پژوهشی در سنگ مزارهای گورستان هفت مرقدان روستای باغچه بهی شهرستان بوکان

محورهای موضوعی : باستان‌شناسی اسلامی

اسماعیل سلیمی ^{1 *} , سمیه قزل‌سفلی ² , الهام رمضانی باغچه ³

1 - دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی، گروه باستان شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
2 - دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، گروه تاریخ و باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ایران.
3 - پژوهشگر آزاد

تاریخ دریافت : 1403/07/04 تاریخ پذیرش : 1403/09/25 تاریخ انتشار : 1403/12/10

کلید واژه: سنگ مزار, گورستان, هفت مرقدان, باغچه بهی, بوکان. ,

چکیده مقاله :

سنگ‌مزارهای تاریخی، یافته‌های ارزشمندی در مطالعات باستان‌شناختی هستند که بر اساس آن‌ها می‌توان به جنبه‌های مختلف جوامع گذشته پی برد. تاکنون هیچ بررسی باستان‌شناختی هدفمندی که به شناسایی و مطالعۀ منجسم گورستان هفت‌مرقدان بپردازد، انجام نشده است. بنابراین، مطالعۀ این گورستان می‌تواند نشان دهد که روستای باغچه‌بهی در شهرستان بوکان از اواسط دورۀ قاجاریه به بعد اهمیت درخور توجهی یافته است. فرض بر آن است که با اتکاء به سنگ‌مزارهای گورستان باغچه‌بهی می‌توان به اعتقادات و آداب و رسوم مردم منطقه و همچنین علت ایجاد آرایه‌های مختلف بر روی سنگ‌مزارها توسط هنرمندان حجار پی برد. این سنگ‌مزارها به‌عنوان نمونه‌ای از یک جامعۀ آماری، از لحاظ زمانی و ریخت‌شناسی قابل مقایسه با دیگر سنگ‌مزارهای کُردستان مُکریان هستند. هدف نوشتار حاضر، مطالعه و ارزیابی موضوع و دستیابی به نتایج مطلوب در راستای پاسخ‌دهی به این سؤالات است: مطالعۀ کتیبه‌های ادبی، نقشمایه‌های غنی و فرم سنگ‌مزارهای گورستان هفت‌مرقدان از لحاظ تنوع و کیفیت آثار، کدام نتایج مهم فرهنگی و اجتماعی عصر خویش را بازگو می‌کنند؟ افراد شاخص به خاک سپرده شده در این گورستان چه کسانی بوده‌اند و در تاریخ منطقۀ بهی و مُکریان چه نقشی داشته‌اند؟ نتایج مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای نشان می‌دهد که سنگ‌مزارهای هفت‌مرقدان بیانگر علایق، اعتقادات و در واقع نمودی از فرهنگ جامعۀ مُکریان در دورۀ قاجار و پهلوی است. همچنین با تأکید بر سنگ‌مزارها و شواهد نوشتاری روستای باغچه‌بهی و مناطق اطراف آن، که بعدها به منطقۀ فیض‌الله‌بیگی شهرت یافت، می‌توان دریافت که از دورۀ محمدشاه قاجار از اهمیت سیاسی و مذهبی قابل توجهی در سطح مُکریان برخوردار بوده است.

چکیده انگلیسی:

Historical tombstones are valuable archaeological artifacts that provide insights into various aspects of past societies. However, no targeted archaeological survey has yet been conducted to identify and study the Haft Marqadan cemetery. This study aims to examine the cemetery and demonstrate that the village of Baghcheh Behi in Bukan County gained considerable significance from the mid-Qajar period onward. By analyzing the tombstones of Baghcheh Behi, this research seeks to explore the beliefs, customs, and traditions of the local population, as well as the motivations behind the diverse decorative elements carved by stone artisans. These tombstones, considered a representative sample, are comparable in both chronology and morphology to other tombstones found in Mukriyan Kurdistan. The primary objective of this study is to analyze and assess the subject matter to address key research questions: What significant cultural and social aspects of their era are revealed through the literary inscriptions, elaborate motifs, and structural characteristics of the tombstones at Haft Marqadan? Who were the prominent individuals buried in this cemetery, and what roles did they play in the history of Baghcheh Behi and the broader Mukriyan region? Findings from fieldwork and archival research indicate that the tombstones of Haft Marqadan reflect the cultural identity, beliefs, and artistic expressions of Mukriyan society during the Qajar and Pahlavi periods. Additionally, an examination of the tombstones and historical records from Baghcheh Behi and its surroundings—later known as the Faizullah Beigi region—suggests that, since the reign of Mohammad Shah Qajar, this area held considerable political and religious significance within Mukriyan.

منابع و مأخذ:

- افخمی، ابراهیم (1364)، تاریخ فرهنگ و ادب مُکریان بوکان، سقز: محمدی.
- ادهمی، رضا (1402). مصاحبه (14 تیر 1402).
- آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان¬غربی (1345)، گزارش ثبتی آثار: ارومیه.
- آقابیگی، فرامرز، (1395)، «بازخوانی و شرح چند سند در مورد حرفۀ نجاری؛ مطالعه موردی: اسناد مصباح الدیوان ادب»، فصلنامه کشکول، سال 1، شمارۀ 3، صص 147-127.
- ثنائی، کامران (1401)، تاریخ ولایت مکری (مکریان)، تهران: سُها، جلد دوم.
- حاجی سلیم¬خان تیکان¬تپه (1388)، سفرنامه حج 1310 – 1311 ق، به¬کوشش رسول جعفریان، قم: مورخ، چاپ اول.
- حُزنی، حسین (1938)، کوردستان موکوریان یا آتروپاتین، رواندز: مطبعه¬ی زاری کرمانجی، چاپ ییکه¬م.
- حیرت سجادی، عبدالحمید (1381)، ایل¬ها (ایلات) و عشایر کُردستان، سنندج: دانشگاه کُردستان، چاپ اول.
- رزم¬آرا، علی (1330)، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادی¬ها)، تهران: دایره جغرافیائی ستاد ارتش، جلد چهارم.
- زارعی، ابراهیم (1392)، آثار فرهنگی باستانی و تاریخی استان کُردستان، تهران: سبحان نور، چاپ اول.
- سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی آذربایجان¬غربی، (1395)، استان¬داری آذربایجان¬غربی: ارومیه.
- سلیمی، اسماعیل، (1398)، «بررسی و معرفی مسجد تاریخی روستای سویناس مهاباد»، فصلنامه مطالعات ایران¬شناسی، سال پنجم، شمارۀ پانزدهم، صص 51 – 35.
- سلیمی، اسماعیل و صلح¬جو، جمیله، (1397)، «بررسی و معرفی مسجد روستای ترجان سقز»، فصلنامه علمی تخصصی باستان¬شناسی ایران- واحد شوشتر، شماره 1، سال 8، صص 78-96.
- ـــــــــــــــــ؛ صلح¬جو، جمیله، (1400)، «گونه¬شناسی، طبقه¬بندی و مطالعه آرایۀ سنگ¬قبرهای کانی¬گُل (ارمنی بلاغ) بوکان»، هفتمین همایش بین¬المللی باستان¬شناسان جوان: ایران و سرزمین¬های همجوار، به¬کوشش: آرمان وفایی و همایون خوش اقبال، تهران: دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، صص 140- 129.
- ـــــــــــــــــ؛ مبارکه شیخی ملاشاهی، (1402)، «مطالعه و تحلیل تزیینات معماری مسکونی دورۀ قاجار و پهلوی شهرستان بوکان»، دو فصلنامه علمی نگارینه هنر اسلامی، دوره 10، ش 25، صص 54- 82.
- ـــــــــــــــــ؛ قزل¬سفلی، سمیه و معصومه، بایزیدی، (1402)، «پژوهشی در سنگ¬مزارهای آرامستان¬های قدیمی شهرستان مهاباد»، پژوهش¬های باستان¬شناسی همدان، گروه باستانشناسی دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلیسینا، منتشر نشده.
- سیستانی، ایرج افشار (1381)، نگاهی به آذربایجان¬غربی، تهران: ثامن الائمه (ع).
- شافعی کورد، جلال¬الدین (1378)، جغرافیا تاریخی کُردستان، تهران: انتشارات ن و القلم، چاپ اول.
- معروفی اقدم، اسماعیل (1399)، «مطالعه و گونه شناسی سنگ قبرهای دوران اسلامی حوزه جغرافیایی موکریان شرقی»، رساله دکتری باستان شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، به راهنمایی کریم حاجی زاده. منتشر نشده.
- مکی نژاد، مهدی (1387)، تاریخ هنر ایران در دوره¬ی اسلامی تزیینات معماری، تهران: سمت.
- مینورسکی، فلادیمر (2006)، مینورسکی و کورد، وه¬رگیرانی ئه¬نوه¬ری سولتانی، چاپخانه وه¬زاره¬تی په¬روه¬رده، چاپی دووه¬م.
- مینورسکی، ولادیمیر (1379)، نام¬های جغرافیایی و ریشه¬های تاریخی آن¬ها در آتروپاتن (ماد)، ترجمه: رقیه بهزادی، تهران: پژوهنده.
- ناهید، عبدالله (1362)، خاطرات من، به اهتمام احمدقاضی، تهران: نفیسی.
- ئه¬یوبی، عه¬باس (1394)، حاجی خه¬لیفه مه¬لا حه¬مه¬ده¬مین، زانکو: بوکان.
- ئه¬یوبی، عه¬باس (1402). مصاحبه (17 تیر 1402).

متن کامل:



1                                                                                  بررسی و تحلیل سنگ‌مزارهای گورستان هفت‌مرقدان روستای باغچه‌بهی شهرستان بوکان

پیام باستان‌شناس شاپا چاپی: ۴۲۸۵-۲۰۰۸ شاپا الکترونیکی: 9886-2980 دورة ۱۶، شمارة ۳۱، پاییز و زمستان ۱۴۰۳

 بررسی و تحلیل سنگ‌مزارهای گورستان هفت‌مرقدان روستای باغچه‌بهی شهرستان بوکان

اسماعیل سلیمی۱، سمیه قزل‌سفلی۲، الهام رمضانی باغچه۳

۱  دانش‌آموخته کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، دانشگاه تهران؛ دبیر مطالعات اجتماعی آموزش و پرورش شهرستان بوکان، بوکان، ایران. نویسندة مسئول: [e-mail]

۲ دانشجوی دکتری باستان‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ایران.

۳ دانش‌آموخته کارشناسی زیست‌شناسی، دانشگاه پیام نور مهاباد؛ پژوهشگر آزاد، بوکان، ایران.

 

چکیده		اطلاعات مقاله:
سنگ‌مزارهای تاریخی، یافته‌های ارزشمندی در مطالعات باستان‌شناختی هستند که بر اساس آن‌ها می‌توان به جنبه‌های مختلف جوامع گذشته پی برد. تاکنون هیچ بررسی باستان‌شناختی هدفمندی که به شناسایی و مطالعۀ منجسم گورستان هفت‌مرقدان بپردازد، انجام نشده است. بنابراین، مطالعۀ این گورستان می‌تواند نشان دهد که روستای باغچه‌بهی در شهرستان بوکان از اواسط دورۀ قاجاریه به بعد اهمیت درخور توجهی یافته است. فرض بر آن است که با اتکاء به سنگ‌مزارهای گورستان باغچه‌بهی می‌توان به اعتقادات و آداب و رسوم مردم منطقه و همچنین علت ایجاد آرایه‌های مختلف بر روی سنگ‌مزارها توسط هنرمندان حجار پی برد. این سنگ‌مزارها به‌عنوان نمونه‌ای از یک جامعۀ آماری، از لحاظ زمانی و ریخت‌شناسی قابل مقایسه با دیگر سنگ‌مزارهای کُردستان مُکریان هستند. هدف نوشتار حاضر، مطالعه و ارزیابی موضوع و دستیابی به نتایج مطلوب در راستای پاسخ‌دهی به این سؤالات است: مطالعۀ کتیبه‌های ادبی، نقشمایه‌های غنی و فرم سنگ‌مزارهای گورستان هفت‌مرقدان از لحاظ تنوع و کیفیت آثار، کدام نتایج مهم فرهنگی و اجتماعی عصر خویش را بازگو می‌کنند؟ افراد شاخص به خاک سپرده شده در این گورستان چه کسانی بوده‌اند و در تاریخ منطقۀ بهی و مُکریان چه نقشی داشته‌اند؟ نتایج مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای نشان می‌دهد که سنگ‌مزارهای هفت‌مرقدان بیانگر علایق، اعتقادات و در واقع نمودی از فرهنگ جامعۀ مُکریان در دورۀ قاجار و پهلوی است. همچنین، با تأکید بر سنگ‌مزارها و شواهد نوشتاری روستای باغچه‌بهی و مناطق اطراف آن، که بعدها به منطقۀ فیض‌الله‌بیگی شهرت یافت، می‌توان دریافت که از دورۀ محمدشاه قاجار از اهمیت سیاسی و مذهبی قابل توجهی در سطح مُکریان برخوردار بوده است.		تاریخ‌ها: دریافت: ۰۴/۰۷/۱۴۰۳ پذیرش: ۲۵/۰۹/۱۴۰۳
		واژگان کلیدی: بوکان باغچه‌بهی  هفت‌مرقدان گورستان سنگ‌مزار

 

 

 

 

 

مقدمه 

 

مطالعات باستان­شناختی در نقاط مختلف جهان بیانگر آن است که موضوع مرگ، جهان آخرت، آداب و سنت­های مرتبط با آن، به­عنوان یکی از مهم­ترین دغدغه­های انسان در فرهنگ‌های گوناگون و ادوار مختلف به شمار می­رفته است (سلیمی و صلح­جو، 1400: 130). گورستان هفت­مرقدان روستای باغچه­بهی از گورستان­های تاریخی ایران است که در استان آذربایجان­غربی و در شهرستان بوکان واقع شده و تاکنون بررسی و مطالعه­ای که منجر به شناسایی و معرفی این قبرستان گردد به انجام نرسیده است.

     شرایط مناسب طبیعی و زیست محیطی هم­چون منابع آب کافی، خاک حاصلخیز، هوای مطلوب، پوشش گیاهی و جانوری غنی و موقعیت ایده­آل ارتباطی بین کُردستان مُکریان و هه­وشار (افشار) سابقۀ سکونت انسان را در روستای باغچه­بهی حداقل به دورۀ تاریخی می‌رساند. در دورۀ سلطنت محمدشاه قاجار (12۵1-1263 ﻫ.ق) و هم­زمان با زمامداری عبدالله‌خان (12۵0-12۵6 ﻫ.ق) بر ولایت مُکریان به مرکزیت ساوجبلاغ (مهاباد کنونی) یکی از بیگ‌زادگان مُکری به­نام عبدالرحمن­بیگ که از کاتبان و نزدیکان عبدالله­خان در ساوجبلاغ بود هنگام سفر به تهران در جریان کشته شدن عباس­آقا موفق به دیدار با حاج میرزا آقاسی نخست وزیر وقت ایران شد. عبدالرحمن­بیگ با دریافت خلعت شاهانه از طرف دولت مرکزی، ناحیه بهی را نیز به طریق مقاطعه در ازای پرداخت مبلغی به­صورت سالانه دریافت کرد (ثنائی، 1401: 617 – 1732). در نتیجه، عبدالرحمن­بیگ در اثر فشار ایلات منگور و دهبُکری با خرید روستای باغچه و ناحیه بهی اتباع خود را در باغچه اسکان داد و با توجه به اینکه از حمایت دولت مرکزی و محلّی برخوردار بود ساکنان بومی توان مقابله با وی را نداشتند و بعدها علاوه بر باغچه موفق به تصاحب دو روستای مهم ساروقامیش و تیکان‌تپه نیز گردید. شواهد نوشتاری و یافته‌های باستان­شناختی نشان می­دهند که فرزندان و نوادگان عبدالرحمن­بیگ مانند «فیض­اللّه­بیگ»، «سلطان­بیگ» و ابراهیم­بیگ در روستاهای محل سکونت خود و باغچه­بهی اقدام به ساخت مساجد، حجره و کتاب­خانه، مدرسه­های به­نام قطاب­خانه، حمام، کارگاه قالیبافی (ناهید، 1362: 9-13) عمارت­های اربابی و گورستان­های تاریخی با سنگ­قبرهای فاخر کرده­اند. هدف نوشتار حاضر بررسی و تحلیل سنگ‌مزارهای گورستان هفت­مرقدان روستای باغچه­بهی شهرستان بوکان است. فرض بر آن است که با اتکاء بر سنگ‌مزارهای گورستان باغچه­بهی می‌توان به اعتقادات و آداب­ورسوم مردم منطقه و همچنین، علت ایجاد آرایه­های مختلف بر روی سنگ­مزارها توسط هنرمندان حجار پی­برد.

     در نوشتار حاضر که به شیوۀ مطالعات میدانی و به روش توصیفی، تاریخی و تحلیلی به­انجام رسید. نقوش و آرایه­های موجود بر روی سنگ‌مزارها مستندنگاری، طبقه­بندی، توصیف، طراحی و تحلیل شدند. مستند به نتایج مطالعات میدانی و کتابخانه­ای مشخص گردید که سنگ­مزارهای تاریخی گورستان هفت‌مرقدان بیانگر علایق، اعتقادات و در واقع نمودی از فرهنگ مردم باغچه­بهی در دورۀ قاجار و پهلوی است. همچنین، نقشمایه­های موجود بر سنگ­مزارها را می­توان در عناصر فرهنگی کُردستان مُکریان جست­وجو کرد. در این پژوهش سعی خواهد شد تا به این پرسش­ها پاسخ داده شود که مطالعۀ کتیبه­های ادبی، نقشمایه‌های غنی و فرم سنگ­مزارهای گورستان هفت­مرقدان از لحاظ تنوع و کیفیت آثار، کدام نتایج مهم فرهنگی و اجتماعی عصر خویش را بازگو می­کنند؟ افراد شاخص به خاک سپرده شده در این گورستان چه کسانی بوده‌اند و در تاریخ منطقۀ بهی و مُکریان چه نقشی داشته­اند. در نتیجه مشخص شد با تأکید بر سنگ­مزارها روستای باغچه­بهی و مناطق اطراف آن که بعدها به منطقۀ فیض­اللّه بیگی شهرت یافت از دورۀ محمدشاه قاجار از اهمیت سیاسی و مذهبی قابل توجهی در سطح منطقۀ مُکریان برخوردار بوده است.

 

روش پژوهش

گردآوری اطلاعات این مقاله به شیوۀ میدانی و کتابخانه­ای و روش پژوهش آن توصیفی، تاریخی و تحلیلی می­باشد. با توجه به پوشش گیاهی غنی قبرستان هفت­مرقدان نگارندگان ابتدا سطح و اطراف سنگ­مزارهای عمودی (کیل)¹ را که بخشی از آن­ها در زیر پوشش گیاهی مدفون شده بودند پاک کردند تا تمام جوانب سنگ­مزارها به خوبی مشخص شوند. در مرحلۀ بعد به­دلیل وجود خزه و گل­سنگ که امکان بازخوانی نوشته­ها و تشخیص نقشمایه­های موجود بر روی سنگ­مزارها به راحتی امکان­پذیر نبود به وسیلۀ برس پلاستیکی که قدرت آسیب‌پذیری آن کم­تر بود سطح سنگ­مزارها پاک و تمیز شدند. در ادامه به علت یکسان بودن رنگ (سفید) سنگ­مزارها و نقشمایه­ها که امکان بازخوانی و طراحی نقشمایه­ها به راحتی میسر نبود از زغال برای سیاه کردن سطح نوشته­ها و نقشمایه­ها بهره گرفته شد. به این دلیل از زغال استفاده گردید که زغال از نوع مواد آلی و سنگ­ها از نوع مواد معدنی هستند. در نتیجه تماس این دو نوع مواد امکان آسیب­پذیری اثر را به حداقل می‌رساند. با پایان یافتن کار میدانی زغال موجود بر نوشته­ها و نقشمایه­ها توسط نگارندگان پاک شدند. با پاک کردن و کشیدن زغال بر روی نوشته­ها از سنگ­مزارها با مقیاس عکس­برداری شد و ابعاد، مشخصات و ویژگی هر کدام از آن­ها در دفترچۀ یاداشت ثبت گردید. در مرحلۀ بعد هر کدام از سنگ­مزارها با توجه به گونه­شناسی و نوع آرایه دسته­بندی و در نهایت طرح آنها به وسیلۀ نرم افزار اتوکد ترسیم شد. مطالعات کتابخانه­ای نیز با مقایسه سنگ­مزارها با نمونه­های مشابه و مراجعه به اسناد، کتب، مقالات و سایر متون چاپی گردآوری شد. از مهم‌ترین موانع مطالعات کتابخانه­ای موضوع مورد مطالعه می­توان به بازخوانی نوشته­های سنگ­مزارها اشاره کرد که به دلیل عوامل محیطی و انسانی بخش­های زیادی از آن­ها از بین رفته­اند امّا در نهایت نگارندگان موفق به بازخوانی آن­ها شدند (شکل 1).

 

شکل 1: سنگ­مزارهای گورستان هفت‌مرقدان باغچه­بهی (نگارندگان، 1402).

پیشینۀ پژوهش

تاکنون در ارتباط با گورستان هفت­مرقدان روستای باغچه­بهی مطالعۀ منسجم و جامعی صورت نگرفته است. حسین حُزنی از بیست ایل مُکریان و از نخستین ایل به­نام بیگ­زاده­ها نام می‌برد و می­نویسد که ایل بیگ­زاده از خانواده حاکم و امیران مُکریان و همگی دارای املاک و ثروت هستند و در میان آن­ها اشخاصی مشهور، شاعر و ادیب به پا خاسته­اند و در ادامه از هیجده ناحیه (محال) در مُکریان صحبت می­کند که سه مورد از آن­ها (بهی، فیض­الله­بیگی و تیکان­تپه) در ارتباط با موضوع مورد مطالعه هستند (حُزنی، 1938: 4۵-49). علی رزم­آرا دربارۀ روستای باغچه­بهی چنین نوشته است: «روستای از دهستان بهی، بخش بوکان شهرستان مهاباد که در 24 کیلومتری شرق بوکان و 24 کیلومتری شرق شوسه بوکان به میاندوآب و در منطقۀ کوهستانی و معتدل مالاریائی واقع شده است، باغچه در حدود 320 نفر که سنی مذهب و کُرد هستند جمعیت دارد. آب آن از رودخانۀ زرینه­رود تأمین می­شود و عمدۀ محصولات آن غلات، چغندر، توتون و حبوبات است. مردم به زراعت و گله­داری اشتغال دارند، صنایع دستی باغچه جاجیم­بافی و راه آن نیز مال­رو است» (رزم­آرا، 1330: 76). عبداللّه ناهید در کتاب خاطرات خود مطالب ارزندۀ دربارۀ عبدالرحمن­بیگ از کاتبان عبدالله­خان در ساوجبلاغ مُکری، املاک وی از جمله روستاهای باغچه­بهی، ساروقامیش و تیکان­تپه، و این­که بعدها فرزندان و نوادگان عبدالرحمن­بیگ در روستاهای خود از جمله باغچه­بهی اقدام به تأسیس مسجد، کتاب­خانه، مدرسه، حمام و کارگاه قالی­بافی با هزینۀ شخصی خود کرده­اند، ارائه داده است (ناهید، 1362: 9-13). ابراهیم افخمی نخستین شخصی است که تصویری از گورستان باغچه­بهی تهیه کرده و در آن تنها دربارۀ بیوگرافی مصباح­الدیوان ادب و سعیدخان ادهمی مطالبی ایراد کرده است (افخمی، 1364: 41۵-6۵2).

     مینورسکی نقل کرده است: «که کرانه‌های رودخانۀ زرینه­رود (که اکنون روستای باغچه­بهی نیز بخشی از آن است) در دورۀ ایلخانان از محل­های مطلوب زمستانی، قشلاق مغولان بوده است» (مینورسکی، 1379: 16). مینورسکی در جایی دیگر در ارتباط با منطقۀ بوکان این‌گونه نگاشته است: «ناحیۀ بوکان در گذشته به بهی یا باهی معروف بود امّا اکنون این نام تنها به یک دهستان اطلاق می‌شود» (مینورسکی، 2006: 49). ایرج افشار سیستانی نوشته است که در سال 136۵ ﻫ.ش مهاباد دارای دو بخش بوده که یکی از آن­ها بوکان بوده و بوکان نیز دارای دو دهستان آختاچی شرقی و بهی که 1136 کیلومتر مربع مساحت دارد (سیستانی، 1381: 978-979). عباس ایوبی از گورستان هفت­مرقدان با عنوان «مرقدان باغچه» نام برده و از نُه² شخصیت سیاسی، مذهبی و خانمی به اسم شاشان نام برده که در این قبرستان به خاک سپرده شده­اند (ئه­یوبی، 1394: 3۵- 36).

     فرامرز آقابیگی در مطالعۀ تحت عنوان «بازخوانی و شرح چند سند در مورد حرفه نجاری مطالعه موردی: اسناد مصباح‌الدیوان ادب» در پی نوشت نوشتار مذکور دربارۀ سال تولد و وفات مصباح­الدیوان و نوشتۀ سنگ­مزارهای قدیمی آن در روستای باغچه­بهی که اکنون اثری از آن­ها نیست اطلاعات ارزشمندی ارائه داده است (آقابیگی، 139۵: 127-147). کامران ثنائی نوشته که منطقۀ بهی واقع در بین رودخانه­های زرینه­رود و سیمینه­رود در دورۀ میرنشینی (نیمه اول دوره صفوی) متعلق به ولایت مُکریان بود و جنگ سال 1019 ﻫ.ق و سال­های بعد از آن شاه عباس اول با امیران مُکری موجب گردید تا نواحی بهی از دست امرای مُکری خارج شود امّا مُکری­ها بعدها در دورۀ قاجاریه مجدداً موفق به تصاحب منطقۀ بهی شدند (ثنائی، 1401: 46-48-۵0). به­علاوه اسماعیل سلیمی و مبارکه شیخی­ملاشاهی در مقاله­ای با موضوع «مطالعه و تحلیل تزیینات معماری مسکونی دورۀ قاجار و پهلوی شهرستان بوکان» در معرفی عمارت اربابی باغچه­بهی به صورت گذرا به گورستان تاریخی هفت­مرقدان نیز اشاره کرده­اند (سلیمی و شیخی­ملاشاهی، 1402: ۵4-82). گورستان هفت­مرقدان باغچه­بهی برای نخستین بار در مهر ماه 1401 و به وسیلۀ نگارندۀ مسئول این نوشتار مورد بررسی و مطالعۀ علمی قرار گرفت.

 

جغرافیایی باغچه­بهی

روستای باغچه­بهی³ در بخش مرکزی و در دهستان بهی فیض‌الله بیگی به مرکزیت یه­ک­شه­وه (یَکشوه) و به فاضلۀ 30 کیلومتری جنوب‌شرق شهرستان بوکان با مختصات 36˚29΄44.48˝ عرض و46˚26΄48.42˝  طول جغرافیایی در ارتفاع  13۵4 متری از سطح آب­های آزاد قرار گرفته است. به بیان دیگر باغچه­بهی از شمال به روستاهای کرکره و کانی­شیته، از جنوب به تیکان­تپه، از شرق به ساروقامیش و از غرب به روستاهای متروکه دوراخ و یه­ک­شه­وه محدود و به فاصله­ای ۵/4 کیلومتری رودخانۀ زرینه­رود واقع شده است (شکل 2). در مجموع روستاهای باغچه­بهی، تیکان­تپه و ساروقامیش از روستاهای مهم دهستان فیض­الله­بیگی بوکان و همانند مثلثی هستند که باغچه و ساروقامیش دو ضلع آن و تیکان­تپه رأس آن را تشکیل می­دهد. روستای باغچه­بهی در حدود 34 خانوار و 143 نفر جمعیت دارد. مردم این روستا کُرد زبان و سنّی مذهب (شافعی­اند) و معیشتی مبتنی بر کشاورزی، دام­داری و به صورت محدود باغ‌داری و زنبورداری دارند.

     باغچه­بهی در منطقه زاگرس شمالی، در سطوح ارتفاعی 1000 تا 2000 متر واقع شده است (سازمان مدیریت و برنامه­ریزی آذربایجان­غربی، 139۵). باغچه­بهی نسبت به مناطق گورک مُکری و ایل تیمور در سطوح ارتفاعی پایین­تری قرار گرفته و در حدفاصل مناطق کوهستانی و جلگه­ای است. شاخه زرد با ارتفاع 2016 متر از بارزترین برجستگی باغچه‌بهی و مناطق اطراف است که جریان آبی از آن سرچشمه و به همراه شاخۀ تیکان­تپه و ساروقامیش به رودخانۀ زرینه­رود می­ریزد. باغچه­بهی دارای تابستان­ گرم و خشک و زمستان‌ سرد و معتدل است. در فصول پاییز، زمستان و بهار نزولات جوی به شکل برف و باران فرو می­ریزند که در رشد و نموی گیاهان و محصولات کشاورزی تأثیر به سزایی دارد. شاخه رَش و شاخه‌زرد به­عنوان بارزترین برجستگی منطقه نقش مهمی در تأمین آب­ زیرزمینی و سطحی چشمه­های سه­رو، هه­لونه، گویزان، ئاستری مام­ویسه، کانی باغ، کونه­مار، رودخانۀ زرینه‌رود و فعالیت­های کشاورزی در پایین دست خود دارد.

     باغچه­بهی دارای پوشش گیاهی غنی در مناطقی هم­چون باغی شامه، که­ما جار و سماقان جهت نگه­داری احشام و چهارپایان اهلی، مانند: گوسفند، بز، گاو، الاغ و اسب است. علاوه بر حیوانات اهلی، در روستای باغچه­بهی، ارتفاعات شاخه زرد، شاخه رَش، مه­لوو محمد، به­رچیا و مناطق اطراف آن حیوانات وحشی هم­چون: گرگ، روباه، خرگوش، عقاب، کبک، شاهین، لاک­پشت، مار، عقرب و گونه­ای قوچ و میش ارمنی که در حال انقراض است یافت می‌شوند (شکل 3).

 

---

[1]  تنها یک نمونه سنگ­مزار افقی (تات) در گورستان هفت­مرقدان قابل مشاهده است و آن نیز متعلق به قبر حاجی گنجعلی­بیگ است. از دیگر سنگ­مزارهای افقی به علت انبوه پوشش گیاهی اطلاعات چندانی در دست نیست.

[2]  حاجی خلیفه ملا محمدامین، حاجی خلیفه ملا عبدالله زه­رده درو، خلیفه شیخ قیوم ساوجبلاغی، ملا عبدالوهاب، مصباح­الدیوان، گنجعلی‌بیگ، ملا علی جوهری، سعیدخان ادهمی و شاشان خانم همسر حاجی خلیفه ملا محمدامین نُه نفر متوفی در قبرستان مرقدان باغچه طبق گفتۀ عباس ایوبی هستند (ئه­یوبی، 1394: 3۵-3۶).

[3]  در جغرافیایی سیاسی کنونی شهرستان بوکان سه روستا به اسامی باغچه بدین صورت که باغچه­بهی در دهستان فیض­الله­بیگی و باغچه و سرباغچه در دهستان ایل تیمور واقع شده­اند (www.amar.org.ir).

 

 

شکل 2: موقعیت روستای باغچه­بهی در کشور ایران، استان آذربایجان­غربی و شهرستان بوکان (نگارندگان، 1402).

 

 

     در جغرافیای باغچه­بهی گیاهان و درختان خودرو نظیر کنگر، زالزالک، رُز وحشی، نارون، بادام و آلبالو کوهی و درختان میوه از جمله سیب، زردآلو، گردو و سنجد یافت و پرورش داده می­شوند. باغچه­بهی به علت خاک حاصل­خیز، منابع آب کافی و هوای مطلوب، کشاورزی در آن به صورت دیم و آبی صورت می­گیرد و ساکنان بومی بیشتر اقدام به کشت غلات، حبوبات، صیفی­جات، سبزیجات، یونجه و چغندرقند می­کنند. به طور کلّی، می­توان گفت خاک حاصل­خیز، آب کافی، هوای مطلوب، پوشش گیاهی و غنی جانوری، موقعیت ایده­آل ارتباطی بین مُکریان و هه­وشار از سکونت و یکجانشینی انسان در این بخش از کُردستان و ایران از دوران تاریخی تا عصر حاضر نقش کلیدی داشته است.

 

 

 

 

 

شکل 3: گونه­های در حال انقراض قوچ و میش ارمنی روستای باغچه­بهی (عکاس: لقمان رحیمی، 1401).

 

 

شواهد باستان­شناسی          

در منطقۀ فیض­الله­یگی همانند اکثر نواحی بوکان مطالعات باستان­شناختی هدفمندی که به شناسایی و معرفی محوطه­ها و آثار تاریخی منجر شود، به انجام نرسیده است. فعالیت­های محدود باستان­شناختی در منطقه نشان از وجود محوطه­های دارد که قدمت آن­ها به هزارۀ اول ق. م بر می­گردد. در روستای کنونی باغچه­بهی محوطۀ به­نام «که­له­کاوی»¹ در سال 134۵ به شمارۀ ۵۵6 در فهرست آثار ملّی ایران به ثبت رسیده که در بازۀ زمانی هزارۀ اول ق. م و دورۀ ساسانی تاریخ­گذاری شده است (آرشیو میراث فرهنگی آذربایجان­غربی، 134۵).

     محوطۀ که‌له‌کاوی مجدداً توسط نگارنده مسئول مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت. محوطۀ مذکور همانند گورستان هفت­مرقدان توسط زمین­های کشاورزی محصور و در جهات جنوب، شمال و شرق به وسیلۀ کشاورزان شخم­زده شده است. انبوه سنگ­های آهکی با ابعاد مختلف و وجود رج دیوارهای سنگی در سطح تپه به همراه یافته­های سفالی از بارزترین ویژگی محوطۀ که­له­کاوی است. در جریان بررسی سطحی محوطه در مجموع 21 قطعه سفال شامل؛ 13 قطعه لبه، 6 قطعه بدنه، 1 قطعه کف و 1 قطعه دسته گردآوری گردید. آمیزه بیشتر قطعات کانی با پخت کافی و چرخ­ساز بودند و رنگ سفال­ها در طیفی از نخودی، نارنجی و قهوه­ای بودند. تزئینات طنابی، افزوده، نواری برجسته و کنده از نقشمایه­های رایج سفال­های محوطۀ که­له­کاوی هستند. بر اساس مطالعات صورت گرفته به احتمال زیاد محوطۀ که­له­کاوی متعلق به دورۀ تاریخی است (شکل 4).

     علاوه بر محوطۀ که­له­کاوی در داخل روستای باغچه و در ضلع شمالی آن عمارت اربابی با ابعاد وسیعی وجود دارد که اکنون بیشتر بخش­های آن تخریب شده است (شکل ۵). در ساخت این عمارت از قلوه سنگ­های آهکی بوم­آورد منطقه با ابعاد مختلف تا ارتفاع یک متر، خشت، کاهگل، گچ و چوب استفاده کرده­اند.

     به‌طور کلّی، عمارت اربابی قاجاری باغچه­بهی در دو طبقه به سمت جنوب با ایوان ستون­دار که از طبقۀ اول به­عنوان مطبخ و محل سکونت خادمان ارباب و طبقۀ دوم شاهنشین و محل زندگی خان و پذیرایی از صاحب منصبان منطقۀ و رجال دولتی بوده است. در گوشه­های عمارت برج­های جهت نگهبانی از بنا تعبیه شده که نشان می­دهد افرادی به­عنوان نیرو نظامی تحت امر خان بوده­اند. به­علاوه، تمام جوانب عمارت به وسیله­ای حصاری محصور شده که نشان از درون­گرایی این مجموعه دارد. در ارتباط با ساخت این عمارت اطلاعات چندانی در دست نیست امّا به احتمال زیاد این عمارت توسط ابراهیم­خان فرزند حاجی سلیم­خان ملقب به حاجی سرتیپ احداث و بعد از ایشان به وارثان وی از جمله سلیم­خان و مجید­خان منتقل گردید (سلیمی و شیخی ملاشاهی، 1402: 78-۵8).

     آن­چنان که گفته شد جدا از محوطۀ باستانی که­له­کاوی، عمارت اربابی و گورستان هفت­مرقدان در روستای باغچه­بهی آسیاب، باغات متعدد و مسجد تاریخی وجود داشته که اکنون بازسازیی شده و از هستۀ اولیه­ای آن آثاری باقی­نمانده است. با اتکاء بر تصاویر موجود مسجد باغچه­بهی در ضلع شرقی دارای ایوان ستون­دار مسطح با چهار ستون چوبی بوده است. بخشی از مسجد در همین ضلع دارای طاق­ نماهای آجری و در بالای پنجره تزئینات آجرکاری خفته­راسته به وضوح قابل رؤیت است (شکل 6). از دیگر بخش­های مسجد به دلیل نبود شواهد مکتوب اطلاعات چندانی در دست نیست. امّا به احتمال زیاد ساختار معماری آن همانند دیگر مساجد قاجاریه منطقۀ مُکریان هم­چون مسجد تُرجان سقز (سلیمی و صلح­جو، 1397: 78-96)، سویناس مهاباد (سلیمی، 1398: 3۵- ۵1)، تمبربیگ سقز (زارعی، 1392: 144) و دوکچی بوکان بوده است. طبق گفتۀ عباس ایوبی با درخواست حاجی خلیفه ملا محمدامین و به دستور سلیم­خان در روستای باغچه مسجد و خانقاه با حوض آب و منزل دو طبقۀ جهت اسکان حاجی خلیفه احداث می­شود و بعدها ابراهیم­خان فرزند سلیم­خان در حفظ و نگه­داری آن­ها توان زیادی را به خرج می­دهد (ئه­یوبی، 1394: 27-28).

 

 

---

[1]  که­له­کاوی، شاره­زور (شهرزور) و شارکُون از اسامی مکان­های جغرافیای است که در اکثر مناطق کردستان محل­های به این اسامی وجود دارند. در شهرستان بوکان در روستایی متروکه گورگه محلی به این نام و در مهاباد روستایی به­ اسم «که­له­کاوی» حدفاصل مهاباد – سردشت وجود دارد.

 

 

شکل 4: نمایی از محوطۀ که­له­کاوی روستای باغچه­بهی از سمت جنوب و یافته­های سفالی آن (نگارندگان، 1402).

 

 

 

 

شکل ۵:  دورنمایی از  عمارت اربابی روستای باغچه­بهی  از سمت جنوب (عکاس: سعید رمضانی­باغچه، 1401).

 

 

 

 

 

 

شکل 6: نمایی از مسجد باغچه­بهی قبل از تخریب و بازسازی آن (عکاس؛ بهنام پسندی، 1402).

 

 

گورستان هفت­مرقدان باغچه­بهی

گورستان هفت­مرقدان که اکنون نیز مورد استفادۀ اهالی روستای باغچه­بهی است در فاصله 320 متری ضلع جنوبی روستا بر فراز تپۀ بلند که چشم­انداز زیبایی به سمت روستاهای باغچه، ساروقامیش، تیکان­تپه و رودخانۀ پر آب زرینه­رود دارد، با مختصات جغرافیایی ZONE:38S E.629769.49m N.4039523.01m واقع شده است. گورستان هفت­مرقدان در حدود ۵/1 هکتار مساحت و بیش از 100 متر بالاتر از زمین‌های ضلع شمالی ارتفاع دارد و از هر چهار جهت به وسیله­ای زمین­های کشاورزی احاطه شده است (شکل 7).

 

 

 

شکل 7: تصویر هوایی از بافت روستای باغچه­بهی و موقعیت آثار تاریخی آن (Google Earth, 2023). 

 

 

 

     تاکنون هیچ­گونه مطالعه­ای در ارتباط با قبرستان تاریخی باغچه­بهی به انجام نرسیده است. افخمی تنها به آوردن تصویری از سنگ‌مزار مصباح­الدیوان ادب در کتاب تاریخ فرهنگ و ادب مُکریان، بوکان اکتفا کرده (افخمی، 1364: 431) که اکنون از ساختار اولیه­ای آن آثاری باقی نمانده است. عباس ایوبی از دفن نُه شخصیت آئینی و مذهبی منطقۀ بهی بوکان و مُکریان در این گورستان سخن گفته که به‌غیر از سنگ‌مزارهای گنجعلی­بیگ آثاری از سنگ­قبرهای دیگر موجود نیست (ئه­یوبی، 1394: 3۵-3۶). به­علاوه سلیمی و ملاشاهی نیز به­صورت گذرا به گورستان مذکور اشاره کرده­اند (سلیمی و ملاشاهی، 1402: ۵۴-۸۲).

     گورستان هفت‌مرقدان همانند دیگر گورستان­های کُردستان به­دلیل احترامی که در نزد ساکنان محل دارد و به­سبب عدم ورود احشام دارای پوشش گیاهی غنی است که به علت انباشت هر سالۀ آن­ها مطالعه و بررسی سنگ­مزارهای که برای سالیان متمادی شکسته و بر روی زمین قرار گرفته­اند با مشکل جدی مواجه می­کند. در محدودۀ گورستان هفت­مرقدان گیاه شَش پَر و درختانی همچون بادام که در برابر شرایط سخت آب­وهوایی مقاوم هستند، کاشته شده­اند. در بالاترین بخش قبرستان حصاری از قلوه سنگ­های آهکی به مساحت 130 مترمربع به دور مزارهای مصباح‌الدیوان ادب،¹ گنجعلی­خان، سعیدخان ادهمی، خلیفه ملا محمدامین ارمنی­بلاغی،² مُلا عبدالوهاب خلیفه زاده³ و خلیفه شیخ قیوم ساوجبلاغی کشیده­اند (افخمی، 1364: 41۵، 431-6۵2؛ ئه­یوبی، 1394: 3۵-۳۶) که نشان دهندۀ جایگاه اجتماعی و مذهبی این اشخاص در جامعۀ آن روزگار باغچه­بهی و کُردستان مُکریان دارد در محدودۀ مذکور ضریح‌های چوبی وجود دارد که پارچه­های به رنگ سبز را به آن­ها آویزان کرده­اند که نشان از جایگاه مذهبی و آئینی افراد به خاک سپرده شده در این بخش از گورستان دارد. نام این گورستان به احتمال زیاد از هفت شخصیت آئینی گرفته شده که اکنون اطلاعات چندانی دربارۀ آن­ها نیست (شکل 8).

 

گونه­شناسی سنگ­مزارهای گورستان هفت­مرقدان باغچه‌بهی

 با توجه به آداب و رسوم تدفین در کُردستان مُکریان از گذشته‌های دور هر قبر دارای سه سنگ­مزار، دو سنگ­قبر عمودی در دو طرف که به آن­ها «کیل» و حدود قبر را مشخص می­کرد و یک سنگ­مزار افقی که به آن «تات» می­گفتند (صمدی، 1396: 1۵9). آن­گونه که گفته شد به دلیل عوامل محیطی (انباشت هر سالۀ علف­زارها بر روی هم) و انسانی (برداشتن سنگ­مزارهای قدیمی و جایگزین کردن آن­ها با سنگ­قبرهای جدید در مرمت­های اخیر) اکثر سنگ­مزارها از بین رفته­ و یا در زیر خاک مدفون گشته­اند. سنگ­مزارهای گورستان هفت‌مرقدان باغچه­بهی از نوع محرابی افراشته هستند که ارتفاع و ضخامت آن­ها متفاوت است و به­لحاظ زمانی و ریخت­شناسی قابل مقایسه با دیگر سنگ­مزارهای کُردستان مُکریان از جمله تُرجان سقز و پیربادین بوکان هستند. در زبان کُردی سورانی منطقه به این سنگ‌مزارها «کیل» می­گویند و با تأکید بر افراد به خاک سپرده شده متعلق به عصر قاجاریه و پهلوی اول هستند (جدول 1).

 

 

---

[1]  عبدالله­خان فرزند احمدبیگ معروف به مصباح الدیوان و متخلص به ادب از صاحب­منصبان، شعرا و هنرمندان نامی کُردستان مُکریان بوده­ که در سال 1297 ﻫ.ق در ارمنی­بلاغی از روستاهای کنونی شهرستان بوکان متولد شده­اند. مصباح الدیوان در دوران زندگی خود جهت تحصیل عازم تهران و کشور روسیه می­شود و در تبریز از طرف محمدشاه قاجار به لقب مصباح الدیوان مفتخر می­شود. مصباح الدیوان در 3۵ سالگی به علت بیماری فلج ناچار به ترک ارمنی­بلاغی محل سکونت خود شده و در روستای باغچه­بهی که در آن هنگام تحت تملک ابراهیم خان بوده رحل اقامت می­گزیند. مصباح الدیوان در زمینه ادبیات کُردی، فارسی و عربی، نقاشی، خطاطی، موسیقی و دانش پزشکی نبوغ و استعداد ذاتی داشت (افخمی، 1364: 41۵-431) و بعدها در سال 1344 ﻫ.ق در روستای باغچه‌بهی دار فانی را وداع گفت (آقابیگی، 139۵: 137).

[2]  خلیفه ملا محمدامین فرزند خلیفه ملاعبدالوهاب در سال 12۵8 ﻫ.ق در ساوجبلاغ مُکری متولد و بعدها به همراه پدرش عازم ارمنی­بلاغی گردید و در سال 1292 ﻫ.ق از طرف شیخ عبیدالله شمزینی اجازه دریافت کرد و سرانجام به علت علاقۀ وافر خاندان فیض­الله­بیگ به خلیفه ملا محمدامین ایشان در باغچه­بهی رحل اقامت می­گزیند و در خانقاه و مسجد باغچه به ارشاد و تدریس علوم مذهبی مشغول و سرانجام در سال 1334 ﻫ.ق در قبرستان مرقدان تسلیم خاک می‌شود (ئه­یوبی، 1394: 36-17).

[3]  ملا عبدالوهاب فرزند ارشد حاجی خلیفه ملا محمدامین ارمنی­بلاغی بوده و در قبرستان هفت­مرقدان در کنار پدرش به خاک سپرده شده است (ایوبی، 1402).

جدول 1: گونه­شناسی سنگ­مزارهای گورستان هفت­مرقدان باغچه­بهی شهرستان بوکان (نگارندگان، 1402).

 

ردیف	نوع سنگ­مزار	تصویر	طرح	ملاحظات	قدمت
1	محرابی افراشته			ارتفاع؛ 61 س‌م عرض؛ 42 س‌م ضخامت؛ 8 س‌م از بارزترین ویژگی این سنگ‌مزار می­توان به نوع فرم آن اشاره کرد که ماهرانه حجاری شده است.	قاجاریه
2	محرابی افراشته			ارتفاع؛ 88 س‌م عرض؛ 43 س‌م ضخامت؛ 7 س‌م این سنگ­مزار ساده و عاری از هرگونه تزئینات است و سطح آن به دلیل شرایط طبیعی و محیطی با خزه و گل­سنگ پوشیده شده است	قاجاریه
3	محرابی افراشته			ارتفاع؛ 132 س‌م عرض؛ 60 س‌م ضخامت؛ ۵/6 س‌م نوشتۀ موجود بر این سنگ­مزار در ارتباط با معرفی حاجی گنجعلی­بیگ است.	پهلوی اول

 

 

 

آرایه­ سنگ­مزارهای گورستان هفت­مرقدان باغچه­بهی

بر روی سنگ­مزارهای گورستان هفت­مرقدان باغچه­بهی تنها دو نوع آرایه هندسی و کتیبه­ها که در ارتباط با معرفی شخص متوفی هستند به چشم می­خورد که به احتمال زیاد با اعتقادات و بینش مذهبی مردم باغچه­بهی در ارتباط هستند.

 

نقوش هندسی

نقـوش هندسی رایـج­ترین نقشـمایۀ تزئیـنی بر سـنگ­مـزارهای

تاریخی گورستان هفت­مرقدان باغچه­بهی است. از نقوش هندسی و مشتقات آن به­عنوان دومین نوع نقوش هنر اسلامی یاد می­برند. قدر مسلم اینکه نقوش هندسی با هماهنگی و احساس وحدت همراه با مضامین معنوی کتیبه­ها، پیام­های معنوی و روحانی ارزشمندی را نشان می­دهند که نه تنها در روح و اندیشه بیننده رسوخ می­کند، بلکه در کنار یک­دیگر ترکیب­های بی­نظیری را پدید می­آورند که به‌لحاظ زیبایی‌شناختی حائز اهمیت است (فراست، 138۵: 2۵). نقشمایه­های سنگ­مزارها در فرم­های اصلی دایره­ای، مربعی، مثلثی و مستطیلی است که شرق­شناسان نقوش چندضلعی‌های بافته‌شده در هم را بیان عارفانه جمال متعال دانسته‌اند که روح را به تأمل موجود و جذبه می­خواند (مهرداد، 1393: 173). بر روی سنگ‌مزارهای گورستان باغچه­بهی نقشمایه­های هندسی به اشکال دایره­ای، مربعی، مستطیلی، خطوطی به شکل صلیب، کنگره­ای، دوایر برجسته، کادرهای تزئینی و ترنج­های به­صورت محراب ترسیم شده­اند (جدول 2).

 

 

جدول 2: آرایه­های هندسی موجود بر سنگ­مزارهای گورستان هفت­مرقدان باغچه­بهی شهرستان بوکان (نگارندگان، 1402). 

ردیف	تصویر	طرح	ملاحظات
1			ارتفاع 29 س‌م عرض 48 س‌م ضخامت 9 س‌م تزئینات هندسی به اشکال مربع و حفره­های به‌صورت مدور از آرایه­های این سنگ­قبر است. خطوطی به­شکل صلیب با مربع و دایره
2			ارتفاع 61 س‌م عرض 42 س‌م ضخامت 8 س‌م این سنگ­مزار به فرم کنگره­ای حجاری شده است
3			ارتفاع ۵6 س‌م عرض 37 س‌م ضخامت 9 س‌م بخشی از این سنگ­قبر در قسمت فوقانی شکسته شده و تزئینات برجسته­ای مدور آن در نوع خود منحصر به فرد است
4			ارتفاع ۵۱ س‌م عرض 37 س‌م ضخامت 7 س‌م حجار بر روی سطح اصلی این سنگ­قبر هفت حفره مشابه گُل هفت برگ خلق کرده­ است
۵			سنگ­مزار عمودی (کیل اول) مراد ویس ارتفاع 9۵ س‌م عرض 43 س‌م ضخامت 9 س‌م بر بالای این سنگ­مزار نقش دایره­های به هم پیوسته و کتیبه­ای با این مضمون «هذا قبر مرحوم جنت مکان مراد ویس 1296» حجاری شده است.
6			سنگ­مزار عمودی (کیل اول) ؟ ویس ارتفاع ۵2 س‌م عرض 41 س‌م ضخامت 9 س‌م بر بالای نوشتۀ با این محتوا «هذا ویس 1295» دایره­های مدور نقش بسته است
7			ارتفاع 93 س‌م عرض 40 س‌م ضخامت 10 س‌م بر جوانب این سنگ­مزار حفره­های به­شکل مدور ایجاد شده است.
8			ارتفاع 120 س‌م عرض 41 س‌م ضخامت 10 س‌م. بر سطح و پشت این سنگ­قبر حفره­های مدور منظمی در ارتباط با هم حجاری شده­اند

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

کتیبه­ها

کتیبه­ها از بارزترین آرایه­های تزئینی موجود بر سنگ­مزارهای گورستان هفت­مرقدان باغچه­بهی هستند. کتیبه­ها در داخل کادرهایی به اشکال مربع، مستطیل، مثلث و ترنج­هایی به‌صورت محراب نوشته شده­اند. معرفی شخص متوفی به­همراه سال وفات وی و آیاتی از کلام­اللّه مجید به خط نستعلیق و ابیاتی پندآموز از شاعران بزرگ ایران و منطقۀ مُکریان بر سنگ‌مزارهای گورستان هفت‌مرقدان دیده می‌شود (جدول 3).

 

 

جدول 3: آرایه­های کتیبه­ای موجود بر سنگ­مزارهای گورستان هفت­مرقدان باغچه­بهی شهرستان بوکان (نگارندگان، 1402).

ردیف	تصویر	طرح	ملاحظات
1			سنگ­مزار عمودی (کیل اول) محمود ارتفاع 73 س‌م عرض ۵/41 س‌م ضخامت 11 س‌م بر روی این سنگ­مزار نوشتۀ با این مضمون «هذا قبر مرحوم جنت مکان محمود سنته هی 129» حجاری شده است.
2			سنگ­مزار عمودی (کیل دوم) محمود ارتفاع 74 س‌م عرض 42 س‌م ضخامت 9 س‌م بر روی این سنگ­مزار نوشتۀ با این مضمون «كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ‌« حجاری شده است.
3			سنگ­مزار عمودی (کیل اول) رستم ارتفاع 55 س.م عرض 34 س.م ضخامت 7 س.م بر روی این سنگ­مزار «هذا قبر جنت مکان روستم» نوشته شده است.
4			سنگ­مزار عمودی (کیل دوم) رستم ارتفاع 58 س‌م عرض 31 س‌م ضخامت 6 س‌م بر روی این سنگ­مزار نوشتۀ با این مضمون «هو ماضی ... الباقی سنته 129۵» حجاری شده است.
4			سنگ­مزار عمودی (کیل دوم) مراد ؟ ویس ارتفاع 91 س‌م عرض 37 س‌م ضخامت 10 س‌م بر روی این سنگ­مزار بیتی با این مضمون «... فغان ز حسرت دیداها ... جهان ز» نوشته شده است.
5			سنگ­مزار عمودی (کیل دوم) ؟ ویس ارتفاع 93 س‌م عرض 40 س‌م ضخامت 10 س‌م بر روی این سنگ­مزار بیتی با این محتوا «هان از دست چرخ کینه بیاد» نوشته شده است.
6			سنگ­مزار عمودی (کیل اول) فاطمه عایشه ارتفاع 93 س‌م عرض 43 س‌م ضخامت 7 س‌م بر روی این سنگ­مزار نوشتۀ با این محتوا «سنته 1310 هذا قبر مرحومۀ جنت مکان ... فاطمه عایشه» حجاری شده است.
7			سنگ­مزار عمودی (کیل دوم) فاطمه عایشه ارتفاع 83 س‌م عرض 40 س‌م ضخامت 7 س‌م بر روی این سنگ­مزار «یا الله، حلاا بیت مکرمه انا و کانهو (نهم) محمد عرب» نوشته شده است.
8			سنگ­مزار عمودی (کیل اول) حاجی گنجعلی‌بیگ ارتفاع 132 س‌م عرض 60 س‌م ضخامت ۵/6 س‌م بر روی این سنگ­مزار در ارتباط با معرفی گنجعلی‌بیگ اینگونه «هو العزیز هذا قبر مرحوم جنت الحاج حاج گنجعلی بیگ سلیمی خلف مرحوم حاج سلیم­خان ...» نوشته شده است.
9			سنگ­مزار افقی (تات) حاجی گنجعلی­بیگ ارتفاع 204 س‌م عرض ۵7 س‌م ضخامت ۵/7 س‌م بر روی این سنگ­مزار «بسم الله الرحمن الرحیم، آرامگاه گنجعلی ... سلیمی مرحوم یکی از رجال مشهور ایل فیض­الله بیگ. روزی که شود إِذَا السَّمَاءُ انْفَطَرَتْ داندم که شود اِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَت. گویم صَنَما، بِاَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَت. یا رب بحق بنی فاطمه. که بر قولم ایمان کنم خاتمه/ اگر دعوتم رد کنی ور قبول. من و دست و دامان آل رسول » نوشته شده است.
10			سنگ­مزار عمودی (کیل دوم) حاجی گنجعلی‌بیگ ارتفاع 132 س‌م عرض 60 س‌م ضخامت 6 س‌م بر روی این سنگ­مزار «یا الله، یا احد، یا محمد، یا احمد. بضاعت نیاوردم الا امید . خدایا ز عفوم مکن ناامید / سپردم به تو مایۀ خویش را . تو دانی حساب کم و بیش را / خدایا ذلیلم ز فرط گناه . درِ تست مر عاصیان پناه / به درگاهت آورده­ام عذرخواه . همین روی و موی سفید و سیاه» نوشته شده است.
11			ارتفاع 56 س‌م عرض 42 س‌م ضخامت 9 س‌م بر سطح این سنگ­مزار «هذا قبر ...» نوشته شده است.

 

 

 

 

 

بحث و تحلیل

به طور کلّی، در گورستان هفت­مرقدان باغچه­بهی 22 سنگ­قبر تاریخی متعلق به 1۵ نفر بررسی، مطالعه و مستندنگاری شدند. با این حال، در این قبرستان سنگ­مزارهای اشخاصی همچون مصباح­الدیوان ادب، مُلا عبدالوهاب خلیفه­زاده، خلیفه ملا محمدامین ایوبی و خلیفه شیخ قیوم ساوجبلاغی محدود در حصار سنگی وجود داشته که اکنون از ساختار اولیه­ای آن­ها اثری باقی­نمانده است (شکل 8). به­علاوه، در این قبرستان سنگ­قبرهای مردم عادی که اکثراً ساده و غیر شاخص بودن و مطالعۀ همۀ آن­ها در این نوشتار امکان­پذیر نبود، وجود داشت. با توجه به آداب و رسوم تدفین در کُردستان مُکریان از گذشته‌های دور هر قبر دارای سه سنگ­مزار (دو سنگ­مزار عمودی در دو طرف که به آن کیل و یک سنگ­مزار افقی در وسط که به آن تات می­گویند) است (سلیمی و دیگران، 1400: 344). به احتمال زیاد سنگ­قبرهای تاریخی بیشتری در محدودۀ قبرستان هفت­مرقدان وجود داشته که به دلیل عوامل محیطی و انسانی اکثر آن­ها از بین رفته­ و در زیر خاک مدفون گشته­اند. کاشتن درخت بادام، نارون (در اصطلاح محلّی بوز) و گیاه شَش پَر از شاخصه­های اصلی قبرستان‌های تاریخی کُردستان مُکریان و از جمله بوکان هستند (سلیمی و دیگران، 1400: 334)، شواهدی که در گورستان هفت­مرقدان نیز قابل مشاهده است. آن­چنان که پیداست حجاران در انتخاب سنگ‌ها دقت لازم را کرده­اند که ایجاد نقشمایه­ها به راحتی بر روی آنها قابل اجراء باشند که در نتیجه همانند اکثر قبرستان‌های تاریخی منطقۀ مُکریان از سنگ تراورتن که یک نوع سنگ آهکی است، استفاده کرده­اند. نوع زمین­شناسی منطقه نشان می­دهد که به احتمال زیاد سنگ­مزارها از معادنی در خود محل و مناطق اطراف استخراج شده‌اند.

 

 

 

 

 

 

 

شکل 8: نمایی از درختان بادام، ضریح­های چوبی، محدودۀ سنگی رأس گورستان و دیگر سنگ­مزارهای هفت­مرقدان (نگارندگان، 1402).

 

 

     بدون شک خط و کتابت یکی از مهم­ترین موضوعات تزئینی و بارزترین وسیله و عامل هنرنمایی در سنگ­مزارهای گورستان هفت‌مرقدان باغچه­بهی بوده است، خط نستعلیق تنها خط آراستن سنگ­مزارهای باغچه­بهی بوده است. هنرمندان سنگ‌مزارهای باغچه‌بهی برای مردمی کردن آثار خود و رابطه میان هنر و عقاید دینی، از تصاویر و خطوط کمک گرفته و نوک قلم را بر سنگ بی­جان کشیده و روح و طراوت به آن بخشیده‌اند. نقشمایه­های سنگ­قبور قبرستان هفت­مرقدان را می­توان به دو گروه هندسی و کتیبه­ای تقسیم‌بندی کرد. نقشمایه­های کتیبه­ای به ویژه در سنگ­مزار گنجعلی­بیگ در سه بخش سر لوح، متن و حواشی بر سنگ­مزارها نقش بسته و از این لحاظ قابل مقایسه با سنگ­مزارهای قاجاری روستای ترجان سقز است (سلیمی و دیگران، 1400: 327-3۵4).

     گرایش به خط نستعلیق در دورۀ قاجار و کم‌توجهی به ثلث و دیگر خطوط می­تواند دلایل گوناگونی داشته باشد كه ازجمله می‌توان به جذابیت این خط و نیاز جامعه قاجار به امر کتابت اشاره کرد. موضوع دیگر به هویت آن بازمی‌گردد که کاملاً ایرانی است و رگه‌های عربی یا ترکی ندارد و با هجومی که از طرف غرب به ایران شده بود، فرهنگ ایرانی سخت نیاز به تکیه­گاه محکمی داشت. خط نستعلیق از این نظر پایگاه مطمئنی برای تثبیت جایگاه خود در مقابل سایر خط­ها بود. موضوع بعد، دور شدن از پایگاه ثلث یعنی ترکیه بود. در این زمان ایران روابط خوبی با همسایه غربی خود نداشت و مراودات فرهنگی نیز تحت تأثیر این مساله قرار داشت، در نتیجه به کیفیت خط ثلث لطمه زده شد (مکی­نژاد، 1387: 37). سنگ­مزارهای قبرستان­ هفت‌مرقدان از نوع محرابی افراشته هستند که ارتفاع و ضخامت آنها متفاوت است. در زبان کُردی سورانی منطقه به این سنگ­قبرها «کیل» می­گویند و با تأکید بر افراد به خاک سپرده شده متعلق به عصر قاجاریه و پهلوی هستند.

     در بین 22 سنگ­قبر تاریخی متعلق به 15 نفر متوفی، هویت 6 نفر مشخص است. به­علاوه در این گورستان از هویت افرادی هم­چون مصباح­الدیوان ادب، مُلا عبدالوهاب خلیفه­زاده، خلیفه ملا محمدامین ایوبی و خلیفه شیخ قیوم ساوجبلاغی مطلع هستیم امّا با این حال از ساختار اولیۀ سنگ­قبرهای آن­ها اطلاعات چندانی در دست نیست. از شش نفر دیگر نیز به دلیل اینکه تنها نام متوفی بر روی سنگ­مزارها نوشته شده از نسبت نسبی آن­ها آگاهی زیادی نداریم. در میان این 6 متوفی اولین سنگ­مزار مورد مطالعه متعلق به شخصی به­نام «محمود» است که بر روی یک سنگ­مزار آن سال 129 نوشته شده که به احتمال زیاد یک رقم آن عمداً یا سهواً توسط حجار جا افتاده است چرا که خط نستعلیق و فرم سنگ­مزار می­نماید که مربوط به دورۀ قاجار باشد. بر روی سنگ­قبر دوم آیه 57 سورۀ عنکبوت «كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ‌« و به این معنی «هر نفسى چشنده مرگ است» حجاری شده است. سنگ­مزارهای رستم دومین سنگ قبر مورد مطالعه هستند. بر روی سنگ­قبر اصلی رستم عبارتی در ارتباط با معرفی ایشان و بر سنگ­قبر دیگر آن «هو ماضی ... الباقی سنته 1295» نوشته شده است که نشان می­دهد این شخص هم­زمان با حکومت ناصرالدین شاه قاجار (1264- 1313 ﻫ.ق) فوت نموده و آن­چه در ارتباط با این سنگ­قبر جالب است شیوۀ نوشتن کلمۀ «رستم (روستم)» است.

     سومین سنگ­مزار در این میان متعلق به شخصی احتمالاً به نام «مراد ویس» است که بر روی سنگ­قبر اصلی آن عبارت «هذا قبر مرحوم جنت مکان مراد ویس سنته 1296» و بر سنگ­مزار دیگر ابیاتی با این مضمون «... فغان ز حسرت دیداها ... جهان ز» که ابتدای آن ناخوانا شده و به اتمام نرسیده نوشته شده است. با اتکاء بر شواهد نوشتاری فوق مراد ویس یک سال بعد از رستم و همزمان با زمامداری ناصرالدین شاه فوت کرده است. چهارمین سنگ­مزار که سنگ­قبر اصلی آن شکسته شده و اولین کلمۀ آن ناخوانا و بعد از آن احتمالاً ویس و در ادامه سال 1295 نوشته شده و بر سنگ­قبر دوم ابیاتی با این مضمون «هان از دست چرخ کینه بیاد» نوشته شده است. شواهد مذکور نشان می­دهد که ویس در سال 1295 هم‌زمان با رستم و حکومت ناصرالدین شاه فوت کرده است. در ارتباط با بیت شعر موجود بر سنگ­قبر ویس باید گفت که در گذشته حوادث زمینی و تغییرات و تحولات رخ‌داده در آن را در ارتباط مستقیم با آسمان می‌دانستند، و گذر زمان را که خود باعث بروز انواع دگرگشت‌ها در زمین می‌شد ناشی از چرخش گنبد یا چرخ فلک می‌پنداشتند. از همین رو، پیری و مرگ نیز از جمله برآیندهای مستقیم چرخ فلک و تحولات حادث ‌شده در آن تصور می‌شد. با اتکاء بر منابع نوشتاری سنگ­مزارهای فاطمه عایشه تنها زن متوفی در قبرستان هفت­مرقدان است که ایشان نیز هم­زمان با زمامداری ناصرالدین شاه قاجار فوت نموده است.

     سنگ­قبرهای مصباح­الدیوان ادب از سنگ­قبرهای تاریخی گورستان هفت­مرقدان بوده که اکنون اثری از آن­ها نیست. بر روی سنگ‌مزارهای اصلی قطعه­ای از احمدخان پسر ادب با این مضمون: «از جمادیّ دوّم نوزده چون رفت تمام / هم در آن سال همانا که نهنگ آمده نام. در شب شنبه که ساعت شش و نیم بود زمان / همه آفاق پر از ظلمت شب گشته ظَلام. لمعۀ روح ز مصباح تنش گشته جدا / تا به فردوس خرامید در آن کُرد مقام. سالِ تاریخ وفاتش ز خِرد جُستم و گفت: از همان خُلدبرین قلبِ ادب جای مُقام (1334)» نوشته شده بود (آقابیگی، 1395: 137).

     از مهم­ترین سنگ­مزارهای تاریخی گورستان هفت­مرقدان می­توان به سنگ­قبرهای حاجی گنجعلی­بیگ سلیمی از رجال خیّر و مشهور ایل فیض­الله­بیگ اشاره کرد (سلیمی و شیخی ملاشاهی، 1402: 78) که قابل مقایسه با سنگ­قبرهای قبرستان شیخ­وسو روستای تُرجان سقز در استان کردستان هستند (جدول 4)، (سلیمی و دیگران، 1400: 327-354). از این شخص هر سه سنگ­مزار باقی‌مانده است. سنگ­قبرهای مذکور از نوع محرابی افراشته و در سه بخش سر لوح، متن و حواشی به اشکال زیبایی حجاری شده­اند و هنرمند حجار برای آراستن آن­ها از اشعار بزرگان منطقۀ فیض­الله­بیگی از جمله سلیم­خان ملقب به حاجی سرتیپ و پدر گنجعلی­بیگ (حاجی سلیم­خان تیکان­تپه، 1388: 81) و ابیات شاعران بزرگ هم­چون سعدی، نظامی گنجوی و آیاتی از سوره انفطار و تکویر قرآن بهره گرفته است ترکیب اشعار و آیات در نوع خود جالب توجه است. از محتوای سنگ­قبرها بر می­آید که شخص گنجعلی­بیگ ارادت و احترام خاصی نسبت به اهل بیت پیامبر (ص) قائل بوده است. گنجعلی­بیگ¹ مالک روستای جانبلاغ، فرزند سلیم­خان ملقب به حاجی سرتیپ و نوۀ فیض­الله بیگ بوده و در سال 1335 هم­زمان با دورۀ پهلوی (ادهمی، 1402) و طبق وصیت خود در کنار قبر حاجی خلیفه ملا محمدامین به خاک سپرده شده است (ئه­یوبی، 1394: 36).

     از دیگر سنگ­قبرها که دارای شواهد نوشتاری بودند، می­توان به سنگ­قبر شکسته­ای اشاره کرد که بر روی آن «هذا قبر ...» نوشته شده بود و به علت شکستگی از هویت فرد متوفی اطلاع پیدا نکردیم. وجود ابیاتی از شاعران ایران زمین، آیاتی از کلام الله مجید و احتمالاً ابیاتی از شاعران بومی نشان می­دهد که روستای باغچه­بهی در دورۀ قاجاریه و پهلوی دارای مسجد، مدرسه و حجره بوده که هنرمندان حجار با این ابیات و آیات آشنایی داشته و آن را بر روی سنگ­مزارها به تصویر کشیده­اند.

 

---

[1]  رضا ادهمی تاریخ دقیق مرگ گنجعلی بیگ را 29/12/1334 می­داند، امّا تاریخ موجود بر روی سنگ­قبر که اکنون اثری از آن نیست 01/01/133۵ بوده است (ادهمی، 1402).

 

جدول 4: مطالعۀ تطبیقی سنگ­قبرهای، قبرستان هفت مرقدان باغچه­بهی با دیگر سنگ­قبرهای منطقۀ مُکریان (نگارندگان، 1402).

ردیف	قبرستان مورد مقایسه	تصویر مورد مقایسه	قدمت	مأخذ
1	شیخ وسو تُرجان سقز		قاجاریه	سلیمی و همکاران، 1400: 327-354
2	پیربادین بوکان		قاجاریه	نگارندگان، 1402
3	پیرمحمد لج مهاباد		قاجاریه	سلیمی و همکاران، 1402: 219
4	سنگ­قبر محمد صالح محفوظ در موزه مردم­شناسی مهاباد		صفویه	سلیمی و همکاران، 1402: 224

 

 

 

     نقوش هندسی به­صورت مربع، دایره (شمسه)، کادرها و محراب­های تزئینی برای نوشتن کتیبه­­ها، دایره­های برجسته و حفره­های مدور از دیگر آرایه­های موجود بر سنگ­مزارهای گورستان هفت­مرقدان است. نقشمایه دایره (شمسه) و مربع بر سنگ­قبر گنجعلی‌بیگ و اولین سنگ­قبر مورد مطالعه قابل مشاهده است. کادرها به عمق کمتر از 1۵ میلی­متر و محراب‌های تزئینی با ابعاد و اندازه‌های مختلف از نقشمایه‌های هستند که در ارتباط با سنگ­قبرهای که دارای کتیبه بوده­اند حجاری شده­اند. دایره­های برجسته، حفره­های کوچک مدور بر کنارۀ سنگ­مزارها و به صورت شبکه­ای منظم بر سطح آن­ها از آرایه­های هستند که در ارتباط با ایجاد این نقوش نیز اطلاعات چندانی نداریم. در کُردستان مُکریان که بوکان بخشی از آن است، مردم به هنگام زیارت قبور اشخاص آئینی سنگ­ریزه­های را به سنگ‌قبرها می‌چسبانند که اگر سنگ­ریزه به سنگ­قبر چسبید حاجت شخص زائر برآورده می­شود و اگر افتاد شخص دعاگو ناامید می­شود. البته این عمل را تا زمان چسبیده‌شدن سنگ‌ریزه بر سنگ­قبر انجام می­دهند. این کار در مُکریان موجب ایجاد حفره­های مدور کوچک برروی سنگ‌مزارها و حتی بناهای تاریخی از جمله آرامگاه بوداق سلطان در مهاباد شده است، موضوعی که در ارتباط با سنگ‌قبرهای خلیفه ملا محمدامین ایوبی نیز صادق است (شکل 9)، امّا به احتمال زیاد جدا از سنگ­قبر خلیفه ملا محمدامین ارمنی‌بلاغی، حفره‌های مدور کنده‌شده بر بالا و کنارۀ بیشتر سنگ­قبرها جنبۀ زیبایی‌شناختی و شاید آئینی داشته‌اند.

     به‌لحاظ تاریخی اطلاعات چندانی در ارتباط با روستای باغچه­بهی نداریم آنچه که مشخص است این است که در دورۀ محمدشاه قاجار (12۵1- 1263 ﻫ.ق) یکی از بیگ­زاده­گان مُکریان به­نام عبدالرحمن­بیگ در حدود سال 12۵0 ﻫ.ق که از نزدیکان و کاتبان عبدالله­خان در ساوجبلاغ مُکری بود هنگام ملاقات با حاج میرزا آقاسی در تهران توانست روستای باغچه و ناحیه بهی که اکنون بخشی از منطقۀ فیض­الله­بیگی است را از دولت قاجار خریداری ­کند (ناهید، 1362: 10-11). باغچه در ابتدا تنها ملک عبدالرحمن­بیگ بود که در واقع می­توان گفت خاستگاه و کانون ایل فیض­الله­بیگی در بوکان و سقز «روستای باغچه» است امّا در هنگام مرگ عبدالرحمن‌بیگ علاوه بر روستای باغچه صاحب دو روستای تیکان­تپه و ساروقامیش نیز بود. عبدالرحمن­بیگ دارای سه پسر به­نام­های فیض­اللّه­بیگ، کریم­بیگ و سلطان­بیگ بوده که در این بین کریم­بیگ در جوانی و در جنگ با ایل جاف کشته می­شود (حیرت­سجادی، 1381: 232) و عبدالرحمن­بیگ روستای تیکان­تپه را به «فیض‌اللّه‌ بیگ» و باغچه و ساروقامیش را نیز به سلطان­بیگ می­بخشد. فیض‌الله­بیگ و سلطان­بیگ دارای سواد فارسی و عربی و علم دوست و فضل پرور بوده­اند. چنان­که در روستاهای خود مساجد، مدارس و کارگاه قالی­بافی بنا نهاده و علاوه بر کودکان خود فرزندان مردم عادی را نیز به تحصیل تشویق می­کردند. فیض­الله­بیگ در مدت کوتاهی علاوه بر تیکان­تپه پنجاه الی شصت روستا را خریداری می­کند (ناهید، 1362: 11) و درسال 1283 ﻫ.ق به پاس شکست ایل جاف از طرف ناصرالدین شاه قاجار خلعت و مبلغ دویست تومان مواجب سالانه دریافت می­کند (ثنائی،1401: 620-621). بعدها جنوب­شرق بوکان به سبب فعالیت­های فیض­الله­بیگ فرزند عبدالرحمن­بیگ به نام منطقۀ فیض­الله­بیگی بوکان معروف گردید و روستای تیکان­­تپه به مرکزیت این ایل انتخاب گردید و عبدالرحمن­بیگ، فیض­الله­بیگ و حاجی سلیم­خان از بزرگان این ایل نیز در همین روستا به خاک سپرده شدند (افخمی، 1364: ۵97).

 

 

شکل 9: ایجاد حفره­های بر روی سنگ­قبر خلیفه ملا محمدامین ارمنی‌بلاغی (نگارندگان، 1402).

 

 

نتیجه­گیری

باغچه­بهی نام یکی از روستاهای شهرستان بوکان است که از اواسط دورۀ قاجاریه به­دلیل موقعیت سرحدی در بین کُردستان مُکریان و هه­و­شار و هم­چنین خاک حاصل­خیز و منابع آب کافی جهت زراعت اهمیت سیاسی، مذهبی و اقتصادی یافت. مدارک نوشتاری و شواهد باستان­شناختی نشان می­دهد که عبدالرحمن­بیگ از بیگ­زاده­های مُکریان در عهد محمدشاه موفق به­خرید روستای باغچه و ناحیه­بهی از طرف دربار قاجار می­گردد و بعدها وارثان عبدالرحمن­بیگ در روستاهای محل سکونت خود اقدام به­فعالیت­های عمرانی و قبرستان­های تاریخی می­کنند. گورستان هفت­مرقدان باغچه­بهی از قبرستان‌های تاریخی بوکان با سنگ­مزارهای جالب توجه است که تاکنون هیچ­گونه مطالعۀ بر روی آن صورت نگرفته و در مطالعات باستان­شناختی منطقه مغفول مانده است. گورستان هفت­مرقدان قبرستانی با مساحت در حدود ۵/1 هکتار است و هنوز هم مورد استفاده اهالی باغچه­بهی است. نگارندگان به مطالعه و بررسی 22 سنگ­مزار متعلق به 1۵ نفر متوفی پرداختند که در این بین هویت 6 نفر از آن­ها مشخص است و در این میان ۵ نفر از آن­ها مذکر و تنها یک نفر مؤنث است. در بالاترین بخش قبرستان مرقدان به دور قبرهای اشخاصی همچون مصباح­الدیوان ادب و گنجعلی­بیگ حصاری از قلوه‌سنگ­های آهکی کشیده­اند. مصباح الدیوان و گنجعلی­بیگ از صاحب منصبان منطقه و خلیفه ملا محمدامین ایوبی از رهبران مذهبی مُکریان بوده­اند و در دستگاه دولتی و منطقه­ای عصر قاجار و پهلوی از جایگاه اجتماعی والایی برخوردار بوده­اند. نقوش هندسی از تزئینات متداول موجود بر سنگ­ مزارهای گورستان هفت­مرقدان است و خط نستعلیق نیز به دلیل هویت ایرانی آن تنها خط مورد استفادۀ حجاران باغچه‌بهی در معرفی شخص متوفی بوده است. هنرمندان حجار در سه بخش سر لوح، متن و حواشی به اشکال زیبایی و ایجاد کادرهای تزئینی برای آراستن و عرفانی کردن سنگ­قبرها از ابیات شاعران بزرگ ایران هم­چون سعدی، نظامی گنجوی و آیاتی از سوره­های انفطار، تکویر و عنکبوت بهره گرفته­اند که به‌لحاظ محتوایی ترکیبات منحصربه­فردی را خلق کرده­اند که بدون شک وجود قطاب­خانه­های محلّی در آشنایی هنرمندان حجار با این اشعار و آیات نقش مهمی داشته است. به­طور کلّی با اتکاء بر مطالعات صورت گرفته بر روی سنگ­مزارهای تاریخی و شواهد نوشتاری می­توان نتیجه گرفت وجود قبرهایی از مردم عادی و افرادی با پایگاه اجتماعی متفاوت حاکی از فاصلۀ طبقاتی جامعۀ باغچه­بهی در دورۀ قاجاریه و پهلوی است. ضمن آن­که وجود مزارهای از خاندان فیض­الله­بیگی و صاحب­منصبان منطقه و شخصیت­های آئینی در این مکان، نشان از اهمیت باغچه­بهی در ادوار مذکور دارد.

 

سپاسگزاری

نگارندگان این مقاله را به ابراهیم افخمی تقدیم می­کنند و در پایان از آقای بهنام پسندی دهیار محترم روستای باغچه­بهی، رضا ادهمی، عباس ایوبی، علی­ شاه­محمدی و مهدی مطلا به سبب همراهی در بخش میدانی و قرار دادن اطلاعاتی در ارتباط با موضوع مورد مطالعه صمیمانه سپاسگزاری می­شود.

 

منابع

آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان­غربی (134۵). گزارش ثبتی آثار: ارومیه.

آقابیگی، فرامرز (139۵). بازخوانی و شرح چند سند در مورد حرفۀ نجاری؛ مطالعه موردی: اسناد مصباح الدیوان ادب. کشکول، 1 (3): 147-127.

افخمی، ابراهیم (1364). تاریخ فرهنگ و ادب مُکریان بوکان. سقز: محمدی.

ادهمی، رضا (1402). مصاحبه (14 تیر 1402).

ثنائی، کامران (1401). تاریخ ولایت مکری (مکریان). تهران: سُها.

حاجی سلیم­خان تیکان­تپه (1388). سفرنامه حج 1310 – 1311 ق. به­کوشش رسول جعفریان، قم: مورخ.

حُزنی، حسین (1938). کوردستان موکوریان یا آتروپاتین. رواندز: مطبعه­ی زاری کرمانجی.

حیرت سجادی، عبدالحمید (1381). ایل­ها (ایلات) و عشایر کُردستان. سنندج: دانشگاه کُردستان.

رزم­آرا، علی (1330). فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادی­ها). تهران: دایره جغرافیائی ستاد ارتش.

زارعی، ابراهیم (1392). آثار فرهنگی باستانی و تاریخی استان کُردستان. تهران: سبحان نور.

سازمان مدیریت و برنامه­ریزی آذربایجان­غربی (139۵). استان­داری آذربایجان­غربی: ارومیه.

سلیمی، اسماعیل (1398). بررسی و معرفی مسجد تاریخی روستای سویناس مهاباد. مطالعات ایران­شناسی، ۵(1۵)، ۳۵-۵۱.

سلیمی، اسماعیل، صلح­جو، جمیله (1397). بررسی و معرفی مسجد روستای ترجان سقز. علمی تخصصی باستان­شناسی ایران واحد شوشتر، 8 (1)، 96-78.

سلیمی، اسماعیل؛ صلح­جو، جمیله (1400). گونه­شناسی، طبقه­بندی و مطالعه آرایۀ سنگ­قبرهای کانی­گُل (ارمنی بلاغ) بوکان. هفتمین همایش بین­المللی باستان­شناسان جوان: ایران و سرزمین­های همجوار. به­کوشش: آرمان وفایی و همایون خوش اقبال، تهران: دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، صص. 1۲۹- 1۴۰.

سلیمی، اسماعیل؛ صلح­جو، جمیله و عبدالله­پور، ابوبکر (1400). بررسی و مطالعۀ آرایۀ سنگ­قبرهای قبرستان قاجاری شیخ وسو روستای ترجان سقز. پژوهش­های باستان­شناسی ایران، 11 (31)، 327- 3۵4.

سلیمی، اسماعیل؛ قزل­سفلی، سمیه و معصومه، بایزیدی (1402). پژوهشی در سنگ­مزارهای آرامستان­های قدیمی شهرستان مهاباد. پژوهش­های باستان­شناسی ایران، 13 (39)، 203-240.

سلیمی، اسماعیل؛ مبارکه شیخی ملاشاهی (1402). مطالعه و تحلیل تزیینات معماری مسکونی دورۀ قاجار و پهلوی شهرستان بوکان. نگارینه، 10 (2۵)، ۵۴- ۸۲.

سیستانی، ایرج افشار (1381). نگاهی به آذربایجان­غربی. تهران: ثامن الائمه (ع).

صمدی، سیدمحمد (1396). مهاباد، شهر قله­های سرسبز، مهاباد: بی­جا.

فراست، مریم (138۵). همخوانی کتیبه و نقوش هندسی در بناهای اصفهان عصر صفوی. مطالعات هنر اسلامی، 3(۵)، ۲۵- ۴۴.

مکی نژاد، مهدی (1387). تاریخ هنر ایران در دوره­ی اسلامی  تزیینات معماری. تهران: سمت. 

مهرداد، سوگل (1393). بررسی نقوش نمادین سفال­های دوره ایلخانی. رسالۀ کارشناسی ارشد هنر اسلامی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس (منتشر نشده). 

مینورسکی، ولادیمیر (1379). نام­های جغرافیایی و ریشه­های تاریخی آن­ها در آتروپاتن (ماد). ترجمه رقیه بهزادی. تهران: پژوهنده.

مینورسکی، ولادیمیر (2006). مینورسکی و کُرد. ترجمه انوار سلطانی. سلیمانیه: وزارت پرورش.

ناهید، عبدالله (1362). خاطرات من. تهران: نفیسی.

ئه­یوبی، عه­باس (1394). حاجی خلیفه ملا محمدامین. بوکان: زانکو.

ئه­یوبی، عه­باس (1402). مصاحبه (17 تیر 1402).