تحلیل رفتار شخصیت‌های داستانی منظومة خسرو و شیرین نظامی بر‏اساس نظریة رشد اخلاقی کلبرگ

محورهای موضوعی : شاهنامه

سیمین آرامی ¹ (گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران)
علی دهقان ² (گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران(نویسنده مسؤول))
ژیلا صراطی ³ (گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران)
حسین حاجی زاده ⁴ (گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران)

تاریخ دریافت : 1400/07/01 تاریخ پذیرش : 1400/07/01 تاریخ انتشار : 1400/06/01

کلید واژه: خسرو و شیرین, نظامی, رشد اخلاقی, کلبرگ,

چکیده مقاله :

خسرو و شیرین نظامی گنجوی برای آموزش اخلاق سروده نشده است؛ اما مسئلة اخلاق در رفتار شخصیت‌های داستان های غنایی این اثر ویژگی های منحصربه فردی می یابد؛ زیرا در تنگنای روابط عاطفی و گاهی بیرون از اختیار و ارادة عاشقانه، جایگاه اخلاق و کنشگر آن در موقعیت نامتعارف قرار دارد. آثار نظامی از دیدگاه تربیتی و اخلاقی بررسی شده است؛ اما در این مقاله رفتار اخلاقی اشخاص منظومه در چارچوب یک نظریة علمی تحلیل می شود. تئوری رشد اخلاقی لارنس کلبرگ ازجمله رویکردهای روان شناسانه و شناخت گرایانه به مسئلة اخلاق است که پژوهش های مختلفی بر مبنای آن انجام شده است. هدف اصلی این پژوهش نیز کاربرد نظریة رشد اخلاقی کلبرگ در رفتار شخصیت های داستان خسرو و شیرین و پاسخ به این پرسش است که آیا درجات اخلاقی اشخاص داستان یادشده را می توان با مراحل رشد اخلاقی کلبرگ تفسیر و تحلیل کرد؟. با بررسی این موضوع به روش توصیفیـتحلیلی در داستان خسرو و شیرین، شش گروه یا مؤلفة اخلاقی مهم مربوط به رفتار شخصیت های داستان شناسایی شده است. هریک از آن مؤلفه ها، کنش های متعددی را شامل می شود. هر کنش بر انگیزه یا استدلال خاصی استوار است که در تبیین تئوری کلبرگ نیز دیده می شود.

چکیده انگلیسی:

Nezami's Khosrow and Shirin is not composed to teach ethics; however, the ethics in the behavior of the characters of the lyrical stories of this work has unique features. morality finds a unique feature of characters' behaviors in his poems. Because in the dilemma of relationships and sometimes beyond the rein of love, ethics and morality get stuck in unconventional situation. Nizami’s works have already been studied in terms of the ethics and morality. However, in this study, the ethical behavior of the characters of the poetic cycle and their morality is to be analyzed according to a scientific theory. Lawrence Kohlberg's stages of moral development is one of the psychological and cognitive approaches to the ethics and morality and various studies have been done base upon this theory. The main purpose of this study is to evaluate the behaviors of the characters of Khosrow and Shirin according to the moral stages of Lawrence Kohlberg. This approach has not already been used in Panj Ganj. According to the research results, regarding the behavior of characters, six group or six main ethical components were identified. Each of these components include various behaviors. Each behavior is due to specific motivation or logic which is also illustrated in Kohlberg’s theory 

منابع و مأخذ:

1. ابراهیمی، ایران (1392 الف)، تهیه و برازش مدلی برای بررسی حساسیّت اخلاقی و رابطة آن با تدریس مراقبتی معلمان شهر کامیاران، پایان‏نامة کارشناسی ارشد، دانشکدة علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه کردستان.


2. ابراهیمی، نبی‏الله (1392 ب)، «عدالت، گفت‌وگو و امنیت بین‏المللی»، فصلنامة مطالعات روابط بین‏المللی، شمارة 60، 159‑180.


3. اکبرزاده، فاطمه؛ هاشمیان‏فر، سیّد علی (1398)، «از اخلاق متعارف تا اخلاق فراعرفی؛ تجربة تعهد گونه‏شناسی در ازدواج سفید»، جامعه‏شناسی نهادهای اجتماعی، 6 (14)، 177‑205.


4. الوانی، سیّد مهدی؛ حسن‏پور، اکبر؛ داوری، علی (1389)، «تحلیل اخلاق سازمانی کارکنان با استفاده از الگوی دایرة اخلاق»، فصلنامة اخلاق در علوم و فناوری، سال 5، شماره‏های 3 و 4، 25‑34.


5. ایزدی، احمد؛ ایمانی، الهام؛ خادمی، زهرا؛ اسدی نوقابی، فریبا؛ حاجی‏زاده، نینا؛ نقی‏زاده، فاطمه (1392)، «همبستگی حساسیت اخلاقی پرستاران با رفتار مراقبتی آن‏ها»، مجلة ایرانی اخلاق و تاریخ پزشکی، دورة 6، شمارة 2، 43‑56.


6. ایمان‏پور، محمدتقی و همکاران (1389)، «سرکوبگر بدعت و نماد عدالت (انوشیروان در تاریخ‏نگاری اسلامی)»، فصلنامة مطالعات تاریخ اسلام، شمارة 6، 7‑28.


7. ایمانی‏فر، حمیدرضا؛ فاطمی، جمیله؛ امینی، فاطمه (1391)، «بخشش از دیدگاه روان‏شناسی و قرآن کریم»، انسان‏پژوهی دینی، سال 9، شمارة 27، 149‑175.


8. باومن، زیگموت (1384)، عشق سیال درباب ناپایدای پیوندهای انسانی، ترجمة عرفان ثابتی، تهران: ققنوس.


9. بخشایش، علیرضا؛ فرزاد، مطهره (1393)، «بررسی تطبیقی رشد اخلاقی از دیدگاه اسلام و کلبرگ»، کنگرة بین‏المللی فرهنگ و اندیشه دینی، قم: مرکز راهبری مهندسی فرهنگی شورای فرهنگ عمومی استان بوشهر و تحت حمایت سیویلیکا، 375‑391.


10. پورجوادی، نصرالله (1370)، «شیرین در چشمه»، نشر دانش، شمارة 64، 246‑255.


11. ثروت، منصور (1370)، گنجینة حکمت در آثار نظامی، تهران: امیرکبیر.


12. جاماسب جی دستور منوچهر جی جاماسب آسانا (1382)، متن‏های پهلوی، به کوشش سعید عریان، تهران: سازمان میراث فرهنگی.


13. جهانگیرزاده، محمدرضا (1390)، «دیدگاه‏های شناختی تحولی در رشد اخلاقی»، معرفت اخلاقی، سال 2، شمارة 4، 101‑122.


14. خلیل‏اللهی، شهلا؛ برج‏ساز، غفار (1395)، «بررسی عشق در خسرو و شیرین نظامی براساس دیدگاه‏های گیدنز، دانینو و ایوانز»، پژوهشنامة ادب غنایی، سال 4، شمارة 27، 101‑114.


15. خواجه نصیرالدین طوسی (1364)، اخلاق ناصری، به تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، چاپ سوم، تهران: خوارزمی.


16. دانشگر، مجید (1390)، «عفو و بخشش ازنظر روان‏شناسی و الهیات مسیحی»، پژوهش‏های فلسفی و کلامی، دورة 13 شمارة 2، پیاپی 50، 107‑116.


17. دهقانیان، جواد؛ فراشاهی‏نژاد، یاسر (1394)، «واکاوی شخصیت فرهاد در داستان خسرو و شیرین نظامی»، شعرپژوهی (بوستان ادب)، سال 7، شمارة ۲ (پیاپی ۲۴)، 73‑90.


18. رحمانیان، زینب (1393)، «بررسی تطبیقی رشد اخلاقی در قابوسنامه از دیدگاه کلبرگ»، پژوهش‏های ادبی و بلاغی، سال 2، شمارة 8، 32‑45.


19. رضایی، منیره (1391)، «بررسی نقش سبک‏های والدگری در تحول اخلاقی نوجوانان دختر شهر تهران»، خانواده و پژوهش، شمارة 14، 99‑120.


20. سعیدی سیرجانی، علی‏اکبر (1384)، سیمای دو زن، چاپ نهم، تهران: پیکان.


21. سلمان‏زاده، پروین؛ فرهادی، اعظم (1394)، «بررسی تطبیقی اهداف و روش‏های تربیت اخلاقی از منظر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و لورنس کلبرگ»، نامة جامعه، دورة 2، شمارة 115، 127‑160.


22. شعاع کاظمی، مهرانگیز؛ میرمحمدحسین اوشانی، سیّده آتنا؛ فرزانه، نقیب (1394)، «رابطه آموزه‏های دینی والدین و رشد اخلاقی کودکان دبستانی»، پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، دورة 23، شمارة 29، 107‑120.


23. عسگری، مرضیه (1395)، «صفات اخلاقی عاشق در عاشقانه‏های نظامی»، همایش ملی ادبیات غنایی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‏آباد، نجف‌آباد: دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، 1‑14.


24. عصاره، علیرضا؛ مهدیزاده تهرانی، آیدین؛ امینی زرین، علیرضا؛ عظیمی، شادی (1396)، «نقدی بر نظریة رشد قضاوت اخلاقی لارنس کلبرگ پژوهشی در بررسی چندجانبة نظریه کلبرگ و ارائة رهنمودی دربارة مراحل رشدی او»، فصلنامة تعلیم و تربیت، شمارة 134، 93‑112.


25. فانی، حجت‏الله؛ فانی، معصومه (1394)، «رابطه بین تعارضات زناشویی والدین با رشد قضاوت اخلاقی و رضایت از زندگی دانش آموزان دختر»، زن و جامعه، سال 6، شمارة 4، (پیاپی 24)، 59‑75.


26. فیروزمهر، محمدمهدی (1390)، «رویکردهای دسته­بندی مسائل اخلاقی»، فصلنامة علمی ـ ترویجی اخلاق، سال 1 شمارة 4، 89‑120.


27. کانت، ایمانوئل (1388)، درس‏های فلسفة اخلاق، ترجمة منوچهر صانعی دره‏بیدی، چاپ چهارم، تهران: نقش و نگار.


28. کدیور، پروین (1378)، روانشناسی اخلاق، چاپ اول، تهران: آگه.


29. کریمی، عبدالعظیم (1388)، روانشناسی رشد مراحل شکل‏گیری اخلاق در کودک (با تأکید بر رویکردهای تحولی)، چاپ دوم، تهران: عابد.


30. گلستانی، سیّد هاشم؛ یوسفی، علیرضا و رضائیان، فیروز (1387)، «غزالی و اخلاق فضیلت دینی»، دانش و پژوهش در علوم تربیتی ـ برنامه‏ریزی درسی، شمارة 20، 1‑20.


31. لویمی، سهیلا (1396)، «اخلاق‏مداری در شخصیت‏های مطرح در منظومة خسرو و شیرین»، پژوهش‏های اخلاقی، سال 8، شمارة 2، 189‑208.


32. معدن‏کن، معصومه (1384)، «رمز محمودی»، فصلنامة فرهنگستان، شمارة 27، 55‑81.


33. نراقی، ملااحمد (1371)، معراج السعادة، چاپ اول، قم: هجرت.


34. نظامی‏گنجه‏ای، الیاس (1376)، خسرو و شیرین، تصحیح برات زنجانی، چاپ اول، تهران: دانشگاه تهران.


35. نصیری، منصور (1387)، «نگاهی به نظریة رشد اخلاقی کالبرگ»، معرفت، شمارة 132، 125‑134.


36. نوروزی، رضاعلی؛ عاطفت‏دوست، حسین (1390)، «تربیت اخلاقی؛ بررسی تطبیقی دیدگاه خواجه نصیرالدین طوسی و کلبرگ»، معرفت اخلاقی، 2 (2)، 53‑68.


37. یثربی، سیّد یحیی (1381)، «امام محمد غزالی و خردورزی و دین‏داری»، مجلة ذهن، ‏ شمارة 11 و 12، 3‑62.


38. Gibbs, J. C. (1995), The Cognitive Developmental Perspective, In Kurtines W. M., & Gewirtz J. L. Moral Development: An Introduction. Boston: Allyn & Bacon.


39. Hume, D., (1978), A Treafise of Human Nature, Selby Bigge, 2^nd ed. P.H, Nidditch, Oxsfird: Clorend in Press.


40. Kohlberg, L. (1984), Essays on moral development, Vol. II, The psychology of moral development, San Francisco, CA: Harper & Row.


41. Kohlberg, L. (1976), Moral stages and moralization: The cognitive-developmental, In Moral development and behavior: Theory, research and social issues, ed. T. Lickona, New York: Holt, Rinehart and Winston.


42. Piaget, J. (1965), Moral Judgement of the child, New York: Free Press.