واکاوی فضیلت خرد و فرزانگی در شاهنامه براساس نظریۀ اخلاق‌فضیلت ارسطو

محورهای موضوعی : شاهنامه

زینت جهانی ¹ (دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحدجیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، جیرفت، ایران)
کیمیا تاج نیا ² (استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، جیرفت، ایران (نویسندۀ مسئول))
اسماعیل اسلامی ³ (استادیار گروه زبان و ادبیات عرب، واحد جیرفت، دانشگاه آزاد اسلامی، جیرفت، ایران)

تاریخ دریافت : 1400/07/06 تاریخ پذیرش : 1400/07/06 تاریخ انتشار : 1400/09/01

کلید واژه: شاهنامه, فردوسی, ارسطو, خردورزی, نظریۀ فضیلت,

چکیده مقاله :

ادب حماسی در تربیت اخلاقی جامعه، نقش مهمی بر عهده دارد و شاهنامۀ حکیم فردوسی، بزرگ‌ترین حماسۀ ملی ایران و جهان، در پرورش فضایل اخلاقی ـ به‌ویژه در بین ایرانیان ـ همواره نقش‌آفرین بوده است. یکی از این فضایل، خرد و خردورزی است. نمودهای فضیلت خردورزی در شاهنامه، ذیل دو عنوان تقسیم شده است: خرد فطری و غریزی؛ خرد اکتسابی. برای شرح و تبیین این دو خرد، از چارچوبی فلسفی و تئوریک استفاده شد که نظریۀ فضیلت اخلاقی ارسطو یا سه‌گانۀ دانش و عاطفه و اراده است؛ برای هرکدام از مواردِ سه‌گانه نیز شاهد و مثال از شاهنامه نقل شده است. نگارنده در این پژوهش به‌شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی و روش کتابخانه‌ای به واکاوی فضیلت خرد و فرزانگی در شاهنامه براساس نظریۀ فضیلت ارسطو می‌پردازد. نتایج پژوهش بیانگر آن است که مفهوم خرد و خردورزی در هر دو حیطۀ بیان‌شده در شاهنامه به کار رفته است؛ بدین معنا که فردوسی در تعالیم اخلاقی و تعلیمی خود با آگاهی دادن، ایجاد انگیزه و نمود خرد و خردورزی، زمینه را در عمل برای ترویج و پرورش خردورزی، به‌مثابۀ کنشی اخلاقی، فراهم کرده است و کار او در این باره مبنایی فلسفی و تربیتی دارد.

چکیده انگلیسی:

  Epic literature plays an important role in the moral education of society and Hakim Ferdowsi's Shāhnāmeh as the greatest national epic of Iran and the world, has always played a role in cultivating moral virtues, especially among Iranians. One of these virtues is wisdom. The manifestations of wisdom as a virtue in Shāhnāmeh can be put under two headings, first, innate and instinctive wisdom, and second, acquired wisdom. To explain these two kinds of wisdom, Aristotle's theory of moral virtue or the threefold knowledge, emotion and will has been used as a philosophical and theoretical framework. For each of the three cases, example has been quoted from Shāhnāmeh. In this research, the author has used a descriptive-analytical method and library studies to analyze the virtue of wisdom in Shāhnāmeh based on Aristotle's theory of virtue. The results indicate that the concept of wisdom and rationality used in both realms have been expressed in Shāhnāmeh; In other words, Ferdowsi in his moral and educational teachings, by informing, motivating and manifesting wisdom and rationality in practice, has provided the ground for promoting and cultivating wisdom as a moral action. His work in this regard has a philosophical and educational basis.          

منابع و مأخذ:

1. ابن‌اثیر، ضیاءالدین [بی‌تا]، المثل السائر ادب الکاتب و الشاعر، تحقیق احمد شوقی، مصر: دارالنهضت.


2. احمدی، حمید (۱۳۸۹)، «خرد سیاسی در شاهنامۀ فردوسی»، فصلنامۀ سیاست، دورة ۴۰، ش۳، ۲۱‑۴۰.


3. ارسطو (1378)، اخلاق نیکوماخوس، ترجمة محمدحسن لطفى، تهران: طرح نو.


4. اسلامی ندوشن، محمدعلی (1353)، «ارزش‌های حماسی شاهنامه، مقایسه‌ای بین شاهنامة فردوسی و الیاد هومر»، فرهنگ و تمدن ایران، دورة ۱۲، ش ۱۳۸، ۱۶‑۲۴.


5. ـــــــــــــــــــــــــ (1381)، نامۀ نامور، گزیدۀ شاهنامه، تهران: قطره.


6. اکبری، منوچهر (۱۳۹۰)، نگرشی بر ارزش‌های انسانی در شاهنامة فردوسی و مهابهاراتا هندی، مجموعه‌مقالات شاهنامه‌پژوهی، دفتر اول، تهران: خانۀ کتاب.


7. امیریان، مهدی (۱۳۹۲)، دفاع از اراده‌گرایی در برابر دیدگاه‌های رقیب، فصلنامۀ علمی پژوهشی فلسفه و الهیات، ش ۱۸، 97‑120.


8. اویسی، عبدالعلی (۱۳۹۱)، «حکمت‌های تعلیمی مشترک در شاهنامة فردوسی و نهج‌البلاغه»، پژوهش‌نامه ادبیات تعلیمی، ش 14، 71‑93.


9. آبادی باویل، محمد (۱۳۵۰)، آیین‌ها در شاهنامه، تبریز: کمیته استادان.


10. بنونیست، امیل (۱۳۹۳) دین ایرانی برپایۀ متن‌های معتبر یونانی، ترجمة بهمن سرکاراتی، تهران: قطره.


11. ترابی، علی‌اکبر (1376) جامعه‌شناسی ادبیات، تبریز: فروغ آزادی.


12. تقی‌زاده، محمود (۱۳۸۰)، سیری در اندیشه‌های اخلاقی، تهران: سرمدی.


13. چوبینه، سجاد (۱۳۷۷)، حکمت نظری و عملی در شاهنامه، شیراز: نوید.


14. چهری، طیب (1396)، بررسی نظام اخلاقی شاهنامه و دلالت های آن برای تربیت، رسالۀ دکتری، استاد راهنما: مسعود صفایی مقدم، دانشگاه شهید چمران اهواز.


15. خزاعی، زهره (۱۳۸6)، ارسطو، هیوم و اخلاق فضیلت، فصلنامه اندیشة دینی دانشگاه شیراز، ش۱۴، 61‑74.


16. ـــــــــــــ (۱۳۸۹)، اخلاق فضیلت، تهران: حکمت.


17. خسروی، اشرف؛ موسوی، سیّد کاظم (۱۳۸۷)، «خردورزی و دین‌داری، اساس هویت ایرانی در شاهنامه»، کاوش نامه، سال نهم، ش ۱۶، ۹۹‑۱۲۷.


18. خلیلی جهانتیغ، مریم؛ دهرامی، مهدی (۱۳۹۰)، «ادبیات تعلیمی و تربیتی در شاهنامة فردوسی»، پژوهش­نامه تعلیمی، سال سوم، ش ۱۱، ۴۱‑۵۸.


19. داوودی، محمد (۱۳۸۸)، سیرۀ تربیتی پیامبر ^(ص) و اهل بیت ^(ع)، جلد سوم، تربیت اخلاقی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.


20. داوری، پریسا، (۱۳۹۳)، «ارزش‌های تعلیمی امثال شاهنامه»، پژوهش‌نامه ادبیات تعلیمی، ش21، 157‑193.


21. رضایی، مهدی؛ خاتمی، سید هاشم (۱۳۹۵)، مقایسة خرد در شاهنامه با متون ایرانی پیش از اسلام براساس زبانشناسی متن، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، ش ۱۲، ۱۱۵‑۱۵۳.


22. زایپس، جک (۱۳۸۶)، هنر قصه‌گویی خلاق، ترجمۀ مینو پرنیانی، تهران: رشد.


23. زرّین‌کوب، عبدالحسین (1389)، دربارۀ فردوسی و شاهنامه، تهران: سخن.


24. سرایی، ناهید (۱۳۹۱)، علامه طباطبایی، ارزش و اخلاق، تهران: بصیرت.


25. صادقی گیوی، مریم (۱۳۸۸)، تحلیل مبانی اندیشۀ خردگرایی در شاهنامه، مطالعات نقد ادبی، ش17، 35‑66.


26. صفا، ذبیح‌الله (۱۳۷۴)، حماسه‌سرایی در ایران از قدیمی‌ترین عهد تاریخی تا قرن چهاردهم هجری، تهران: فردوسی.


27. طباطبایی، سید مرتضی؛ دیباچی، سید محمدعلی (1390)، «فضیلت در نگاه ارسطو و توماس آکوتیس»، فصلنامۀ معرفت اسلامی، ش 1، 5‑19.


28. طغیانی، اسحاق؛ حاتمی، حافظ (۱۳۹۰)، «رابطۀ ادبیات و اخلاق با رویکردی به آثار نظامی گنجه‌ای»، پژوهش‌نامۀ ادبیات تعلیمی، سال سوم، ش 10، ۶۳‑۸۲.


29. عبدالله‌زاده، بشری (۱۳۹۱)، بررسی و تحلیل حکمت عملی در شاهنامة فردوسی بر اساس اخلاق ناصری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اراک.


30. فاطمی، سیّد حسین؛ قبول، احسان (۱۳89)، «بررسی تطبیقی سخنان بوزرجمهر در شاهنامه با قرآن و حدیث»، جستارهای ادبی، ش 165، 69‑93.


31. فردوسی، حکیم ابوالقاسم (1379)، شاهنامه، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.


32. فرشیدورد، خسرو (۱۳۷۸)، دربارۀ ادبیات و نقد ادبی، تهران: امیرکبیر.


33. فلاح، غلامعلی؛ برامکی، اعظم (۱۳۹۳) «درونمایه‌های تعلیمی اخلاقی در انیمیشن قصه‌های شاهنامه»، پژوهش‌نامۀ ادبیات تعلیمی، ش 22، 97‑125.


34. کوروجی کویاجی، جهانگیر (1371)، پژوهش‌هایی در شاهنامه، گزارش و ویرایش جلیل دوستخواه، اصفهان: زنده‌رود.


35. کیانی، سمیه؛ بختیار نصرآبادی، حسنعلی(۱۳۹۰)، «اهداف، اصول و روش‌های تربیت اخلاقی»، پژوهش در مسائل تعلیم اسلامی، سال ۱2، 65‑94.


36. ماهروزاده، طیبه (۱۳۸۹)، فلسفه تربیتی کانت، تهران: سروش.


37. محبتی، مهدی (۱۳۸۱)، پهلوان در بن‌بست، متن کامل رستم و سهراب و رستم و اسفندیار، تهران: سخن.


38. مسکوب، شاهرخ (۱۳۷۴)، تن پهلوان و روان خردمند، پژوهش‌هایی تازه در شاهنامه، تهران: طرح نو.


39. مشایخی، منصوره (1388)، «ارتباط خرد و شادی در شاهنامه فردوسی و مطابقت آن با شعر چند شاعر فارسی و عربی زبان»، فصلنامۀ ادبیات تطبیقی، ش 3، 213‑233.


40. مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۸۹)، فلسفه اخلاق، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.


41. موحدفرد، یاسر (۱۳۹۰)، مجموعه‌مقالات «فردوسی پژوهی»، تهران: خانه کتاب.


42. نداف، ویدا؛ پاکنژاد صحنه، شعله (۱۳۹۰)، «مفهوم خرد در پازند مینوی خرد»، فصلنامۀ ادب و عرفان، ش۲، 109‑120.


43. وجدانی، فریده (۱۳۹۱)، «نقد خرد در شاهنامه، فصلنامۀ پژوهش زبان و ادبیات فارسی»، ش ۲۴، ۴۱‑53.


44. هروی، جواد (1385)، «شاهنامه فردوسی، بازتاب گویایی از روزگار سامانیان»، پژوهشنامۀ تاریخ، ش ۴، ۱۲۷‑136.


45. Cranston, Joshua D. (2014), Habitual Sustainability: Environmental Action Through the Lens of Habit, Ritual Practice, and Eucharist, M.A Thesis. Norway. Blinden, University of Oslo.


46. Hookway, Christopher. (2003), How to be a virtue epistemologist, In Michae Depaul and Linda Zagzebski. Intellectual virtue: perspective from ethics and epistemology. Oxford: Oxford university press.


47. Hyman, John (2015), Action, Knowledge, and Will, New York. Oxford University Press.


48. Rachels,James. (2003), The elements of moral philosophy, New York :McGraw-Hill Company


49. Borchert, Donald M. (2006), Encyclopedia of philosophy, 2nd edition. New York: Thompson Gale.


50. Schuitema, Jaap & etal (2008), "Teaching strategies for moral education: a review",Curriculum studies, 40(1): 69-89.