گاه‌نگاری محوطه قلعه مدریشِ سیستان بر اساس مطالعه سفال‌های به‌دست آمده از بررسی روشمند
محورهای موضوعی : باستان‌شناسی اسلامییاسمن نصیری پور 1 , سپیده بختیاری 2 , محمد کیخا 3 , سحر بختیاری 4
1 - دانشجوی دکتری گروه باستان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
2 - سپیده بختیاری، دانش‌آموخته دکتری باستان‌شناسی (دوران اسلامی)، دانشکده هنر و معماری دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.
3 - دانشجوی دکتری گروه باستان شناسی دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران
4 - پژوهشگر پسادکتری باستان‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس
کلید واژه: سیستان, سفال, بررسی روشمند, سده‌های میانی اسلام, گاه‌نگاری, قلعه مدریش,
چکیده مقاله :
پهن‌دشت سیستان در شمال استان سیستان و بلوچستان در جنوب شرقی ایران، با داشتن شرایط مناسب زیستی، از جمله خاک حاصلخیز، مجموعه‌ای از رودخانه‌های دائمی و فصلی و موقعیت ارتباطی و تجاری به‌عنوان یکی از مهمترین کانون‌های جوامع انسانی در دوران باستان شناخته می‌شده است. بر این اساس و با وجود انجام فعالیت‌های باستان‌شناختی محدود در این حوزه و کمبود اطلاعات باستان‌شناختی جامع از ادوار تاریخی منطقه، انجام یک مطالعه و بررسی روشمند بر روی یکی از مهمترین قلاع اسلامی این دشت ضروری می‌نماید. بدین منظور، حین پروژه بررسی و گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم سلسله تپه‌های بی بی دوست در تیر ماه سال 1395، بررسی روشمند قلعه مدریش که در بخشی از عرصه شمالی محوطة بی‌بی دوست واقع شده، با استفاده از روش «نمونه‌برداری روشمند طبقه‌بندی شده شاخص‌ها»، به انجام رسید. در این نمونه‌برداری تعداد 218 یافتة باستانی مانند: قطعات شکسته سفال، ظروف سنگی، منگنیک (النگو شیشه‌ای) و قطعات شکسته ظروف شیشه‌ای برداشت شد. در راستای اهداف پژوهش تعداد 77 قطعه سفال شاخص انتخاب و مورد مقایسات گونه‌شناختی قرار گرفت. در این پژوهش سوال بنیادی عبارت است از این‌که: قدمت قلعه مدریش از طریق طبقه‌بندی، گونه‌شناسی و مطالعات مقایسه‌ای سفال مربوط به چه دوره یا دورانی است؟ روش گردآوری داده‌ها در این پژوهش به دو شیوه میدانی و اسنادی، و روش پژوهش توصیفی ـ تطبیقی است و نتایج براساس مطالعات مقایسه‌ای مورد تحلیل قرار گرفته است. نتایج حاصل از مطالعات انجام شده در این محوطه به وضوح تاریخ استقرار سده‌های میانی 5 تا 9 ﻫ.ق و ارتباط فرهنگی این منطقه را با مناطق همجوار مانند خراسان بزرگ، افغانستان، کرمان و بلوچستان نشان می‌دهد. همچنین، گونه شاخص و پر تعداد سفالی این محوطه سفال¬های بدون لعاب با نقش کنده با نقوش هندسی است.
The Sistan Plain in the north of Sistan and Baluchistan Province, Southeast Iran was known for its suitable environmental conditions and favorable position of communication and commerce in ancient times as one of the most important centers of human societies. Since the limited archaeological research in this area and the lack of data from the historical periods of the Sistan Plain, it is necessary to conduct a systematic survey of one of the most important Islamic castles in this area. For this purpose, during the survey and sounding project to determine the core zone and propose the buffer zone of the Bibi Dust mounds in July 2016, was surveyed systematically Madrish Castle, located north of the Bibi Dust site. This survey was conducted using "methodically classified sampling of indicators". 218 finds were collected, including pieces of pottery, stoneware, manganese (glass) bangles, and glassware. According to the objectives of the research, 77 indicative pottery pieces were selected and subjected to typological comparisons. The main question of the research was, what periods does Madirish Castle belong to based on the classification, typology, and comparative studies of pottery? Data collection was done by field and documentary method and descriptive-comparative research method. Data was analyzed based on comparative studies. The results of the studies conducted on this site clearly show the settlement date between the middle 5th and 9th centuries AH and the cultural connection with neighboring areas, such as Greater Khorasan, Afghanistan, Kerman, and Baluchistan. In addition, the most prominent type of pottery at this site is the unglazed pottery with carved geometric patterns.
ابن حوقل (1366). سفرنامه ابن حوقل، ایران در صوره الارض جعفر شعار، چاپ دوم. تهران: انتشارات امیرکبیر.
ابن خردادبه (1370). مسالک و ممالک، ترجمه حسین قره¬چانلو، چاپ اول. تهران: انتشارات امیرکبیر.
ابوالفداء (1349). تقویم البلدان، ترجمه عبدالحمید آیتی، چاپ اول. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
استخری، ابواسحق ابراهیم (1368). مسالک و ممالک، به¬ اهتمام ایرج افشار یزدی، چاپ سوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
اسمیت، ادوارد لوسی (1380). فرهنگ اصطلاحات هنری، مترجم: فرهاد گشایش. تهران: انتشارات عفاف.
بلاذری (1364). فتوح البلدان، ترجمه، تعلیقات و مقدمه از محمد توکل، چاپ اول. تهران: نشر نقره.
تیت، جی. پی (1362). سیستان، تاریخ، حدود و ثغور جغرافیایی، آثار باستانی و ذکر ساکنین آن، جلد دوم، به اهتمام غلامعلی رییس الذاکرین، چاپ اول. زاهدان: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان سیستان و بلوچستان.
جهانبانی، امان¬الله (1338). سرگذشت بلوچستان و مرزهای آن. تهران: بی نا.
جیهانی، ابوالقاسم (1368). اشکال العالم، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، با مقدمه و تعلیقات از فیروز منصوری، چاپ اول. تهران، به نشر.
چوبک، حمیده (1376). گزینه سفالینه¬های اسلامی قلعه پوئینک، گزارش¬های باستان¬شناسی (1). تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
رضانژاد، حسین (1380). شناخت و معرفی سفال¬های ارگ تابران توس. کارشناسی¬ارشد، باستان¬شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران.
رفیعی، لیلا (1377). سفال ایرانی، چاپ اول. تهران: انتشارات یساولی.
زارعی، محمد ابراهیم، شعبانی، محمد (1398). بررسی و تحلیل گونه¬شناسی سفالینه¬های آغاز دوران اسلامی تا پایان دوره صفوی منطقه همدان، مطالعات باستان¬شناسی پارسه، ۳(۸)، 109 – 126.
سایکس، سرپرسی (1378). خاطرات سفر چهارم به ایران، در: جغرافیای تاریخی سیستان (سفر با سفرنامه‌ها)، ترجمه و تدوین از حسن احمدی، چاپ اول. تهران: مولف.
سیستانی، محمد اعظم (1344). نیم¬روز به نیم نگاه. مجله آریانا. 11 و 12. کابل.
سیستانی، محمد اعظم (1364). سرزمین ماسه و حماسه، جلد اول. کابل: مرکز علوم اجتماعی آکادمی علوم جمهوری افغانستان، انتستیتوت تاریخ واتئوگرافی.
سیستانی، محمد اعظم (1383). سیستان (سرزمین ماسه¬ها و حماسه¬ها)، جلد دوم، سیستان بعد از اسلام. کابل: آکادمی علوم جمهوری اسلامی افغانستان، مرکز علوم اجتماعی.
صارمی نائینی، داوود (1399). گزارش مقدماتی کاوش آموزشی قلعه مدریش سیستان. زاهدان: محفوظ در اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان.
قائینی، فرزانه (1379). سفالینه¬های جرجان؛ موزه آبگینه و سفالینه¬های ایران، ترجمه: کلود کرباسی، چاپ اول. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
کرمانی، ذوالفقار (1374). جغرافیای نیمروز، به کوشش عزیزالله عطاردی. تهران: انتشارات عطاردی.
کیانی، محمدیوسف و فاطمه کریمی (1364). هنر سفالگری دوره اسلامی ایران، چاپ اول. تهران: مرکز باستان شناسی ایران.
کیخا، محمد (1395). گزارش تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه بی بی دوست بخش مرکزی شهرستان زابل. زاهدان: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان.
کیخا، محمد (1398). گزارش تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه¬های منطقه حوض¬دار شهرستان هامون. زاهدان: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان.
گروبه، ارنست (1384). سفال اسلامی، جلد هفتم از گزیده ده جلدی مجموعه هنر اسلامی گردآوری ناصر خلیلی، ترجمه فرناز حائری. تهران: نشر کارنگ.
ملک شاه حسین (1383). احیاء المولک، به اهتمام منوچهر ستوده، چاپ دوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
موسوی حاجی، سید رسول (1382). زاهدان کهنه شهری خفته در سیستان. مشهد: انتشارات پاژ، پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری سیستان.
موسوی حاجی، سید رسول و مهر آفرین رضا (1388). بررسی باستان¬شناختی پهن دشت سیستان (فاز 2)، 1387 جلد 16 تا 30. زاهدان: سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی.
موسوی حاجی، سید رسول، عطایی، مرتضی، مهرآفرین، رضا (1398). سفال دوران اسلامی سیستان، باستان-شناسی هنر حوزه دلتای رودخانه هیرمند؛ با محوریت شهرسوخته از آغاز تا دوران اسلامی، به کوشش سید منصور سید سجادی. تهران: فرهنگستان هنر.
موسوی حاجی، سیدرسول، عطایی، مرتضی (1389). مطالعه مجموعه‌ای از نمونه¬های سفالین سیستان، چاپ اول. تهران: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان.
موسوی حاجی، سیدرسول، توسلی، محمد مهدی، شیرازی، روح الله، زور، مریم (1392). گونه¬شناختی و معرفی سفالینه¬های دوران اسلامی بلوچستان (مکران جنوبی). همدان: پژوهش¬های باستان¬شناسی ایران.
ناشناس (1387). تاریخ سیستان، به تصحیح ملک الشعرای بهار، چاپ دوم. تهران: انتشارات معین.
نجارسلیقه، محمد (1385). مکانیزم بارش در جنوب شرق کشور. پژوهش¬های جغرافیایی، ۳۸(55)، 13-17.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (ابن واضح یعقوبی) (1381). البلدان، ترجمه دکتر محمد ابراهیم آیتی. تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
Baer, E. (1989). Jeweled ceramics from medieval Islam: a note on the ambiguity of Islamic ornament. Muqarnas, 83-97.
Blair, S., & Bloom, J. (2004). Decorative Arts, in: Islamic Art and Architecture, Markus Hattstein and Peter Delius (ed). Italy: Konemann.
Dupree, L. (1956). Shamshir Ghar, a historic cave site in Kandahar province, Afghanistan. Orientalistische Literaturzeitung, 51(1-6), 147-148.
Fairservis Jr, W. A. (1961). Archaeological Studies in the Sistan Basin of South-West Afghanistan and Eastern Iran. Anthropological Papers of the American Museum of Natural History, 48, 14-21.
Fehervari, G. (2000). Ceramics of the Islamic Word In The Tareq Rajab Museum. London: LB Tauris Publishers.
Grube. E. J. (1994). Cobalt and Luster, the First Centuries of Islamic Pottery. New York: The United States, By the Nour Foundation in Association with Azi Muth Editions and Oxford University Press Inc.
Hoddon. R. A. W (2011a). Fourteenth Century Fine Glazed Wares Produced in the Iranian World, And Comparison Eith Contemporary Ones from the Golden Horde and Mamluk Syria/Egypt, 2 Vols., Ph.D Theses. Department of Art and Archaeology, School of Oriental and African Studies, University of London.
Lane, A. (1942). Early Islamic pottery: Mesopotamia Egypt & Iran. London: Faber and Faber.
Le Strange. G. (1966). The lands of the Eastern Caliphate: Mesopotamia, Persia, and Central Asia, from the Moslem conquest to the time of Timur. New York: Barnes & Noble.
Rowland, B. (1971). Art in Afghanestan. London.
Watson, O. (2004). Ceramics from Islamic Lands. London: Thames & Hudson Ltd.