central western Iran circa
2600 - 1400 B.C. In: Hole, F. (ed.), The Archaeology of Western Iran. Washington, DC: Smith Institution Press, 205-227.
Henrickson, R. (1987b). The Godin III chronology for central western Iran 2600- 1400 B.C. Iranica Antiqua 22: 33-117.
Henrickson, R. (1991). Ceramics VI-VII, The Bronze Age in North Western, western and south western Persia. In: E. Yarshater (ed.), Encyclopaedia Iranica, Mazda publisher, Costa Masa, New York, 5(3), 288-294.
Hrouda, B. (1957). Die Bemalte Keramik des Zweiten Jahrtausends in Nord - Mesopotamien und Nordsyrien. Istanbuler Frosehungeu. Band 19, Berlin.
Kantor, H.J. (1958). Pottery of the Second Millennium B.C. In: C.W. McEwan, L.S. Braidwood, H. Frankfort, H.G. Güterbock, R.C. Haines, H.J. Kantor and C.H. Kraeling, Soundings at Tell Fakhariya, OIP, LXXIX, 22 – 25.
Lyonnet, B. and Faivre, X. (2014). The Settlement Pattern of the Western Upper Khabur from the Old Babylonian period to the end of the Mitanni Era. In: E. Cancik – Kirschbaum, N. Brisch and J. Eidemm (eds.), Constituent, Confederate and Conquered Spase, De Gruyter, pp. 213-245.
Mallowan M.E. (1937). The excavations at Tell Chagar Bazar and an Archaeological Survey of the Habur Region, Second Campaign, 1936. IRAQ, 4, 91-177.
Mallowan, M.E. (1947). Excavations at Brak and Chagar Bazar. IRAQ 9:1–259.
Meijer, D.J. (2014). Marginal and Steppic areas as sources for Archaeological debate: a case for Active Symbiosis of town and country. In: E. Cancik – Kirschbaum, N. Brisch and J. Eidemm (eds.), Constituent, Confederate and Conquered Spase, De Gruyter: 163 – 178.
Novak, M. (2007). Mittani Empire and the question of absolute chronology: some Archaeological considerations. In: M. Bietak, and H. Hunger (eds.), Contributions to the chronology of the eastern Mediterranean. O.A.W. IX, 389-402.
Novak, M. (2013). Upper Mesopotamia in the Mittani Period. In: W. Orthmann, P. Mattiae, M.A. Maqdissi and H. Verlag, Archaeological et Histoire de la lasyrie I, Wiesbaden:
345-356.
Oguchi, H. (1997). A Reassessment of the Distribution of Khabur-Ware: an approach from an aspect of its main phase. Al-Rafidan 18: 195-224.
Oguchi, H. (1998). Notes on Khabur Ware from Sites outside Its Main Distribution Zone. Al-Rafidan 19: 119–133.
Oguchi, H. (2000). The ‘Late’ Khabur Ware Problem Once Again. Al-Rafidan 21:103–126.
Oguchi, H. (2006). The date of the beginning of Khabur Ware period 3: evidence from the Palace of Qarni – Lim at Tell Leilan. Al-Rafidan 27: 195-224.
Palmisano, A. (2012). Diachronic and Spatial Distribution of Khabur Ware in the Early Second Millennium B.C. Open Archaeology Data 1: 1-3.
Pfalzner, P. (2017). Ḫabur Ware and Social Continuity: The Chronology of the Early to the Middle Bronze Age Transition in the Syrian Jazireh. In: Hoflmayer, F. (ed.), The Late Third Millennium in the Ancient Near East: Chronology, C14, and Climate Change, Oriental Institute Seminars 11, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago:
163 - 204.
Russo, S.G. (2020). Connecting cultures, dividing countries: a preliminary assessment of the Khabur Ware from Girnavaz Höyük, Southeastern Turkey". In: Costanza, C. and Simi, F. (eds.), Interactions and New Directions in Near Eastern Archaeology. Volume 3. Proceedings of the 5th Broadening Horizons, Conference (Udine 5-8 June 2017), Trieste, EUT Edizioni Università di Trieste, 2020, 241-263.
Schmidt, E.F., Van Loon, M.N., & Curvers, H.H. (1989). The Holmes expedition to Lourestan, 2 voles, the University of Chicago Press.
Schwartz, G. M. (2014). Reflections on the Mittani Emergence. In: E. Cancik – Kirschbaum, N. Brisch and J. Eidemm (eds.), Constituent, Confederate and Conquered Spase, De Gruyter: 265 – 277.
Stein, D.L. (1984). Khabur ware and Nuzi ware: their origin, Relationship, and Significance. Assur 4: 1-65.
Thrane, H. (2001). Excavation at Tepe Guran in Luristan, The Bronze Age and Iron Age Periods. Jutland Archaeologica Society Publications, 38, Moesgaard.
Young, T.C. (1969). The Chronology of the Late Third and Second Millennium in Central Western Iran as Seen from Godin Tepe. American Journal of Archaeology 73: 287-291.
Young, T.C. (1977). Population Dinamics and philosophical Dichotomies in Mountains and Lowlands. In: Essays in the archaeology of Greater Mesopotamia, Bibliotheca Mesopotamia, 7, Malibu: Undena, 391- 403.
213 عصر مفرغ جدیدِ زاگرس مرکزی و میان‌پردهٔ ظروف خابور
پیام باستان‌شناس شاپا چاپی: ۴۲۸۵-۲۰۰۸ شاپا الکترونیکی: 9886-2980 دورة ۱۶، شمارة ۳۱، پاییز و زمستان ۱۴۰۳ |
|
|
خداکرم مظاهری۱
۱ گروه باستانشناسی، واحد ایلام، دانشگاه آزاد اسلامی، ایلام، ایران. نویسندهٔ مسئول: khmazaheri@iau.ac.ir
چکیده |
| اطلاعات مقاله: |
ناحیه زاگرس مرکزی، پس از سپری کردن یک دوره پیشرفت تدریجی، در عصر مفرغ میانه به انسجام و پیوستگی فرهنگی قابل توجهی رسید، زندگی یکجانشینی گسترش محسوسی یافت، جمعیت آن به اوج خود رسید و در مناطق مختلف این ناحیه محوطههای مرکزی مانند گودین، گیریران و باباجان توسعه یافتند. با شروع عصر مفرغ جدید، تغییرات و ناپایداری‌های فرهنگی محسوسی سراسر زاگرس مرکزی را در بر گرفت و انسجام و پیوستگی فرهنگی پیشین دگرگون شد. با اینحال، تاکنون دامنه تغییرات مذکور تبیین نشده است و چارچوب آن روشن نشده و ماهیت آن مورد تحقیق قرار نگرفته است. هدف اصلی این پژوهش تبیین اوضاع فرهنگی عصر مفرغ جدید زاگرس مرکزی و تشریح مهمترین تغییرات فرهنگی است که در این دوره در این ناحیه رخ داد. در این راستا، تلاش میشود تا ماهیت تغییر و تحولات فرهنگی مذکور به بوته تحقیق گذاشته شود. در این پژوهش با بهرهگیری از نتایج فعالیتهای میدانی جدید و همچنین مطالعات کتابخانهای نتایج مطالعات میدانی قدیم و به شیوه توصیفی تحلیلی، اوضاع فرهنگی زاگرس مرکزی در دوره مورد نظر، مورد مطالعه، تجزیه‌وتحلیل و ارزیابی قرار میگیرد. یافتههای باستانشناسی حاکی از این است که در عصر مفرغ جدید بسیاری از محوطههای شناخته شده قبلی در زاگرس مرکزی، متروکه شدند، زندگی یکجانشینی دچار افت کاملاً محسوسی شد. قبرستانهای پراکنده در سراسر این ناحیه گسترش یافت. بعلاوه در این زمان، شاهد رواج مجموعه سفالهای جدیدی هستیم که در عین این که تفاوتهای مهمی با سنت سفال منقوش پیشین دارد، دارای قرابتهای سبکشناسی نزدیکی با ظروف خابور متأخر است. به نظر میرسد که تغییر و تحولات مذکور متأثر از ظهور پادشاهی میتانی است. احتمالاً همزمان با اوج‌گیری حکومت میتانی و توسعه زندگی دامداری در سرزمینهای استپی آن امپراطوری، قسمتی از گروههای دامدار آن سرزمین، دامنه چراگاهگردی خود را تا مناطق زاگرس مرکزی گسترش دادند. البته میتوان گفت که دامنه نفوذ گروههای دامدار مذکور خیلی گسترده نبود و احتمالاً دوام نیاورد. با اینحال، نفوذ آن‌ها، تأثیرات گستردهای در زاگرس مرکزی از خود برجای گذاشت. |
| تاریخ‌ها: دریافت: ۱۳/۱۰/۱۴۰۳ پذیرش: ۰۲/۱۲/۱۴۰۳ |
| واژگان کلیدی: عصر مفرغ جدید زاگرس مرکزی گودین پسا III2 ظروف خابور میتانی
|
مقدمه
ناحیه زاگرس مرکزی همواره در مطالعات باستانشناسی ایران از اهمیت ویژهای برخوردار بوده و پژوهشگران مختلفی در این حوزه به پژوهش پرداخته اند. این ناحیهٔ مرتفع به دلیل قرارگیری در مسیر جاده بزرگ شرق به غرب، ارتباط با فلات مرکزی و سرزمینهای پست شوشان و میان‌رودان و دارا بودن برهم کنشهای فرهنگی و سیاسی با مناطق یاد شده، مورد توجه پژوهشگران بوده است (مقیمی، 1395: 168). زاگرس مرکزی تقریباً در سراسر عصر مفرغ به شکل یک حوزۀ فرهنگی مستقل خودنمایی میکند. عصر مفرغِ زاگرس مرکزی یکی از مهمترین ادوار باستانشناسی غرب ایران است. در این میان، مرحلۀ گودین III (حدود 1400 - 2600 ق. م) که در گودینتپه کنگاور به خوبی شناخته و معرفی شده است، هم از نظر وسعت حوزۀ توزیع و هم از نظر گسترۀ زمانی، مهمترین مرحلۀ عصر مفرغ زاگرس مرکزی است. با شروع مرحلۀ گودین III، در سراسر مناطق غرب و جنوبغربی ایران شاهد نوعی همگونی فرهنگی هستیم که در نتیجه گسترش و توسعه سنت سفال منقوش یکرنگ گودین IIIشکل میگیرد. در واقع، این سنّت، مهمترین سنّت سفالگری زاگرس مرکزی در عصر مفرغ است و حدود یک هزاره دوام آورد. امروزه کاوشهای لایهنگاری شده دوره III گودین به‌طور مطمئنی مراحل پیشرفت این نوع سنت سفالگری را مشخص نموده است (Henrickson, 1986, 1987a & b). دوره III گودینتپه به هفت مرحله تقسیم شده است که عبارت‌اند از: III1، III2، P-III2، III3، III4،III5 و III6 (Ibid, 1991: 291). در این میان، دو مرحله III1 و III3 فقط در گودین شناخته شدهاند و در محلهای دیگر دارای مواد فرهنگی مرتبط با این نوع سنت سفالگری، قابل شناسایی نیستند، که علت آن حجم کم مواد فرهنگی مکشوفه از این دو مرحله در گودین است که موجب شده تا این دو مرحله (برخلاف سایر مراحل گودین III) به‌طور کامل شناخته نشوند (Ibid, 1987a: 211 & 214). پنج مرحله دیگر (P-III2، III2، III4، III5 و III6) مراحل اصلی بوده و هم در گودین و هم در سایر مناطق زاگرس مرکزی به خوبی شناسایی و مطالعه شدهاند (Ibid, 1986). توالی و گاهنگاری تقریبی هر کدام از این مراحل در جدول 1 نمایش داده شده است.
جدول 1: توالی مراحل گودین III (Henrickson, 1991: 291; Schmidt et al., 1989, vol.1: 136 & 486 - 487)
در تطبیق مراحل پنجگانه گودین III با زیر دورههای عصر مفرغ ( قدیم، میانی و جدید)، میتوان گفت که مراحل گودین III6-4 به عصر مفرغ قدیم تعلق دارد و مرحله گودین III2 با عصر مفرغ میانه و مرحله پسا III2 (post-III2/P-III2) گودین با عصر مفرغ جدید تطابق دارد (Schmidt et al., 1989, vol.1: 136 & 486 - 487). شکل توزیع سنت سفال منقوش گودین III در ۶ منطقه جغرافیایی (شرق کوه گرین، پیشکوه شرقی مابین کوه گرین و کوه سفید، پیشکوه غربی مابین کوه سفید و کبیرکوه، ماهیدشت، پشتکوه و خوزستان) توضیح داده شده است (Henrickson, 1987a: 206).
بررسی چشمانداز فرهنگی زاگرس مرکزی بیانگر این است که با شروع عصر مفرغ جدید، تغییرات و ناپایداری‌های فرهنگی محسوسی به زاگرس مرکزی روی آورد و همگونی، انسجام و ثبات و پیوستگی فرهنگی پیشین دگرگون شد. در حالی که در دوره قبل و همزمان با مراحل III6، III5، III4 و III2 گودین، شاهد تغییرات تدریجی در بستر محیطی با ثبات فرهنگی هستیم که حدود یک هزاره (1۶00 – 2۶00 ق.م) دوام آورد؛ ناگهان همزمان با مرحله پسا III2 گودین تغییرات گستردهای رخ داد، ثبات فرهنگی پیشین به هم خورد، به طوری که بسیاری از محوطههای شناخته شده پیشین متروکه شدند و تغییرات فرهنگی عمیقی در سراسر زاگرس مرکزی پیش آمد که در باستانشناسی غرب ایران کمتر به آن توجه شده است. مراحل III2، III4، III5 و III6 گودین با توجه به بقایای معماری شناسایی و معرفی شدهاند و هر کدام از آن‌ها، از یک یا چند لایه معماری تشکیل شدهاند، ولی مرحله پسا III2 صرفاً شامل یکسری قبور لایهنگاری شده بین مراحل III2 و III1 و نهشتهای تدفینی درون آن‌ها است (Ibid, 1987a: 205 & 214). مرحله پسا III2 گودین همزمان با قبور گیان IIA-B است و به حدود 1400- 1600 ق.م گاهنگاری شده است (Ibid, 1987b: 57 - 60). علاوه بر گودین و گیان، تقریباً تمام نهشتهای فرهنگی مکشوفه از این دوره تدفینی هستند. یکی از مهمترین تغییرات فرهنگیِ عصر مفرغ جدید زاگرس مرکزی، تغییرات محسوس و مشخصی است که در مجموعه سفال رایج رخ داد. در گودینتپه هیچ کدام از گونههای سفالهای شاخص گودین III2 از قبیل سه پایهها و سبوهای تخم مرغی شکل دارای نوارهای برجسته روی شانه در مرحله پسا III2 یافت نشد (Ibid, 1984: 416). همین وضعیت را در اغلب محوطههای این دوره داریم. شکل ظروف و تزئینات ظروف مرحله پسا III2 ارتباطات کمی را با مرحله III2 نشان میدهد. سفال پسا III2 گویای یک تغییر عمده و یک شروع جدید در سنت سفال منقوش گودین III است (Ibid: 416-417). مسأله اصلی که در عصر مفرغ جدید زاگرس مرکزی با آن مواجه هستیم تغییرات عمیق و محسوسی است که در این زمان رخ داد و دامنگیر کل ناحیه شد. در حالی که پیشتر و در حدود یک هزاره شاهد پیشرفت تدریجی و پیوستگی اوضاع فرهنگی در گستره زاگرس مرکزی بودیم، نمیدانیم چه عامل یا عواملی منجر به تغییر اوضاع در این ناحیه شد. تاکنون دامنه تغییرات مذکور تبیین نشده است و چارچوب آن روشن نشده و ماهیت آن مورد تحقیق قرار نگرفته است. در نوشتار پیش‌رو ضمن تبیین تغییر و تحولات فرهنگی عصر مفرغ جدید ناحیه زاگرس مرکزی، ماهیت آن نیز به بحث گذاشته میشود.
1-1. پیشینهٔ پژوهش
سفال مرحله پسا III2 گودین در حالی که تفاوتهای مشخص و عمیقی با سنت سفال منقوش گودین III دارد، ارتباطات مشخص و قرابتهای سبکشناسی روشنی با ظروف خابور متأخر نشان میدهد. اولین بار ملوان به وجود ارتباطات و قرابتهای سبکشناسی بین سفالهای گیان II (= گودین پسا III2 ) و ظروف خابور اشاره نمود. در آن زمان ملوان گمان میکرد که ظروف خابور از غرب ایران نشأت گرفتهاند. ملوان اشاره نموده که نقشمایههای تزئینی سفالهای گیان متنوعتر، غنیتر و بهتر ترسیم شدهاند (Mallowan, 1937: 104). کلرگاف نیز بیان داشت که ساغرهای پایهدار حاوی نقوش نواری قابل مقایسه با ظروف خابور جدید مکشوفه از میان‌رودان شمالی و سوریه هستند (Goff, 1976: 30). هنریکسون (Henrickson, 1987b:57-58) به دو گونه شباهت بین سفالهای پسا III2 گودین و ظروف خابور اشاره کرده است: یکی ساغرهای حاوی نقوش نواری که مشابه ساغرهای ظروف خابور هستند (Mallowan, 1937, Fig. 22: 5)؛ و دیگری کاسههای کم عمق با لبه طاقچهای مسطح هستند که نوارکهای منقوش روی لبه دارند. نمونههای مشابه این گونه کاسهها را در میان مجموعه ظروف خابور مکشوفه از دینخواهتپه نیز داریم (Hamlin, 1974, Fig. 11, types 1, 3, 11). با وجود اشارات مذکور، تاکنون هیچگونه پژوهش مستقلی در خصوص عصر مفرغ جدید زاگرس مرکزی، تبیین چشمانداز فرهنگی آن و تشریح تغییر و تحولات فرهنگی که در این زمان رخ داده، انجام نشده است.
2-1. اهداف پژوهش و روش تحقیق
هدف اصلی این پژوهش تبیین اوضاع فرهنگی عصر مفرغ جدید زاگرس مرکزی و تشریح مهمترین تغییرات فرهنگی است که در این دوره در این ناحیه رخ داد. از این‌رو، تلاش میشود تا ماهیت تغییر و تحولات فرهنگی مذکور به بوته تحقیق گذاشته شود. در این ارتباط سعی میشود تا با تجزیه‌وتحلیل دادههای در دسترس، ماهیت تغییرات پیش فرض مورد ارزیابی قرار گیرد. پژوهش حاضر در پی پاسخ به پرسشهای پیش رو است: مهمترین شاخصههای فرهنگی عصر مفرغ جدید ناحیه زاگرس مرکزی کدامند؟ چشمانداز فرهنگی زاگرس مرکزی در عصر مفرغ جدید، دستخوش چه تغییراتی شد؟ ماهیت این تغییرات چیست؟ مفروض است، میتوان با بازنگری جامع مطالعات پیشین و تحقیقاتی که در سالهای اخیر انجام شده است، به تبیین اوضاع فرهنگی زاگرس مرکزی در عصر مفرغ جدید پرداخت و ماهیت تغییر و تحولات فرهنگی که در این زمان رخ داده را درک نمود. در این پژوهش با بهرهگیری از نتایج فعالیتهای میدانی جدید و همچنین مطالعات کتابخانهای نتایج مطالعات میدانی قدیم و به شیوه توصیفی تحلیلی، اوضاع فرهنگی زاگرس مرکزی در دوره مورد نظر، مورد مطالعه، تجزیه‌وتحلیل و ارزیابی قرار میگیرد. از آنجایی که یافتههای فرهنگی مکشوفه از مرحله پسا III2 گودین، از نظر دقت در مطالعات لایهنگاری، کمیت و کیفیت یافتههای مکشوفه، جایگاه ممتازی در مطالعات باستانشناسی عصر مفرغ جدید زاگرس مرکزی دارد، لذا مجموعه یافتههای فرهنگی مذکور را مبنای این پژوهش قرار داده و همزمان از سایر دادههای مکشوفه از محوطههای همزمان، بهره برده میشود. از این‌رو در این پژوهش از واژه مجموعه پسا III2 گودین برای ارجاع به مجموعه یافتههای فرهنگی مکشوفه از محوطههای این دوره نیز استفاده میشود.
2. ظروف خابور
با شروع عصر مفرغ میانی در اوایل هزاره دوم ق. م یک گونه سفال با تزئینات منقوش یکرنگ متمایز و جدید در شمال و شمالشرق سوریه و شمال میان‌رودان ظاهر شد. از آنجایی که این گونه سفال برای اولین بار در محوطه چغاربازار در شمالغربی سوریه و در حوزه دشت خابور و رودخانه خابور شناسایی شد، ملوان از واژه «ظروف خابور» برای معرفی آن استفاده کرد (Mallowan, 1937: 102). از آن هنگام واژه «ظروف خابور» برای توصیف سفالهای منقوش مشابه و متجانس نیمه اول هزاره دوم ق. م نواحی گسترده شمال و شمالشرق سوریه، میان‌رودان شمالی، جنوب آناتولی و نواحی پیرامون مورد استفاده قرار گرفت. تاکنون پژوهشهای گستردهای در مورد ظروف خابور انجام شده و اطلاعات زیادی منتشر شده است. به نظر میرسد که ماهیت ظهور و توسعه ظروف خابور را بایستی با توجه به تغییر و تحولات جدید اجتماعی – سیاسی و اقتصادی ارزیابی نمود که همزمان با ظهور گروههای سیاسی جدید در سوریه و میان‌رودان شمالی در آغاز هزارهی دوم ق. م است. توسعه و توزیع این سفال به احتمال زیاد متأثر از سیستم جدید مبادلات تجاری در دوره آشور قدیم است (Bieniada, 2009: 162). در این هنگام که بازرگانان آشوری تجارت از راه دور با مناطق مجاور را پایهگذاری کردند، ظروف خابور تبدیل به یکی از عوامل اصلی پیوستگی فرهنگی در نیمه اول هزاره دوم ق. م در آن حوزه شد. از این‌روست که ظروف خابور شاخصترین مجموعه سفالی نیمه اول هزاره دوم ق.م مناطق شمال و شمالشرق سوریه، میان‌رودان شمالی و جنوب آناتولی را تشکیل میدهد (Russo, 2020: 241-242)؛ و مهمترین شاخص گاهنگاری عصر مفرغ میانه نواحی مذکور است (Baccelli & Manuelli, 2008: 188).
چغاربازار از XV طبقه تشکیل شده که طبقه XV قدیمیترین و I(دوره ظروف خابور) جدیدترین است (Mallowan, 1937: 94). ملوان طبقه I چغاربازار را به 5 زیر دوره تقسیم کرده که IA قدیمیترین و IE متأخرترین است (Ibid 1947: 83-84). گونههای خشنتر و بزرگتر ظروف خابور از مرحله IA پدیدار میشود و در مراحل IB و IC به فراوانی دیده میشود و در مرحله IE ناپدید میشوند. گونههای منقوش ظریف ظروف خابور از مرحله IB پدیدار میشود. گونههای کوچکتر و دارای بدنههای ظریفتر در مرحله ID عمومیت مییابد. در مرحله IE شاهد حضور سفالهای گونه نوزی هستیم (Ibid: 84). در مورد گاهنگاری داخلی دوره ظروف خابور، دورهبندیهای متعددی پیشنهاد شده است (Pflazner, 2017, tab. 7. 1). هیئت باستانشناسی ژاپنی به سرپرستی اگوچی در سال 1997 م. به بازنگری گاهنگاریهای قبلی پرداخت و بر اساس کاوشهایی که در محوطههای تل جیگان، تل درهال، تل فیشنا، تل جساری و تل تاویج انجام داد، یک دورهبندی دقیقتر را پیشنهاد کرد. اگوچی این دوره را به چهار زیردوره تقسیم نمود: دوره I (حدود 1813 – 1900 ق. م) ظروف خابور قدیم، دوره II (حدود 1700 – 1813 ق. م) دوره ظروف خابور کلاسیک، دوره III (حدود 1550 – 1700 ق. م) دوره ظروف خابور جدید و دوره IV (حدود 1400 – 1550 ق. م) دوره انتقالی خابور ـ میتانی. در کنار این دورهبندی، سفالهای شاخص هر کدام از زیردورههای مذکور نیز معرفی شده است (Oguchi, 1997: 197 & fig. 1). چند سال بعد، اگوچی اصلاحاتی در این دورهبندی انجام داد و برای دوره ظروف خابور II تاریخ حدود 1750 – 1813 ق. م و برای ظروف خابور III تاریخ حدود 1550 – 1750 ق. م را پیشنهاد کرد (Ibid, 2006, fig. 2).
از نظر سبکشناسی، در زیر دوره دوم پیشنهادی اگوچی، توسعه ظروف خابور به اوج خود رسید. در اواخر دوره ظروف نوشیدنی شامل لیوانها، فنجانها و ساغرها عمومیت دارد و سبوها، دیگها، کوزهها و کاسهها در اوایل دوره بیشتر دیده میشود (Ibid, 1997: 196). به همین ترتیب، هرودا نیز ظروف خابور را به دو گروه قدیم و جدید تقسیم کرده است. ظروف گروه قدیم خشن هستند و بدنههای ضخیمی دارند و شامل سبوها، دیگها، کوزهها و کاسهها میشوند که حاوی طرحهای منقوش هندسی هستند. ظروف گروه جدید مانند ظروف نوشیدنی، بدنههای نازک دارند و با نوارهای منظم افقی منقوش در ضخامتهای مختلف، تزئین شدهاند (Hrouda, 1957: 24-25). ظروف گروه جدید را میتوان به دو زیرگروه تقسیم نمود: 1. لیوانهای با بدنه بلند پایهدار. 2. لیوانهای پایهدار شانهدار (Oguchi, 2000, fig. 2). ظروف پایه دکمهای، ظروف شانهدار و قدحهای پایهدار رایجترین اشکال سفال خابور جدید هستند (Hrouda, 1957: Taf. 7: 4-9 & 8: 1-20; Mallowan, 1947, pl. LXVII: 15). در مجموع، شکل ظروف خابور از نظر گونهشناسی چندان گسترده نبوده و همسانی زیادی دارد. شکلهای مذکور پس از رواج، سدهها بدون تغییر تداوم یافتند (Kantor, 1958: 22).
تزئینات سفال خابور محدود بوده و چندان فراوانی ندارد (Stein, 1984: 31). تزئینات منقوش ظروف خابور یکرنگ و عمدتاً شامل نوارهای موازی ساده افقی در ضخامتهای مختلف، مثلثهای هاشوردار یا دارای هاشورهای متقاطع و مثلثهای همراه نقطهها، زیگزاگها، صفحه شطرنجی و گاهی نقشمایههای طبیعی همچون درخت و حیوان هستند. تزئینات پیچیدهتر نادر هستند. نقوش حیوانی معمولاً غایبند. رایجترین رنگهای به کار رفته عبارتند: قهوهای، سیاه، نارنجی و نارنجی ـ قرمز (Baccelli & Manuelli, 2008: 188). نوارهای افقی منقوش یکی از نشانهای ویژه ظروف خابور هستند که بر نیمه فوقانی این ظروف نقش بستهاند (Bieniada, 2009: 178). در تمام این دوره الگوی نوارهای منقوش در ضخامتهای مختلف، غالب است که معمولاً روی قسمت‌های مختلف نیمه فوقانی ظروف شامل روی لبه، زیر لبه، روی شانه و بالای حداکثر قطر بدنه نقش شدهاند (Baccelli & Manuelli, 2008: 191). نقشمایههای حیوانی در ظروف خابور نادر هستند و متعلق به مراحل متأخر توسعه این سفال هستند (Bieniada, 2009: 179).
حوزه توزیع ظروف خابور را به دو ناحیه توزیع اولیه/اصلی و ناحیه توزیع ثانویه/پیرامونی تقسیم نمودهاند. در مرحله I دورهبندی اگوچی، ظروف خابور در ناحیه توزیع اصلی در محدوده حوزه دره رودخانه خابور علیا در شمال و شمالشرق سوریه و میان‌رودان شمالی شکل میگیرد و توسعه مییابد و همزمان با مراحل II-IV دورهبندی اگوچی، در سراسر نواحی میان‌رودان شمالی، جنوب آناتولی و نواحی پیرامونی مانند نواحی داخلی سوریه، شمالغرب و غرب ایران گسترش یافت. در ناحیه ثانویه تعداد ظروف خابور کم است (Palmisano, 2012: 1-2; Oguchi, 1997: 205-206 ). محوطههای حاوی ظروف خابور که در حوزه ناحیه توزیع اصلی واقع اند، با عنوان محوطههای ظروف خابور و محوطههای بیرون از ناحیه توزیع اصلی، با عنوان محوطههای پیرامونی یا یا محوطههای دور از مرکز خوانده میشوند (Oguchi, 1998: 119).
به‌تدریج و در اواخر عصر مفرغ، سنت ظروف خابور ناپدید شد. از اواسط قرن 15 ق.م سفال نوزی پدیدار میشود که بهترین، ظریفترین و خوشساختترین سفال میان‌رودان است. این گونه سفال که اولین بار در کاوشهای محوطه نوزی شناسایی شده، حاوی تزئینات سفیدرنگ روی زمینه تیره است. سفال نوزی یکی از شاخصههای فرهنگی حوزه جغرافیایی تحت پادشاهی میتانیها است. حوزه اصلی توزیع این سفال شمال میان‌رودان است و توسط مردمان هوری تولید شده است (Bakr Othman, 2018: 347). این گونه سفال در دوره II محوطه نوزی ظاهر میشود که به حدود 1340 – 1440 ق.م تاریخگذاری شده است و در دوره III که به میتانی قدیم (با تاریخ حدود 1440 – 1520 ق. م) تاریخگذاری شده، خبری از سفال نوزی نیست (Novak, 2007: 392). به نظر میرسد که ظهور سفال نوزی حاصل توسعه ظروف خابور است (Kantor, 1958: 22-23) و ریشه سفال نوزی به سفال خابور بر میگردد (Bakr Othman, 2018: 349).
3. تغییرات فرهنگی در عصر مفرغ جدید زاگرس مرکزی
بررسی یافتههای باستانشناسی عصر مفرغ ناحیه زاگرس مرکزی نشان‌دهندهٔ شکلگیری تغییرات فرهنگی عمیق و محسوسی در عصر مفرغ جدید در این ناحیه است. دامنهٔ تغییرات مذکور گسترده است و به نظر میرسد که دامنگیر جوانب مختلف اوضاع فرهنگی این دوره شد. جهت تبیین اوضاع فرهنگی زاگرس مرکزی، تغییرات رخ داده در این زمان را در چهار دسته مورد بررسی قرار میدهیم.
1-3. تغییر در مجموعه سفالی
یکی از مهمترین تغییراتی که در عصر مفرغ جدید زاگرس مرکزی رخ داد، تغییر در مجموعه سفالهای رایج در این ناحیه است. برقراری ارتباط بین سفال مرحله پسا III2 و مراحل پیشین گودین III مشکل است (Young, 1969, 290). سبک تزئین شاخص سفال گودین III (مراحل III2، III4، III5 و III6 ) و ظروف زاویهدار مرتبط با آن، در مرحله پسا III2 تداوم نیافت. مجموعه سفالهای مرحله پسا III2 گسست روشنی با سنت سفال گودین III دارد. در واقع، سفال این مرحله به حدی از نظر شاخصهها، طرح و سبک تزئین با سنت سفال گودین III تفاوت دارد که میتوان آن را از سنت سفال گودین III جدا دانست (Henrickson, 1986, 26). سفال مرحله پسا III2 از نظر سبکشناسی و گونهشناسی گویای یک تغییر ناگهانی مشخص نسبت به مراحل قبلی گودین III است و برقراری ارتباط بین سنت سفال گودین III و سفال مرحله پسا III2 سخت است (Ibid, 1987b: 57).
در گودینتپه مجموعه مواد فرهنگی مرحله پسا III2 صرفاً اشیاء تدفینی مکشوفه از قبور هستد، این در حالی است که مواد فرهنگی سایر مراحل گودین III عمدتاً از درون بافتهای مسکونی به دست آمده است (Ibid, 1987a: 213). به‌جز در چیاسبزِ رومشگان (Schmidt et al., 1989, vol. 1: 486) و گوران در هلیلان (Thrane, 2001:15) که نهشتهای استقراری ضعیفی کاوش شده است، تمام یافتههای عصر مفرغ جدید زاگرس مرکزی، تدفینی هستند و سفال مربوط به این دوره که عموماً شامل طیفی از ظروف نوشیدنی میشود، منحصراً از درون قبور به دست آمده است. از این‌رو، اندازه، تنوع و دامنه سبکشناسی مجموعه سفالی این دوره محدود است و عمدتاً سفالهایی سبک و قابل حمل هستند و در برگیرنده تمام ظروف همدوره خود نیستند (Henrickson, 1984: 416-417). در میان مجموعه سفالهای مکشوفه، خیلی از اشکال ظروف سفالی سنگینتر شامل سبوهای بزرگ، دیگهای بزرگ، کوزهها، درپوشهای سفالی و ظروف پخت و پز یا وجود ندارد یا به ندرت دیده میشود و عمده مجموعه سفالهای این دوره شامل سفالهای کوچک و سبکی میشود که به سهولت قابل جابجایی بودند. شمار بزرگی از ظروف کوچک، به ویژه آن‌هایی که برای نوشیدن کاربرد دارند، از درون قبور این دوره به دست آمده است که شاخصترین آن‌ها ساغرها هستند. ساغرهای پایهدار این دوره به اسامی مختلفی مانند ساغر، جام، پیاله، لیوان، مشربه، فنجان، آبخوری و قدح خوانده میشود. این ساغرها در مجموعه ظروف دهانه بسته جای میگیرند و بدنه بلندی دارند و کاربرد نوشیدنی داشتهاند. دو گونه از ساغرهای پایهدار مشخصه این دوره هستند:
گروه اول: ساغرهای با یک مقطع منحنیشکل هستند که تزئینات منقوش یکرنگ ظریفی دارند (شکل 1، شماره 1-6). این ساغرها معمولاّ دو دسته کوچک لوگمانند سوراخدار در زیر لبه دارند که به شکل افقی به بدنه وصل شدهاند. تمام نیمه فوقانی آن‌ها در دو ردیف متوالی، به صورت پرکار تزئین شده است (Ibid: 415). کلرگاف آن‌ها را ساغرهای مزین به نقش پرنده و خورشید نامیده است (Goff, 1966: 197). نیمه فوقانی سطح بیرونی آن‌ها به سبک استیلیزه با ساختار ترکیبی از نقشمایههای جانوری، هندسی یا گیاهی با رنگ قهوهای، قهوهای تیره یا سیاه مزیّن شده است. کادر اصلی که شامل تزئینات بسیار ظریف و زیبایی است، به شکل افقی و روی یا درست بالای حداکثر قطر بدنه ظرف نقش بسته است. کادر اصلی در برگیرنده قابهای تزئینی متناوبی است که حاوی تزئینات ظریف هندسی و نقشمایههای طبیعتگرایی هستند. درون قابها پرندگانی در حال قدم زدن یا در حال پرواز، یا نقوش گیاهی استیلیزه (=گردونه خورشید) یا نقطهها تصویر شده است. یک کادر افقی فوقانی که حاوی تزئینات تنکتری است، نوار منقوش روی لبه را به کادر اصلی وصل میکند (Henrickson, 1987b: 56- 57). به نظر میرسد که ساغرهای با بدنه منحنی یا محدب و حاوی نقشمایه شاخص پرنده از گونه ظروف شاخص خابور متأخر هستند (Oguchi, 2000: 122). یکی از مهمترین شاخصههای زیر دوره ظروف خابور III، ظهور نقشمایههای شاخص پرندگان است. روی برخی سفالهای مکشوفه از تل لیلان در شمالغرب عراق نیز، نقشمایه پرنده و گردونه خورشید را همراه هم داریم (Ibid, 2006: 56 & fig. 1: 12). این گروه از نظر سبکشناسی بسیار متنوعند. برخی حاوی نقش پرنده و خورشید در قابهای متوالی، برخی صرفاً حاوی نقشمایه گردونه خورشید و بعضیها فقط حاوی نقش پرنده هستند. معمولاً در هر قاب فقط یک پرنده نقش شده است، به ندرت در برخی نمونهها دو پرنده با هم نقش شده است. برخی نمونهها نیز صرفاً حاوی نقوش هندسی هستد. فقط چهار مورد از این گونه ساغرها از درون قبور گودین کشف شده است (Henrickson, 1984, fig. 159: 1 & 4, fig. 158: 5-6). بیشترین این گونه ساغرها از گیان II کشف شده است. از 8 مورد از قبور گیان II تعداد 19 مورد از این گونه ساغرها کشف شده است (Contenau & Ghirshman, 1935, pl. 21-24). از درون قبور دوره II تپه جمشیدی نیز چند نمونه از این گونه ساغرها یافته شده است (Ibid, 1935, pl. 73). از درون قبور بدهوره اسدآباد و سرابباغ آبدانان نیز این گونه ساغرها کشف شده است (Henrickson, 1986, tab.2). نمونههای مشابه که از نظر ساختار تزئین، شکل کلی و استفاده از دستگیرههای لوگمانند سوراخدار افقی با این گونه ساغرهای قابل مقایسه هستند، از شهر شاهی A شوش (Gashe, 1973, pl. 16: 4-5) و چیاسبز رومشگان (Schmidt et.al. 1989, vol. 2, pl.112. b) کشف شده است.
گروه دوم: ساغرهای با بدنه استوانهای مقعر زاویهدار تا مقطع منحنی شکل هستند. شکل بدنه این گروه ساغرها از گرد تا زاویهدار با یک زاویه، متفاوت است. در نیمه فوقانی سطح بیرونی آن‌ها تزئین منقوش نواری سادهای به‌کار رفته و همان گونهای هستند که به ظروف خابور معروفند (شکل 1، شماره 7- 17). معمولاً یک دسته کوچک روی لبه دارند (Henrickson, 1984: 415). در اینجا تزئینات منحصراً شامل نوارهای افقی مستقیم میشود که معمولاّ در سه ناحیه نیمه فوقانی ساغرها نقش بستهاند: یک نوار روی لبه. یک نوار روی زاویه بدنه یا حداکثر قطر بدنه و یک گروه سه تا چهارتایی نوارهای افقی مستقیم مابین لبه و زاویه بدنه یا حداکثر قطر بدنه (Ibid: 418). ساغرهای حاوی نقوش نواری یکی از شگفتترین موضوعات باستانشناسی هزاره دوم ق. م زاگرس مرکزی هستند. این گونه ساغرها با عنوان ظروف خابور متأخر مشهورند و به مثابه ظروف مخصوص نوشیدنی برای مردگان، در دورن قبور ظاهر میشوند (Thrane, 2001: 53).
کاسههای پایهدار با بدنه موجیشکل یا تا حدودی زاویهدار (شکل 1، شماره 18-21) که نیمه فوقانی آن‌ها مزین به نقوش نواری است؛ از دیگر اشکال ظروف شاخص این دوره است (Henrickson, 1984: 415). این گروه از ظروف از نظر تزئینی با ساغرهای گروه دوم مرتبط هستند. تزئینات آن‌ها معمولاً شامل یک نوار منقوش روی لبه و سه نوار منقوش روی حداکثر قطر بدنه، در زیر لبه میشود (Ibid: 418). کاسهها در سراسر حوزه زاگرس مرکزی یافت شدهاند. کاسههای کم عمق که لبه طاقچهای مسطح دارند و نوارکهای تزئینی منقوش روی لبه آن‌ها به‌کار رفته (شکل 1، شماره 21)، در این گروه جای میگیرند. از این گونه کاسهها که در زمره کاسههای شاخص مجموعههای ظروف خابور هستند (Oguchi, 1997, Fig. 1: 6 & 17)، در گودین نداریم، لیکن نمونههای آن در گیان (Contenau & Ghirshman, 1935, pl. 23, grave 76. 2) و کمترلان II در رومشگان کشف شده است (Schmidt et.al. 1989, vol.2, pl. 109: e).
شکل 1: سفالهای شاخص مرحله پسا III2 گودین
جدول 2: محل کشف سفالهای شکل 1
تنها گونه سفالی شاخص دیگری که از این دوره میتوان نام برد، استکانهایی با بدنه استوانهای یا تا حدودی محدب و لبههای متمایل به بیرون و کفهای صاف یا گرد شده هستند که معمولاً تزئینات منقوش یکرنگ پرکاری روی سطح بدنه آن‌ها به‌کار رفته است (شکل 1، شماره 22-26). از نمونه استکانها از درون قبور گودین (Henrickson, 1984: fig. 161: 5 & 162)، باباجان (Goof, 1976: fig. 11: 7)، گیان II و تپه جمشیدی (مقیمی، 1395: تصاویر 18 و 19؛ Contenau & Ghirshman, 1935, pl. 23 & 73) کشف شده است. نمونه فلزی آن را در قبر 19 تپه گوران داریم (Thrane, 2001, pl. 12: 4). تزئینات منقوش ظریف مربوط به ساغرهای گروه اول، روی برخی از استکانهای مکشوفه از تپه گیان نیز به کار رفته است (Contenau & Ghirshman, 1935, pl. 23, grave 75. 3). استکانهای مشابه که تزئینات سادهتری دارند، در عصر مفرغ میانه منطقه نیز دیده میشود و نمونههای آن از گوران (Thrane, 2001, pl. 8: 16)، کمترلان II (Schmidt et.al. 1989, vol.2, pl. 94: m) و گودین (Henrickson, 1984: fig. 155: 20) کشف شده است. ملوان به استکانهایی با بدنه استوانهای یا تا حدودی محدب به عنوان نمونههای متأخر ظروف خابور ارجاع داده است. این گونه ظروف در تل براک همراه ظروف منقوش نوزی تولید شده اند (Mallowan, 1947: 78 & pl. LXVII: 19). دیگر سفالهای این دوره ساده، دستساز و معمولاً دارای مقطع نامنظمی هستند (Henrickson, 1984: 415).
در میان مجموعه سفالهای این دوره زاگرس مرکزی برخی اشکال ظروف سفالی و نقشمایهها به شکل محدود و فقط در برخی محوطهها کشف شده است. نقشمایه چشم‌های منقوش روی گردنِ پارچهای مکشوفه از مناطق کوهدشت و رومشگان (Schmidt et.al. 1989, vol. 2, pl. 112-113)، این ظروف را با پارچهای مکشوفه از محوطههای نیمه اول هزاره دوم ق. م سوریه ارتباط میدهد (Ibid, 1989, vol.1: 136). شکل ساغرهای حاوی نوارهای منقوش مکشوفه از قبر 19 گوران تا حدودی با نمونههای مکشوفه از گودین و گیان متفاوت است (شکل 1، شماره 12و 13). این گونه ساغرها شانه دارند و گردن بلند و بدنه کوتاه زاویهدار دارند و نمونه مشابه آن از لایه 3 تل بیلا کشف شده است (Stein, 1984, pl. IX. 8). تل بیلا در فاصله 35 کیلومتری شمالشرق موصل و در حوضه رودخانه دجله علیا واقع است. استین این سفال و سفالهای همزمان آن را به دوره سفال نوزی(Ibid: 13) و اگوچی آن‌ها را به دوره ظروف خابور IV یا همان دوره انتقالی (Oguchi, 1997, fig. 1) دورهبندی کردهاند. در کمترلان II نیز ساغرهای مشابه نمونههای گوران کشف شده است (شکل 1، شماره 17). احتمالاً تولید ساغرهای شانهدار با گردن بلند و حاوی تزئینات منقوش نواری، بعد از ناپدید شدن ظروف خابور، نیز برای مدتی تداوم یافت (Ibid: 198).
کلرگاف معتقد است که مجموعه سفال این دوره، اساساً یک مجموعه تدفینی است (Goff, 1971: 150). احتمال دارد که سفالهای این دوره که ظریف، زیبا، سبک، خوش‌ساخت و خوشپخت هستند به عنوان اشیاء سمبولیک یا هدایای تدفیی صرفاً همراه مردگان دفن شده باشند. به نظر میرسد که برخی نمونههای ظروف ظریف خابور برای آشوریها (در دوره تجارت آشور قدیم)، مفاهیم سمبلیک داشته و آن‌ها را همراه مردگان درون قبور دفن میکردهاند. در کولتپه ظروف خابور صرفاً به شکل اشیاء تدفینی پیدا شده است (Oguchi, 1998: 129).
2-3. خالی شدن منطقه از جمعیت یکجانشین
پژوهشهای باستانشناسی گویای این است که در نیمه اول هزاره دوم ق. م در بیشتر درههای زاگرس مرکزی شاهد افزایش تعداد محوطههای استقراری هستیم. به نظر میرسد که در درههای بزرگتر محوطههای مرکزی مانند گودین در دره کنگاور، گیان در دره نهاوند و گیریران در دره الیشتر در اندازههای قابل توجهی گسترش یافتهاند. این محلهای مرکزی بزرگ، احتمالاً نشان دهنده مراکز نهادهای سیاسی محلی در این زمان هستند (مظاهری، 1392: 80؛ Henrickson, 1986:25). اوج یکپارچگی منطقهای که در توزیع سفالهای مرحله گودین III2دیده میشود، همزمان با اتحاد سیاسی سرزمینهای شیماشکی است که در متون اوایل هزارۀ دوم ق. م منعکس شده است. به نظر میرسد که در این زمان مناطق مختلف زاگرس مرکزی به یکپارچگی قابلتوجهی در زمینههای اجتماعی ـ اقتصادی و شاید سیاسی دست یافت، تا جایی که هنریکسون بیان میدارد پیشرفتهایی که در این زمان در دادههای باستانشناسی مکشوفه از زاگرس مرکزی مشهود است، ممکن است نمایانگر شیماشکی باستان باشد (Henrickson, 1987a:212). ناگهان در مرحله پسا III2 گودین تغییرات محسوسی رخ داد و به نظر میرسد که محوطههای دارای فرهنگ گودین III دچار پایان ابهام‌آمیزی شدند. تپههای جمشیدی و باباجان هر دو متروکه شدند و احتمالاً تپه گیریران و دیگر محوطههای باستانی بزرگ منطقه نیز به همین سرنوشت دچار شدهاند (Goff, 1971: 151). تاکنون هیچ محوطهای شناسایی نشده که توالی استقراری از گودین III2 به عصر آهن را در بر گیرد. گودین III2 آخرین مرحله فرهنگی قابل شناسایی دوره گودین III در تمامی محلهای کاوش شده (به استثناء مرحلهٔ III1 گودین) است که بقایای معماری با ضخامت قابل توجهی از ویرانههای مکشوفه متعلق به این مرحله به دست آمده است (Henrickson, 1986:24). بجز در چیاسبز در دره رومشگان (Schmidt et.al. 1989, vol. 1: 486) و گوران در دره هلیلان (Thrane, 2001:15) که نهشتهای استقراری ضعیفی از مرحله پسا III2 گودین کاوش شده است، تمام یافتههای عصر مفرغ جدید تدفینی هستند. وجود قبرستانها و فقدان آشکار سکونتگاهها در تضاد کامل با مراحل پیشین گودین III است. شرایط جدید بیانگر این است که احتمالاً تغییرات مهمی رخ داده است (Henrickson, 1986, 26). به نظر میرسد که انسجام فرهنگی پیشین، در این هنگام درهم شکست. دادههای قومشناسی حاکی از این است که الگوی توزیع محلهای این دوره نشان‌دهندهٔ مهاجرتهای سالیانه کوچنشینان است؛ به طوری که گروه شرقی درهها با چراگاههای تابستانی امروزی؛ و گروه غربی درهها با چراگاههای زمستانی، مطابقت میکند (Ibid, 1987a:213).
یافتههای باستانشناسی نشان میدهد که تغییرات عمیقی در عصر مفرغ جدید زاگرس مرکزی رخ داده است. در سراسر نیمه دوم هزاره دوم ق. م محوطههایی را می‌بینیم که با چینههای سنگی ساخته شده اند یا این که در درههای رودخانهای دور از دسترس شکل گرفتهاند. به نظر میرسد هر ناحیهای به کنترل یک خان محلی در آمده است (Goff, 1976: 30). الگوهای استقراری ناحیه پیشکوه شرقی در این زمان مشابه شیوههای متداول امروزی است و حاکی از وجود یک اقتصاد مشابه بر پایه ترکیبی از کشاورزی همراه کوچ فصلی قسمتی از جمعیت به همراه گلههای احشام است. خیلی از محوطههای این دوره در موقعیتهای دور از دسترس شکل گرفتهاند و به نظر میرسد این محوطهها در نقاط قابل دفاع، در رأس ارتفاعات صخرهای طبیعی و مشرف به مسیرهای اصلی شکل گرفتهاند. به‌علاوه، ظهور قبرستانهای منفرد در امتداد درههای رودخانهای، دلالت بر این دارد که یک عنصر کوچنشینی واقعی درون جمعیت وجود دارد (Ibid, 1971: 150 & 151).
3-3. کاهش جمعیت منطقه
در حالی که در عصر مفرغ میانی جمعیت ناحیه زاگرس مرکزی به بالاترین حد خود رسید (Young, 1977: 393)، در عصر مفرغ جدید جمعیت این ناحیه به طور محسوسی کاهش یافت. تعداد محوطههای شناسایی شده این دوره به کمتر از یک چهارم عصر مفرغ میانه میرسد (مظاهری، 1392: جدول 5). شاید یکی از دلایل اصلی این موضوع این باشد که نهشتهای فرهنگی مرحله پسا III2 گودین تاكنون فقط از درون قبور به دست آمده است و در بررسیهای سطحی كم‌یاب است (Henrickson, 1987a: 213)؛ و در واقع تدفینی بودن نهشتهای فرهنگی و نیز شاخصههای سفالی محدود موجب شده محوطههای محدودی از این دوره شناسایی شود. با این حال، به نظر میرسد دلیل اصلی این وضعیت، متأثر از تغییر و تحولات جمعیتی باشد که در این زمان رخ داد که منجر به افت توسعه شهرنشینی (Schmidt et.al. 1989, vol. 1: 486) و ترک زندگی یکجانشینی و توسعه کوچنشینی شد. مسأله کاهش جمعیت ناحیه زاگرس مرکزی در این زمان کاملاً محسوس است. در جریان کاوشهای باستانشناسی قبور زیادی شناسایی نشده است و تعداد قبور مکشوفه محدود است. تاکنون هیچ قبرستان مهمی از این دوره معرفی نشده است. بیشترین قبور این دوره در گیان و گودین (شامل هر کدام 11 قبر) شناسایی شده است (Contenau & Ghirshman, 1935, pl. 21 - 25; Henrickson, 1984:719). در زردهسوار (Schmidt et.al. 1989, vol. 1: 486)، باباجان (Goff, 1971: 151) و گوران (Thrane, 2001: 15) هر کدام فقط 3 قبر، در تپه جمشیدی 2 قبر (Contenau & Ghirshman, 1935, pl. 73)، در کمترلان II، چیاسبز، میرولی (Schmidt et.al. 1989, vol. 1: 486) و آبدانان (Overlaet 2005: 9) هر کدام، فقط یک قبر شناسایی شده است. محدود بودن تعداد قبور مکشوفه، از یکسو بیانگر این است که با جمعیت محدودی در این دوره مواجهایم، از سوی دیگر به نظر میرسد که موج کوچنشیی اخیر، خیلی طول نکشید و قبرستانهای گستردهای شکل نگرفت. با بررسی وضعیت توزیع سفال مرحله پسا III2 گودین، در مییابیم که سفال این مرحله نیز در همان گستره جغرافیایی مرحله III2 توزیع شده و گسترش یافته است، لیکن بالعکس مرحله III2، محوطههای این دوره به شکل بسیار تنک و پراکندهای در سراسر زاگرس مرکزی توزیع شدهاند (مظاهری، 1392، جدول 2؛ Henrickson, 1986, fig. 29).
3-۴. سایر یافتهها
بررسی یافتههای مکشوفه نشان میدهد که تفاوتهای منطقهای و سبکشناسی محسوسی در مجموعه سفالهای مرحله پسا III2 دیده میشود. در این زمان، دیگر انسجام و پیوستگی فرهنگی پیشین دیده نمیشود. ساغرهای حاوی نوارهای منقوش نوع خابور در سراسر زاگرس مرکزی دیده میشود. نمونههای منقوش این گونه ساغرها در برخی محوطهها نادرند مثلاً درون قبر 19 گوران فقط دو مورد یافت شد (Thrane, 2001, pl. 13: 3-4). بجز یک نمونه از ساغرهای مزین به نقشمایه «پرنده و خورشید» که از درون یک قبر منفرد در سراب باغ آبدانان کشف شده، مابقی نمونههای این گروه از ساغرها از درون قبوری که در مناطق شمالشرقی ناحیه زاگرس مرکزی هستند، کاوش شده اند. این خطالرأس زاگرس مرکزی غالباً مرزهای فرهنگی را نشان میدهد (Henrickson, 1984: 896). وجود این دو گونه ساغر احتمالاً منعکس کننده تفاوتهای منطقهای یا اجتماعی است (Ibid: 719). استکانها از ظروف نادر این دوره هستند و صرفاً در نیمه شمالی زاگرس مرکزی یافت شدهاند.
در گودین هیچ کدام از سفالهای شاخص مرحله III2 از قبیل سه پایهها و سبوهای تخم مرغیشکل دارای نوارهای برجسته روی شانه، درون قبور مرحله پسا III2 یافت نشد (Ibid: 416). این در حالی است که وضعیت محوطه بدهوره و محوطههای مناطق کوهدشت و رومشگان و هلیلان با گیان و گودین متفاوت است. در قبر3 بدهوره همراه ساغرهای منقوش پسا III2، ظروف شاخص سه پایه گودین III2 را نیز داریم (Contenau & Ghirshman, 1935, pl. 82). از کمترلان II در رومشگان نیز همانند بدهوره، همراه سفالهای پسا III2، نمونه ظروف شاخص سه پایه کشف شده است (Schmidt et.al. 1989, vol.2, pl. 109: e). در میان سفالهای تدفینی قبر 19 تپه گوران، ظروف بزرگ مثل سبو نیز دیده میشود (Thrane, 2001, pl. 12: 10 & 14, pl. 13: 10-11).
به نظر میرسد که برخی از قبور این دوره به نخبگان یا فرماندهان نظامی تعلق دارد. از درون یکی از قبور (قبر شماره 2) گودین یک مجموعه 5 تایی سرنیزه کشف شده است (Henrickson, 1984: fig. 158). از درون یکی از قبور باباجان نیز که «قبر جنگجو» نامیده شده، یک مجموعه دهتایی سرنیزه یافت شده است (Goff, 1976: 29). از درون قبر 77 گیان II نیز تعداد 10 عدد سرنیزه و یک عدد خنجر کشف شده است (Contenau & Ghirshman, 1935, pl. 24). ولی در قبور عصر مفرغ جدید مناطق رومشگان و کوهدشت ابزارآلات جنگی کشف نشده است (Schmidt et.al. 1989, vol.1: 186-187). همچنین در تپه گوران نیز ابزارآلات جنگی نداریم (Thrane, 2001, pl. 12-18). فراوانی تعداد اشیاء تدفینی درون برخی از قبور این دوره نیز قابل توجه است به طور مثال از درون قبر 19 تپه گوران تعداد 25 قلم اشیاء تدفینی (Ibid, pl. 12-13 & 15) و از درون قبر I, x1 کمترلان II تعداد 56 مورد کشف شده است (Schmidt et.al. 1989, vol.1: 549-550). بر اساس یافتههای مکشوفه به نظر میرسد که وضعیت فرهنگی زاگرس مرکزی در عصر مفرغ جدید و تغییر و تحولات این دوره در مناطق مختلف به صورت یک روند همگون و یکشکل نیست.
4. بحث
تران در توضیح ماهیت حضور ظروف خابور در زاگرس مرکزی دو اصطلاح «ظروف خابور» و «سبک خابور» را به کار میبرد. منظور از سبک خابور این است که تزئینات منقوش و نقشمایههای مشابه ظروف خابور برای ظروف محلی در خارج از حوزه ظروف خابور، پذیرفته و تولید شده است. مطابق این تفسیر هیچگونه ظروف خابوری در زاگرس مرکزی ظاهر نشده است و ساغرها و دیگر گونههای مکشوفه از گوران اقتباسی از سبک خابور هستند (Thrane, 2001: 55-56). در جای دیگر وابستگی سبکشناسی سفال پسا III2 گودین به ظروف خابور را نتیجه کپیبرداری نقشمایههای تزئینی سفال منقوش خابور میدانند که توسط سفالگران ناحیه دیاله تولید میشده است (Bieniada, 2009: 163). بعضاً نیز با توجه به وجود سنتهای فرهنگی مختلفی که در عصر مفرغ جدید نواحی غرب آسیا فعال هستند، تنوع فرهنگهای سفالی در این زمان را منعکس کننده عوامل اجتماعی ـ اقتصادی میدانند (D,Agostino, 2018: 236).
با توجه به بررسی جامع اوضاع فرهنگی عصر مفرغ جدید زاگرس مرکزی و دامنهٔ گسترده تغییرات رخ داده در این زمان، همان‌طوری که یانگ (Young, 1969: 290) نیز اشاره کرده، میتوان گفت که حضور ظروف خابور در زاگرس مرکزی احتمالاً حاکی از حضور یک عنصر خارجی است که با میان‌رودان شمالی پیوند میخورد. رواج قبرستانها و فقدان آشکار سکونتگاهها در کنار سایر یافتههای مکشوفه، حاکی از این است که احتمالاً تغییرات اجتماعی ـ اقتصادی مهمی در این زمان رخ داده است. به نظر میرسد که این وضعیت نتیجه مهاجرتهای دامداران است (Henrickson, 1984: 896)؛ و در واقع، آسیبپذیر شدن ناحیه زاگرس مرکزی در مقابل امواج گروههای کوچنشین، منجر به خالی شدن آن از جمعیت یکجانشین شد (Schmidt et.al. 1989, vol.1: 187). البته نمی‌توان فرض نمود که تمام محوطههای پیشین در مناطقی مانند رومشگان و کوهدشت نیز مانند گودین متروکه شده اند (Ibid: 136). احتمالاً امواج کوچنشینان جدید خیلی گسترده نبوده و مدت زمان زیادی طول نکشید. بعید است که تمام استقرارهای دائمی متروکه شده باشند، احتمالاً کوچکتر شدهاند یا این که بنا به شرایط به وجود آمده در این دوره، جابجا شده و در موقعیتهای دیگری شکل گرفته اند. ممکن است که به جای تپههای دوره قبل، ما در این دوره با محوطههای سطحی یا تکدورهای مواجه باشیم که در بررسیهای باستانشناسی به سختی شناسایی میشوند (Henrickson, 1986: 26). شکل توزیع محوطههای این دوره احتمالاً نشان‌دهندهٔ کوچهای چراگاهگردی سالیانه است، نه یک فرهنگ منسجم گسترده (Goff, 1971: 131-134). حضور ناگهانی ظروف خابور در زاگرس مرکزی حاکی از یک نفوذ ناگهانی و حضور غیر منتظره به درون این ناحیه است (Ibid, 1976: 30).
بنابراین، با توجه به یافتههای باستانشناسی و همانطور که کلرگاف نیز اشاره نموده (Ibid)، به نظر میرسد که تغییر و تحولات عصر مفرغ جدید زاگرس مرکزی متأثر از ظهور پادشاهی میتانیها و تغییر و تحولات مربوطه در این دوره است. در اوایل قرن 15 ق. م ناگهان با پادشاهی بزرگی به نام میتانی مواجه میشویم که تمام شمال میان‌رودان را با یکدیگر متحد کرده و حوزه نفوذ خویش را تا فراسوی هر دو رودخانه دجله و فرات توسعه داد. اطلاع چندانی از چگونگی رشد و گسترش این پادشاهی در دست نیست. اعتقاد عمومی بر این است که میتانیها که اسامی هندوآریایی داشتند، یک طبقه جنگاور اشرافی بودند که فرمانروایی خود را بر جمعیت کشاورز محلی در شمال میان‌رودان و سوریه که هوری بودند، تحمیل کردند. هوریها به رهبری میتانیها به چنان نیرویی دست یافتند که توانستند آشوریها، هیتیها و مصریها را زیر نظارت خود بگیرند (مجیدزاده، 1376: 170). آن‌ها پادشاهی کاملاً سازمان یافته و نیرومندی تشکیل دادند و تجهیزات نظامی چشمگیری مانند سلاح، اسب، ارابه و نیروی انسانی در اختیار داشتند (همان: 182). قدرت نظامی نقش مهمی در ساختار سیاسی میتانیها داشت (De Martino, 2014: 68). واژه «مَریَّنو» در فرهنگ آنان به معنی طبقه جنگاوران بود (مجیدزاده، 1376: 170 - 171). گردونههای سبک اسبدار با چرخهای پرهدار که در اواسط هزاره دوم ق.م توسط میتانیها و کاسیهای بابل متداول شد، منجر به انقلابی در ماهیت جنگها شد. از این دوره به بعد، سرعت عمل، عامل مهمی در جنگها شد (گرنی، 1371: 101 – 102). مردان میتانی در تربیت و اهلی کردن اسبها شهرت داشتند و بعضا توسط اقوام دیگر برای پرورش اسب استخدام میشدند (گرنی، 1371: 102؛ دیاکونوف، 1371: 122). تاریخ پادشاهی میتانی به سه دوره تقسیم شده است: دوره اول (پس از حدود 1600–1522 ق. م) که دوره تشکیل امپراتوری است. دوره دوم (حدود 1522-1350 ق.م) که دوره امپراتوری میتانی است که در آن میتانیها به اوج قدرت خود رسیدند. در دوره سوم (حدود 1350-1260 ق.م) میتانیها قدرت خود را از دست دادند و تحت انقیاد سایر قدرتهای منطقه قرار گرفتند (Novak, 2013: 349). تا اواسط دوره دوم میتانی ظروف خابور رواج داشت، از اواسط این مرحله است که شاهد ظهور ظروف سبک نوزی نیز هستیم (Ibid: 352). با توجه به بافتهایی که ظروف نوزی در آن یافت شده، این گونه سفالها را به عنوان ظروف تشریفاتی باکیفیت مرتبط با طبقه نخبگان امپراتوری میتانی تفسیر میکنند که نشانگر هویت نخبگان میتانی است و احتمالاً مقامات محلی را به مرکز امپراتوری گره می‌زد (Schwartz, 2014: 267).
گستره پادشاهی میتانی از سواحل مدیترانه در غرب تا دامنههای زاگرس در شرق، در کمربند کشاورزی دیم در جنوب ارتفاعات توروس امتداد داشت (Novak, 2013: 346). این منطقه تا حدی ویژگی استپی دارد و تا حدودی یک منطقه حاشیهای از نظر کشاورزی به شمار میرود. میزان متوسط بارش آن حدود 200 میلیمتر است (Meijer, 2014: 163). با اینحال، یکی از مشهودترین نتایج بررسیهای باستانشناسی و بازسازی های منظری که در شمال میان‌رودان و سوریه در دهههای اخیر انجام شده، کشف یک روستانشینی گسترده است که در هزاره دوم ق.م و به طور خاص در دوره میتانی رخ داد (Akkermans & Schwartz, 2003: 346). جمعیت در دوره میتانی به وضوح در روستاهای کوچک پراکنده است (Lyonnet & Faivre, 2014: 241). سکونتگاههای شهری نادرند. اکثریت جمعیت در دهکده‌های کوچک و دهکده‌های موقت زندگی میکردند و خانه‌های عمارت نخبگان با وسعت محدود در مراکز دهکدهها بود. حتی آن شهرهایی که قبل از میتانی گسترش یافته بودند، در این دوره به طور قابل ملاحظه‌ای شاهد کاهش وسعت آن‌ها هستیم و به طور گستردهای شهریزدایی شد (Novak, 2013: 351).
امروزه در شمال سوریه و شمال میان‌رودان بسیاری از شهرها و شهرکها دامداری را به عنوان اقتصاد پایه ترجیح می دهند. در اینجا از یکطرف کشاورزی دیم قابل اعتماد نیست و از طرف دیگر آبیاری در مقیاس وسیع عملی نیست. از این‌رو پرورش احشام در بین مردم رواج دارد و برخی مواقع به علل طبیعی مانند کاهش تولید محصول در نتیجه شرایط بد بارشها یا عوامل اجتماعی مانند افزایش مالیاتها، گلهداری افزایش مییابد. در اینجا ما با منطقهای روبرو هستیم که شرایط زمین به نفع دامپروری است. چاله‌ها و وادی‌های آبی کافی وجود دارد، در کنار رودخانه‌ها پوشش گیاهی وجود دارد و همچنان مرتع کافی در بین مناطق کشت غلات وجود دارد. اینجا منطقهای است که نزدیک‌ترین تماسها بین تولید کنندگان محصولات دامی، کشاورزی و شهری در بازارهای شهرها امکانپذیر است و ترافیک ارتباطی با کوتاهترین مسیرها روبرو است (Meijer, 2014: 168). مِیجِر از شیوه امروزی «گلهداری قراردادی» نام میبرد که به احتمال زیاد در هزاره دوم ق.م نیز رواج داشت، یعنی جابجایی فصلی گلههای گوسفند و بز در فواصل نسبتاً طولانی توسط گلهداران متخصصی که خود مالک گلهها نبودند، بلکه مالکان گلهها ساکن شهرها و شهرکها بودند و در قبال این خدمات، به گلهداران متخصص دستمزد پرداخت میکردند. به نظر میرسد که اکثر دامداران در روستاهای موجود خانه داشتند و مقدار کمی (یا حداقل کمتر از عشایر «واقعی» که دائماً در حال حرکت هستند) وسایل بادوام با خود در سفر میبردند. آن‌ها چیزهای دست و پا گیر را در خانه میگذاشتند تا توسط بقیه خانواده استفاده شود (Ibid: 165 & 171). در اینجا تصور «عشایر» به عنوان مردمی که کاملاً از ساکنان یکجانشین جدا هستند احتمالاً گمراه کننده است، زیرا بسیاری از دامداران احتمالاً به روستاها وابسته بودند و گلههای خود را برای چند ماه به چرا میبردند و در انتهای فصل چرا به روستا بر میگشتند (Schwartz, 2014: 270). علاوه بر شیوههای دامداری که اشاره شد، متون مکشوفه از ماری گویای وجود گروههای بزرگی از دامداران «قبیلهای» در این زمان است که سبک زندگی کاملاً متحرک داشتند (Ibid).
کلرگاف در تفسیر یافتههای مکشوفه از باباجانتپه، بیان میدارد که ما در این زمان با یک قلمروی مشابه هموزن از نظر قدرت، مواجه هستیم که از مناطق شمالیتر و از میان‌رودان آمده است. نخبگان جنگجوی غیر بومی که خود را به ساکنان بومی تحمیل کرده و تغییراتی ایجاد کرده است، لیکن بدان معنا نیست که فرهنگ محلی را به طور گستردهای تغییر داده باشد (Goff, 1976: 30). در واقع، سنت سفالگری آن‌ها به طور کامل جایگزین سنتهای سفالگری محلی نشد (Young, 1969: 290). احتمالاً مکانهای باستانی که در درههای رودخانهای دور افتادهای قرار گرفتهاند، از این تأثیرات جدید به دور بودهاند و شاید در اینجا سنت سفال قدیم یا سفالهای سادهتری که از آن منشعب شده است، تداوم یافت (Goof, 1968: 127).
به نظر میرسد که علت واقعی محدود بودن تعداد قبور، شکل نگرفتن قبرستانهای گسترده، تعداد محدود یافتهها و از سوی دیگر، تداوم فرهنگ بومی در برخی مناطق، همه به این دلیل است که احتمالاً گروههای محدودی از کوچنشینان شمال میان‌رودان و آنهم به صورت فصلی تا گستره زاگرس مرکزی کوچ کردهاند و با وجود حضور سرکردگان جنگجو در میان آن‌ها، هدفشان حضور دائمی در زاگرس مرکزی نبود. ولی به هر حال، به نظر میرسد که حضور آن‌ها نقش مهمی در افت گسترده یکجانشینی، توزیع ظروف خابور و شکلگیری قبرستانهای مرتبط با کوچنشینی در این ناحیه داشت.
5. نتیجهگیری
ناحیه زاگرس مرکزی پس از سپری کردن یک دوره پیشرفت تدریجی، در عصر مفرغ میانه به انسجام و پیوستگی فرهنگی قابل توجهی رسید، زندگی یکجانشینی گسترش محسوسی یافت، جمعیت آن به اوج خود رسید و در مناطق مختلف این ناحیه محوطههای مرکزی مانند گودین، گیریران و باباجان توسعه یافتند و به نظر میرسد که به مراکز منطقهای یا احتمالاً مراکز سیاسی تبدیل شدند. همزمان در این بستر، شاهد توسعه مراحل متوالی سنت سفال منقوش گودین III هستیم که به یکی از عوامل اصلی پیوستگی فرهنگی این ناحیه تبدیل شد. اما، ناگهان وضعیت پیشین در عصر مفرغ جدید از هم گسیخت، بسیاری از محوطههای شناخته شده قبلی، متروکه شدند، زندگی یکجانشینی دچار افت کاملاً محسوسی شد. قبرستانهای پراکنده در سراسر این ناحیه گسترش یافت که حاکی از توسعه کوچنشینی در این زمان و ورود گروههای کوچنشین جدید به زاگرس مرکزی است. البته با توجه به نتایج مطالعات باستانشناسی، میتوان بیان کرد که روند و کمیت پیدایش و توسعه قبرستانها چشمگیر نیست، زیرا تاکنون قبرستانهای بزرگی از این دوره شناسایی نشده و تعداد قبور کاوش شده نیز محدود است. دامنه تغییرات این دوره، دستساختههای منقول را نیز در برگرفت، به طوری که شاهد رواج مجموعه سفالهای جدیدی در این ناحیه هستیم که در عین این که تفاوتهای مهمی با سنت سفال منقوش گودین III دارد، دارای قرابتهای سبکشناسی نزدیکی با ظروف خابور متأخر است. به نظر میرسد که با رواج سنت سفال جدید، در برخی مناطق مانند گودین و گیان ساخت سفالهای پیشین از رونق افتاد، لیکن در برخی مناطق جنوبیتر، شاهد تدوام سفالهای پیشین در کنار سفالهای جدید هستیم. در برخی قبرستانهای مناطق شمالی، قبوری کشف شده که حاوی ابزارآلات جنگی هستند و همانطور که کلرگاف نیز بیان کرده، میتوان این گونه قبور را به نخبگان یا سرکردگان نظامی گروههای کوچنشین نسبت داد.
تجزیه‌وتحلیل یافتههای مکشوفه از عصر مفرغ جدید زاگرس مرکزی و نواحی پیرامون، گویای این است که به احتمال زیاد تغییرات رخ داده در این زمان متأثر از ظهور پادشاهی میتانی است. به نظر میرسد که همزمان با اوج‌گیری حکومت میتانی و توسعه زندگی دامداری در سرزمینهای استپی آن امپراطوری، قسمتی از گروههای دامدار دامنه چراگاهگردی خود را تا مناطق زاگرس مرکزی گسترش دادند. البته همانطور که پیشتر نیز اشاره شد، میتوان گفت که دامنه نفوذ گروههای دامدار مذکور خیلی گسترده نبود و احتمالاً دوام نیاورد. با اینحال، نفوذ کوچنشینان جدید تأثیرات گستردهای در زاگرس مرکزی از خود برجای گذاشت.
منابع
دیاكونوف، ایگورمیخائیلوویچ (1371). تاریخ ماد، ترجمه كریم كشاورز، چاپ سوم، تهران: شركت انتشارات علمی و فرهنگی.
گرنی، الیور (1371). هیتیها، ترجمه رقیه بهزادی، چاپ اول، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
مجید زاده، یوسف (137۶). تاریخ و تمدن بین النهرین، جلد 1، تاریخ سیاسی، چاپ اول، تهران: مركز نشر دانشگاهی.
مظاهری، خداکرم (1392). بازنگری گستره جغرافیایی توالی سفالی گودین III در زاگرس مرکزی. پیام باستان‌شناس، ۹(۱۹)، 73 – 92.
مقیمی، نیلوفر (1395). مطالعه گونهشناختی و گاهنگاری مقایسهای ظروف سفالین تپه گیان نهاوند: مجموعه موزه مقدم دانشگاه تهران. مطالعات باستانشناسی، ۸(۲)، 188 – 167.
Akkermans, P.M., & Schwartz, G.M. (2003). The Archaeology of Syria. Cambridge.
Baccelli, G., & Manuelli, F. (2008). Middle Bronze Khabur Ware from Tell Barri/Kahat, In: Córdoba J.M., Molist M., Pérez M.C., Rubio I., & Martínez S. (eds.), Proceedings of the 5th International Congress on the Archaeology of the Ancient Near East, Vol. I, Madrid, 187 -206.
Bakr Othman, A. (2018). The distribution of the Nuzi Ware in Northern Iraq and Syria. Polytechnic Journal, 8(2), 347-371.
Bieniada, M.F. (2009). Habur Ware: Where are the stylistic and functional sources of the painted pottery of the second millennium BCE Habur River Basin? Ancient Near Eastern Studies, 46, 160-211.
Contenau, J. & Ghirshman, R. (1935). Fouilles du Tepe Giyan près de Nehavand 1931-1932,
Librairie orientaliste Paul Geuthner, Paris.
D’Agostino, A. (2018). The Tell Barri Sequence of Late Bronze Age Levels: Evolution Trends Within Late 2nd Millennium Ceramic Culture. In: C.M. Luciani and A. Hausleiter (eds.), Recent Trends in the Study of Late Bronze Age Ceramics in Syro-Mesopotamia and Neighboring Regions, Rahden/Westfalen: Orient-Archäologie, Bd. 32, Verlag Marie Leidorf, 235-260.
De Martino, S. (2014). The Mittani State: The Formation of the Kingdom of Mitani. In: E. Cancik – Kirschbaum, N. Brisch and J. Eidemm (eds.), Constituent, Confederate and Conquered Spase, De Gruyter, 61-74.
Gasche, H. (1973). La poterie Elamite du deuxieme millenaire a.c., MDAI. 47, Leiden & Paris, E.J. Brill & P. Geuthner.
Goff, C. (1966). New evidence of cultural development in Luristan in the late 2nd and early first millennia, Ph. D. Dissertation, Institute of Archaeology, University of London.
Goff, C. (1968). Luristan in the first half of the first millennium B.C. IRAN 6:105-134.
Goff, C. (1971). Luristan before the Iron Age. IRAN 9: 131-152.
Goff, C. (1976). Excavation at Babajan: The Bronze Age occupation. IRAN 14: 19-40.
Hamlin, C. (1974). The Early Second Millennium Ceramic Assemblage of Dinkha Tepe. IRAN, 12: 125 – 154.
Henrickson, R. (1984). Godin Tepe and Central Western Iran. Ph. D. diss., Department of Near Eastern Studies, University of Toronto.
Henrickson, R. (1986). A regional perspective on Godin III cultural development in central western Iran. IRAN, 24, 1-54.
Henrickson, R. (1987a). Godin III and the chronology of central western Iran circa
2600 - 1400 B.C. In: Hole, F. (ed.), The Archaeology of Western Iran. Washington, DC: Smith Institution Press, 205-227.
Henrickson, R. (1987b). The Godin III chronology for central western Iran 2600- 1400 B.C. Iranica Antiqua 22: 33-117.
Henrickson, R. (1991). Ceramics VI-VII, The Bronze Age in North Western, western and south western Persia. In: E. Yarshater (ed.), Encyclopaedia Iranica, Mazda publisher, Costa Masa, New York, 5(3), 288-294.
Hrouda, B. (1957). Die Bemalte Keramik des Zweiten Jahrtausends in Nord - Mesopotamien und Nordsyrien. Istanbuler Frosehungeu. Band 19, Berlin.
Kantor, H.J. (1958). Pottery of the Second Millennium B.C. In: C.W. McEwan, L.S. Braidwood, H. Frankfort, H.G. Güterbock, R.C. Haines, H.J. Kantor and C.H. Kraeling, Soundings at Tell Fakhariya, OIP, LXXIX, 22 – 25.
Lyonnet, B. and Faivre, X. (2014). The Settlement Pattern of the Western Upper Khabur from the Old Babylonian period to the end of the Mitanni Era. In: E. Cancik – Kirschbaum, N. Brisch and J. Eidemm (eds.), Constituent, Confederate and Conquered Spase, De Gruyter, pp. 213-245.
Mallowan M.E. (1937). The excavations at Tell Chagar Bazar and an Archaeological Survey of the Habur Region, Second Campaign, 1936. IRAQ, 4, 91-177.
Mallowan, M.E. (1947). Excavations at Brak and Chagar Bazar. IRAQ 9:1–259.
Meijer, D.J. (2014). Marginal and Steppic areas as sources for Archaeological debate: a case for Active Symbiosis of town and country. In: E. Cancik – Kirschbaum, N. Brisch and J. Eidemm (eds.), Constituent, Confederate and Conquered Spase, De Gruyter: 163 – 178.
Novak, M. (2007). Mittani Empire and the question of absolute chronology: some Archaeological considerations. In: M. Bietak, and H. Hunger (eds.), Contributions to the chronology of the eastern Mediterranean. O.A.W. IX, 389-402.
Novak, M. (2013). Upper Mesopotamia in the Mittani Period. In: W. Orthmann, P. Mattiae, M.A. Maqdissi and H. Verlag, Archaeological et Histoire de la lasyrie I, Wiesbaden:
345-356.
Oguchi, H. (1997). A Reassessment of the Distribution of Khabur-Ware: an approach from an aspect of its main phase. Al-Rafidan 18: 195-224.
Oguchi, H. (1998). Notes on Khabur Ware from Sites outside Its Main Distribution Zone. Al-Rafidan 19: 119–133.
Oguchi, H. (2000). The ‘Late’ Khabur Ware Problem Once Again. Al-Rafidan 21:103–126.
Oguchi, H. (2006). The date of the beginning of Khabur Ware period 3: evidence from the Palace of Qarni – Lim at Tell Leilan. Al-Rafidan 27: 195-224.
Palmisano, A. (2012). Diachronic and Spatial Distribution of Khabur Ware in the Early Second Millennium B.C. Open Archaeology Data 1: 1-3.
Pfalzner, P. (2017). Ḫabur Ware and Social Continuity: The Chronology of the Early to the Middle Bronze Age Transition in the Syrian Jazireh. In: Hoflmayer, F. (ed.), The Late Third Millennium in the Ancient Near East: Chronology, C14, and Climate Change, Oriental Institute Seminars 11, Chicago, The Oriental Institute of the University of Chicago:
163 - 204.
Russo, S.G. (2020). Connecting cultures, dividing countries: a preliminary assessment of the Khabur Ware from Girnavaz Höyük, Southeastern Turkey". In: Costanza, C. and Simi, F. (eds.), Interactions and New Directions in Near Eastern Archaeology. Volume 3. Proceedings of the 5th Broadening Horizons, Conference (Udine 5-8 June 2017), Trieste, EUT Edizioni Università di Trieste, 2020, 241-263.
Schmidt, E.F., Van Loon, M.N., & Curvers, H.H. (1989). The Holmes expedition to Lourestan, 2 voles, the University of Chicago Press.
Schwartz, G. M. (2014). Reflections on the Mittani Emergence. In: E. Cancik – Kirschbaum, N. Brisch and J. Eidemm (eds.), Constituent, Confederate and Conquered Spase, De Gruyter: 265 – 277.
Stein, D.L. (1984). Khabur ware and Nuzi ware: their origin, Relationship, and Significance. Assur 4: 1-65.
Thrane, H. (2001). Excavation at Tepe Guran in Luristan, The Bronze Age and Iron Age Periods. Jutland Archaeologica Society Publications, 38, Moesgaard.
Young, T.C. (1969). The Chronology of the Late Third and Second Millennium in Central Western Iran as Seen from Godin Tepe. American Journal of Archaeology 73: 287-291.
Young, T.C. (1977). Population Dinamics and philosophical Dichotomies in Mountains and Lowlands. In: Essays in the archaeology of Greater Mesopotamia, Bibliotheca Mesopotamia, 7, Malibu: Undena, 391- 403.