واکاوی معانی و مفاهیم شاخص‌های شهر حساسبهآب
کرامت اله زیاری
1
(
استاد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران ، ایران
)
فاطمه رزاقی
2
(
مدرس
)
عاطفه دهقان توران پشتی
3
(
- استادیار و عضو هیئت علمی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران غرب
)
عباسعلی طایفی نصرآبادی
4
(
استادیار گروه عمران، دانشکده عمران و نقشه برداری، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
)
کلید واژه: حکمرانی, حساس به آب, مدیریت پایدار آب شهری, شاخص‌های شهر حساس به آب,
چکیده مقاله :
ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺍﻫﻤﻴﺖ گرمایشجهانی و تغییرات آبوهوایی،جوامع در تلاش برای کاهش فشار فزاینده خطرات و پیامد آن و حرکت به‌سوی پایداری و تاب‌آوری بخصوص در شرایط عدمقطعیت در منابعآبشهری هستند.توسعه پایداری شهری نیازمند بازبینی مجدد ازنحوه برنامه‌ریزی،طراحی و ارائه خدمات سیستم آب می باشد.ﺍﻓﺰﺍﻳﺶ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺷﻬﺮﻯ و فشـار ایـن افزایـش،چالـش بی‌سابقه‌ای رادر مدیریت آب به‌ویژه در دسترسی بـه منابعآب،تصفیه-فاضلاب و فناوری‌های بازیافت ایجـاد کرده است.در این راستا نگاهی به وضعیت موجود و شناسایی موانع،تدوین راهکارهای مناسب در جهت بهبود وضعیت را مطرح می‌کند؛شهرهای حساسبهآب از الگووارههای جدید مدیریت پایدارآبشهری باهدف به حداقل رساندن تأثیرات هیدرولوژیکی توسعه-شهری بر محیط اطرافش شناخته می‌شود که در فرایندهای توسعه و بازسازی شهری می‌تواند در دستیابی به اهداف ارتقای کیفیتزندگی شهری و زیستپذیری شهرها کمک کند.گرچه در کشورهای توسعه‌یافته و درحالتوسعه زمینه و چالش‌های متفاوت ممکن است وجود داشته باشند،لیکن درک وضعیت کنونی شهر ازلحاظ شاخص‌های شهر حساسبهآب جهت شناخت ظرفیت‌ها و محدودیت‌های به‌عنوان گام‌نخست برای شروع برنامه‌ریزی روند انتقال برای نیل به اهداف و تدوین راهبردهای توسعه است.این مقاله به معرفی شاخص‌های شهر حساسبهآب و تأثیر آن بر ارزیابی و بهبود عملکردهای مدیریت آبشهری که از طریق بررسی ادبیات‌موضوع و بر پایه روش کیفی تحلیل‌محتوا و جستجوی منابع و دسته‌بندی آن‌ها بر مبنای کلیدواژه‌های پژوهش انجام‌شده است،می‌پردازد و منابع تأثیرگذار و مرتبط با شاخص‌های شهر حساسبهآب را موردبررسی قرار می‌دهد.با توجه به نوشتار پیشرو می‌توان نتیجه گرفت شاخصها پشتیبانی از برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری‌های استراتژیک،ارتقا و تقویت نتایج در طول زمان و ارزیابی پیامدها و مسیرهای مدیریت آبشهری نسبت به شهرهای دیگر را میسر می‌سازد
چکیده انگلیسی :
Global warming is one of the major problems in the world today and climate change,communities are trying to reduce the increasing pressure of risks and its consequences and move towards sustainability and resilience,especially in conditions of uncertainty in metropolitan resources.The pressure of this increase has created an unprecedented challenge in water management, especially in access to water resources, sewage filters and recycling technologies.In this regard,looking at the current situation and identifying obstacles,developing appropriate strategies to improve the situation;Water-sensitive cities are known as new models of sustainable urban water management in order to minimize the hydrological effects of urban development on the environment,so in the present study, the aim is to take a descriptive-analytical look from the perspective of experts in this field.Investigate the characteristics of a water-sensitive city and its impact on evaluating and improving urban water management practices based on the concepts of sustainability,livability,resilience and productivity.For this purpose,35questionnaires were designed based on the scale Likert and distributed among urban and water experts,and the data were analyzed in the form of written tables using the software.The results indicate that the indicators support sustainable and resilient planning and improve and enhance the results over time and evaluate the consequences as well as urban water management paths to achieve water-sensitive goals.It also provides an understanding of the current state of the city in terms of water-sensitive city indicators to identify capacities and constraints and provide monitoring to achieve the goals of future development strategies
واکاوی معانی و مفاهیم شاخص‌های شهر حساسبهآب
چکیده
با توجه ﺑﻪ ﺍﻫﻤﻴﺖ گرمایشجهانی و تغییرات آبوهوایی، جوامع در تلاش برای کاهش فشار فزاینده خطرات و پیامد آن و حرکت به‌سوی پایداری و تاب‌آوری بخصوص در شرایط عدمقطعیت در منابعآبشهری هستند. توسعه پایداری شهری نیازمند بازبینی مجدد از نحوه برنامه‌ریزی، طراحی و ارائه خدمات سیستم آب می باشد. ﺍﻓﺰﺍﻳﺶ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺷﻬﺮﻯ و فشـار ایـن افزایـش، چالـش بی‌سابقه‌ای را در مدیریت آب به‌ویژه در دسترسی بـه منابعآب، تصفیهفاضلاب و فناوری‌های بازیافت ایجـاد کرده است. در این راستا نگاهی به وضعیت موجود و شناسایی موانع، تدوین راهکارهای مناسب در جهت بهبود وضعیت را مطرح می‌کند؛ شهرهای حساسبهآب از الگووارههای جدید مدیریت پایدارآبشهری باهدف به حداقل رساندن تأثیرات هیدرولوژیکی توسعه شهری بر محیط اطرافش شناخته می‌شود که در فرایندهای توسعه و بازسازی شهری می‌تواند در دستیابی به اهداف ارتقای کیفیتزندگی شهری و زیستپذیری شهرها کمک کند. گرچه در کشورهای توسعه‌یافته و درحالتوسعه زمینه و چالش‌های متفاوت ممکن است وجود داشته باشند، لیکن درک وضعیت کنونی شهر ازلحاظ شاخص‌های شهر حساسبهآب جهت شناخت ظرفیت‌ها و محدودیت‌های به‌عنوان گام نخست برای شروع برنامه‌ریزی روند انتقال برای نیل به اهداف و تدوین راهبردهای توسعه است. این مقاله به معرفی شاخص‌های شهر حساسبهآب و تأثیر آن بر ارزیابی و بهبود عملکردهای مدیریت آب شهری که از طریق بررسی ادبیات موضوع و بر پایه روش کیفی تحلیل محتوا و جستجوی منابع و دسته‌بندی آن‌ها بر مبنای کلیدواژه‌های پژوهش انجام‌شده است، می‌پردازد و منابع تأثیرگذار و مرتبط با شاخص‌های شهر حساسبهآب را موردبررسی قرار می‌دهد. با توجه به نوشتار پیشرو می‌توان نتیجه گرفت شاخصها پشتیبانی از برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری‌های استراتژیک، ارتقا و تقویت نتایج در طول زمان و ارزیابی پیامدها و مسیرهای مدیریت آبشهری نسبت به شهرهای دیگر را میسر می‌سازد.
واژگان کلیدی: حساس به آب، شاخص‌های شهر حساس به آب، حکمرانی، مدیریت پایدار آب شهری
1- مقدمه:
آب به‌عنوان بستر اولیه حیات در طول تاریخ عامل مهمی در شکل دادن به شیوه زندگی بشر، توسعه فن‌آوری، ساخت شهرها و فرهنگ بشمار می‌آید. این سرچشمه زندگی به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های پایداری محیط‌زیست، در صورت کمبود و بحران، می‌تواند منجر به مخاطرات و آسیب‌پذیری طبیعی و انسانی شده و امنیت انسان را دچار چالش کند. این چالش‌ها منجر به پیامدهای نامطلوبي بر سلامت انسان، وضعيت اجتماعي و سياسي، پايداري منابع آب، اکوسیستم‌ها و در كل توسعه پايدار دارد. امروزه مدیریت منابع آب شهری با افزایش فشار و چالش‌ها به‌ویژه در توازن عرضه و تقاضای آب روبرو است. این فشارها ناشی از افزايش جمعيت، الگوی نادرست در هر دو سوی میزان عرضه و تقاضا، نوسانات اقليم1، تغيير اقليم و پايين بودن بهره‌وری آب از یک‌سو و از سوی دیگر رواج دیدگاه نابهنجار مصرف‌گرایی جوامع شهری است. لذا نیاز به بازنگری در نحوه برنامه‌ریزی، طراحی به دلیل آنکه شيوه برنامه‌ریزی و مديريت سنتي منابع آب، جوابگوی عرضه و تقاضا، حفاظت از کیفیت آب و بهره‌وری از آن نیست، بیش‌ازپیش اهمیت پیدا می‌کند. این بازنگری باید فراتر از خدمات سنتی مرسوم و متداول، سیستم تأمین آب را به‌عنوان بخشی جدایی‌ناپذیری از منظر شهری قلمداد و تعامل با شهروندان به‌عنوان ذی‌نفعان اصلی منابع آب و محیط‌های شهری Brown et al,2009:849)) را در دستور کار خود قرار دهد. اتخاذ "مدیریت پایدار آب شهری" (Hurlimann et al,2018:6) و رویکرد "یکپارچگی در مدیریت منابع آب" برای مقابله و کاهش چالش‌های موجود ضروری است (جدول 1). این رویکردها شامل هماهنگی مديريت آب و زمين در یک‌کلام "مديريت چرخه آب شهری" با لحاظ كردن منافع و اثرات مديريت آب شهري در بالادست و پایین‌دست حوضه شهري در چارچوبي کل‌نگر به حوضه آبريز است. مديريت جامع آب شهري منابع و تقاضاهاي آبي شهري را باهدف تأمین نياز آبي طولانی‌مدت آب شهري و حفظ سلامت و رفاه جامعه و سلامت اکوسیستم‌ها و افزايش منافع اقتصادي از آب را برنامه‌ریزی و مديريت می‌کند.
به‌منظور دستیابی به اهداف مدیریت آب شهری پایدار، الگوواره هایی در مدیریت آب ازجمله مدیریت یکپارچه آب شهری و شهرهای حساس به آب موردتوجه قرارگرفته است. شهرها سيماي مهمي در حوضه‌های آبریزند، بنابراین موفقيت در «مديريت یکپارچه آب شهري» كمك بسياري به اجراي مديريت یکپارچه منابع آب در حوضه‌های بزرگ‌تر می‌کند. شهر حساس آب نیز به‌عنوان رویکردی برای برنامه‌ریزی و طراحی شهری، الگویی جدیدی در مدیریت پایدار چرخه آب شهری عرضه می‌کند که فصل مشترک بین برنامه‌ریزی شهری، فرم ساخته‌شده شهر و چرخه آب شهری است. با توجه به ساختارهای سنتی و فرآیندها موجود که به تقویت وضعیت کنونی با انعطاف‌پذیری کم می‌انجامد. بازنگري، به‌روز سازي و اعمال تغییرات در تحقق اهداف و آرمان‌های شهر حساس به آب با دشواری‌های زیادی روبرو است؛ بنابراین بینش خاص و موقعیت محور ﺑﺮاي اقدامات اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ و تغییرات نوآورانه ضروری است. مناطق با ویژگی‌های متمایز و متفاوت در زمینه‌ی نظام موجود مدیریت و برنامه‌ریزی شـهری و استانداردهای مدیریت آب با توجه به تقاضا و تأمین و توسعه منابع آب، بهداشت، شرایط اقتصادی و اجتماعی خودشان، نسبت به حساس به آب هدایت می‌شوند (Ferguson et al, 2013:266).
در سراسر جهان استانداردهای مدیریت آب با توجه به تقاضا و تأمین و توسعه منابع آب، بهداشت، شرایط اقتصادی و اجتماعی بسیار متفاوت است. مرکز پژوهش مشترک شهرهای حساس آب برای پاسخگویی به این مطالبات و تفاوت‌ها، طراحی و توسعه ابزاری با عنوان شاخص شهر حساس به آب را باهدف ارتقا و تقویت نتایج حاصل از برنامه‌ریزی و مدیریت استراتژیک، ارزیابی نتایج در دستور کار خود قرارداد. طبق مطالعات انجام‌شده، لازمه تحقق اهداف شهر حساس به آب در گام نخست گذار، اعم از کشورهای درحالتوسعه و توسعه‌یافته درک صحیح وضعیت فعلی شهر و بررسی ظرفیت‌ها، محدودیت‌ها و ترسیم نقشه راه است. بررسی و اندازه‌گیری شاخصها به مدیران آب شهری، برنامه ریزان شهری، سیاست‌گذاران و تصمیم گیران برای دستیابی به مدیریت پایدار منابع آب شهری کمک شایانی خواهد کرد. بانک جهانی، انجمن بین‌المللی آب و برنامه اسکان بشر ملل متحد تسهیلاتی را برای بهره بردن از چنین ابزاری با در نظر گرفتن استراتژی جهانی آب شهری مانند در اولویت قرار دادن سرمایه‌گذاری‌ها، موردتوجه قرار می‌دهند (Chesterfield et al, 2016:7).
این مقاله در ابتدا به بیان مفهوم شهرهای حساس به آب می‌پردازد. در گام بعدی اهمیت شاخص‌های شهر حساس به آب و مفاهیم آن را در بهبود عملکرد سامانه‌های خدمات آب شهری برای تسهیل نیل به وضعیت آینده مطلوب، موردبررسی و از سه زاویه موردبررسی و تحلیل قرار می‌دهد.
جدول 1 - رویکردهای مدیریت آب در طول زمان (منبع: نویسندگان،1399).
ردیف | رویکرد | دوره | محدوده جغرافيايي | توضیحات |
1 | ایده زیرساخت‌های نوین (MII) Modern Infrastructural Ideal | قبل از 1990 | حوزه آبریز، شهر | رویکرد خطی و متمرکز بر فناوری و سازه‌های مهندسی (تأمین آب از طریق یک سیستم متمرکز و جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب) (Gnadl, 2017). |
2 | یکپارچگی در مدیریت منابع آب Integrated Water Resources Management (IWRM) | از 1940 تا 1980
| حوضه آبريز | فرآيندي است كه باهدف بيشينه كردن عادلانه رفاه اجتماعي و اقتصادي جوامع انساني و بدون به خطر انداختن انسجام و پايداري اکوسیستم‌های حياتي و نيز منافع آیندگان، منجر به توسعه و مديريت هماهنگ آب، زمين منابع شود (مشاركت جهاني آب،2GWP)، (Francis et al,2014:85). |
3 | مدیریت یکپارچه آب شهری Integrated Urban Water Management (IUWM) | از 1960 تا 1990 | شهر به‌عنوان بخش مهمي از حوضه آبريز | مديريت جامع آب شهري منابع و تقاضاهاي آبي شهري را باهدف تأمین نياز آبي طولانی‌مدت آب شهري و حفظ سلامت و رفاه جامعه و سلامت اکوسیستم‌ها و افزايش منافع اقتصادي از آب را برنامه‌ریزی و مديريت می‌کند.(W. Mays, 2009) |
4 | مدیریت پایدار آب شهری Sustainable Urban Water Management (SUWM) | از 1960 تا 1990 | شهر به‌عنوان بخش مهمي از حوضه آبریز | این رویکرد از استفاده از منابع موجود آب به‌طوری‌که توانایی جامعه بشری در آینده نامعلوم و غیرقابل‌پیش‌بینی، بدون تضعیف یکپارچگی چرخه هیدرولوژیکی یا سامانه‌های اکولوژیکی وابسته به آن پشتیبانی می‌کند (Hurlimann et al,2018:5). |
5 | طراحی شهر حساس به آب Water sensitive Urban Design (WSUD) | از 1990 تا اوایل 2000 | شهر و یا محدود ای از شهر | بر اساس مديريت جامع رواناب شهري، منابع آب زيرزميني و سطحي و فاضلاب براي دستیابی به اهداف مختلف اعم از اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و زيباسازي .(Bichai & Flamini,2017:4) |
6 | شهرهای حساس به آب و شهرهای هوشمند آبی Water sensitive cities (WSC) & Water wise cities (WWC) | از اواخر2000 تاکنون | شهر یا محدود ای از شهر | الگویی جدیدی در مدیریت پایدار چرخه آب شهری که فصل مشترک بین برنامه-ریزی شهری، فرم ساخته‌شده شهر و چرخه آب شهری است (Brown et al, 2009) |
2- روش‌شناسی
هدف از این مطالعه بررسی تاریخچه و ویژگی‌های شهر حساس به آب و چگونگی تحلیل و تأثیرش بر بهبود عملکرد سیستم آب است. در این راستا پژوهش پیش رو با بررسی ادبیات موضوع و بر پایه روش کیفی تحلیل محتوا بوده که زیرمجموعه‌ای از راهبردهای پژوهش توصیفی است. ادبیات تخصصی بررسی‌شده دربرگیرنده کتب مهم مرتبط، مقالات علمی، گزارش‌ها، مباحث علمی موجود است. جستجوی منابع و دسته‌بندی آن‌ها بر مبنای کلیدواژه‌های پژوهش صورت گرفته است.
3- چارچوب نظری پژوهش
3-1 مفهوم شهر حساس به آب
این مفهوم ابتدا در سال 2004 در اساس‌نامه شورای دولت‌های استرالیا (COAG)، اقدام ملی آب (NWI) و توافقنامه اصول سیاسی بین دولت‌های ایالتی و فدرال استرالیا، بیان‌شده است (Wong & Brown,2011:485). اولین اشاره به این مفهوم، بند یک توافقنامه بین دولتی در طرح ملی آب با عنوان "نوآوری و ظرفیت‌سازی برای ایجاد شهرهای حساس به آب استرالیا" صورت گرفت (COAG, 2010). امروزه با توجه به راه‌اندازی مرکز پژوهش‌های مشترک شهرهای حساس به آب در کشورهای مختلف و گنجاندن آن در سیاست‌های طرح زهکشی شهری در دولت غربی استرالیا (Floyd et al,2014:230) مفهوم شهرهای حساس به آب به رسمیت شناخته‌شده است. تحقق اهداف شهرهای حساس به آب مستلزم دگرگونی و بهبود سامانه‌های آب شهری از متمرکز بودن بر تأمین آب و سامانه‌های انعطاف‌پذیر و پیچیده‌تر برای جمع‌آوری و دﻓﻊ ﻓﺎﺿﻼب است؛ بنابراین بر ایجاد یکپارچگی و نظام‌مند کردن منابع تأمین آب به‌صورت ترکیبی از سامانه‌های متمرکز و غیرمتمرکز باعرضه خدمات اکوسیستم و توصیه بر انسجام زمینه و شکل کالبدی شهر، تأکید دارد (Wong et al,2009: 849).
3-2 شاخص‌های شهر حساس به آب
3-2-1 تاریخچه و ویژگی شاخص
شاخصها نکات برجسته و بارزی هستند که با کمک آن‌ها می‌تواند اطلاعات عظیم و بی‌شماری را در مورد یک پدیده، خواه این پدیده یک شیء باشد خواه یک اتفاق یا روند حرکتی، طبقه‌بندی کرد و با استفاده از آن با سرعت و دقت بیشتر به بررسی تحولات پدیده مذکور پرداخت. به عبارتی شاخصها، ملاک و راهنماهایی هستند که وجود یک پدیده را نمایان می‌کنند و علامت مشخص‌کننده وضعیت، محسوب می‌شوند (توکلی،1390: 196). شاخصها، مفاهیم ذهنی و کیفی را به «مفاهیم عینی و کمّی تبدیل نموده و تصمیم‌گیری را برای اتخاذ تدابیر کارآمد و اثرگذار یاری می‌رسانند. از ویژگی‌های شاخص، علمی بودن، جامع‌نگری و اعتبار و روایی آن‌هاست. شاخصها باید بر پایه مبانی علمی و نظری صحیح طراحی شوند؛ به‌طور صریح و بدون نیاز به تحلیل و تفسیر، تحولات یک پدیده را نشان دهند؛ از جامع‌نگری برخوردار باشند و یک‌سویه به تغییرات نگاه نکنند؛ (توکلی،1390).
برای اولین بار در دهه 30 میلادی توجه به ایجاد و توسعه شاخص مشتمل بر جنبه‌های اقتصادی به‌عنوان شاخص کلی رفاه ملت‌ها عمومیت یافت. تا اوایل دهه 60 میلادی معمولاً شاخصها ابزار کشف حقیقت عینی و اندازه‌گیری ابعاد عینی واقعیت تعریف می‌شد ولی در اواسط همان دهه این اندیشه مطرح شد که علاوه بر ابعاد عینی و تجربی پدیده‌ها، می‌توان ابعاد هنجاری و ارزشی آن‌ها را نیز مورد ارزش‌یابی و داوری قرارداد (مهدی زاده،12:1389) بنابراین طی دهه‌های 60 و 70 شاخص‌های اجتماعی نیز در کانون توجه قرار گرفتند. بعد از مطرح‌شدن توسعه پایدار در دهه 80 علاوه بر بعد اقتصادی و اجتماعی بعد زیست‌محیطی (اکولوژیکی) و در دهه 90 توسعه انسانی مطرح و میزان حضور و مشارکت افراد در فرآیند توسعه، ملاک و معیار توسعه تلقی گردید. نگاه اجمالی بر روند تحولات توسعه نشان می‌دهد که از یک‌سو شاخص‌های توسعه علاوه بر ابعاد کمی جنبه‌های کیفی را نیز در برگرفته و از سوی دیگر، به‌مرور توسعه از حالت تک‌بعدی به وضعیتی چندبعدی و جامع‌نگر تکامل‌یافته است (کلانتری،22:1396). شاخصها به‌عنوان یک راهنما و مشخص‌کننده وضعیت تصمیم‌گیران و مدیران را برای اتخاذ تدابیر صحیح و کارشناسانه یاری می‌رسانند.
3-2-2 فرآیند طراحی و توسعه شاخص‌های شهر حساس به آب
شاخصها مبنای ارزیابی میزان تحقق اهداف توسعه و ابزاری برای برنامه‌ریزی هستند که جهت تدوین، ارزیابی و اجرای برنامه‌های توسعه از آن بهره برده می‌شود. در دهه‌های اخیر شاخص‌هایی برای اندازه‌گیری و ارزیابی پایداری، توسعه‌یافته است، در این راستا نیز طیف وسیعی از شاخصها جهت سنجش و ارزیابی مسائل مربوط به آب طراحی و توسعه‌یافته‌اند که به دلایلی ازجمله تمرکز محدود و موردی (به‌عنوان‌مثال فقط بر روی کیفیت آب آشامیدنی) و عدم توجه به نقش سیاست‌گذاران، تصمیم‌گیرندگان و گروداران (Chesterfield et al,2016:3) با مشکلاتی روبرو هستند. برای پاسخ به مشکلات و مسائل مطرح‌شده، مرکز پژوهش مشترک شهر حساس به آب، پروسه طراحی شاخص‌های شهر حساس به آب را با تعامل و مشارکت با شرکای صنعت، سیاست‌گذاران، تصمیم گیران و گروداران به‌منظور عینیت‌بخشی و نیل به ادبیات مشترک براي برنامه‌ریزی، اطلاع‌رسانی و... آغاز نمود و به‌عنوان پیش‌درآمد ضروري براي سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، ارزیابی و سنجش کارایی سیاست‌ها، برنامه‌های اتخاذ و اعمال‌شده توسعه داد.
فرآیند طراحی و توسعه برای دستیابی به ابزار کاربردی و ازلحاظ علمی معتبر و قابل‌اعتماد طی چند مرحله توسعه (مرحله توسعه، مرحله تصحیح پذیری و مرحله نهایی) و اصلاح و اثربخشی، کارایی و بهبود عملکرد آن مورد آزمون و تحلیل قرار گرفت. به دلیل ماهیت چندبعدی آب، شاخص‌های مربوطه را می‌توان در مباحثی همچون پایداری، آسیب‌پذیری، انعطاف‌پذیری و زیست پذیری که نقش مهمی در ارزیابی تحقق اهداف توسعه پایدار شهری دارند، یافت. در مرحله توسعه در بدو امر فهرست، تعریف مفاهیم و واکاوی شاخص‌های اولیه با توجه به مفاهیم مربوط به پایداری (محیط‌زیست، اجتماعی و اقتصادی) آب، طراحی شهری، آسیب‌پذیری و حکمروایی، موردبررسی واقع شد. با تدقیق ویژگی‌های کلیدی شهر حساس به آب فهرست اولیه‌ای شامل 54 شاخص مربوط به 9 هدف در بازه زمانی 2014 تا 2016 توسعه و بسط یافت.
در مرحله تصحیح پذیری به‌ویژه در زمینه‌ی عملیاتی کردن شاخصها و هماهنگ‌سازی آن‌ها جهت کاهش بار گزارش و ساده‌سازی و افزایش کاربردپذیری تعداد اهداف از 9 به 7 و شاخصها از 54 به 34 کاهش یافت. در سال 2018 چند تغییر و جابجایی جهت توسعه و اصلاح شاخصها انجام و نهایی گردید (جدول 2).
جدول شماره 2 - شاخص‌های شهر حساس به آب (منبع: CRCWSC, 2018)
ردیف | اهداف | شاخصها |
1 | اطمینان از حکمرانی خوب | - دانش، مهارت و ظرفیت سازمانی - آب، عنصر کلیدی در برنامه‌ریزی و طراحی به شهری - ترتیبات و فرآیندهای نهادی سنجیده - نقش‌آفرینی مردم، مشارکت و شفافیت - رهبری، چشم‌انداز بلندمدت و تعهد - تأمین منابع و بودجه لازم بخش آب - نمایندگی برای دیدگاه‌های مختلف |
2 | ارتقای سرمایه اجتماعی | - سواد و دانش آبی - حس پیوند با آب - مالکیت، مدیریت و مسئولیت مشترک - آمادگی و پاسخ جامعه در برابر رویدادهای شدید - مشارکت بومیان در برنامه‌ریزی آب |
3 | دستیابی به برابری از خدمات پایه | - برخورداری عادلانه از تأمین آب سالم و مطمئن - برخورداری عادلانه از شبکه فاضلاب مناسب و مطمئن - برخورداری عادلانه از امکانات محافظت در برابر سیل - دسترسی عادلانه و در توان پرداخت به امکانات رفاهی مرتبط با آب |
4 | افزایش بهره‌وری و راندمان منابع | - حداکثر نمودن بازیابی منابع - کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در بخش آب - فرصت‌های کسب درآمد مرتبط با آب - کاهش تقاضای آب آشامیدنی در مصرف‌کنندگان - منافع دیگر بخش‌ها از خدمات مرتبط با آب |
5 | ارتقا تطبیق‌پذیری زیرساخت‌ها | - تنوع‌بخشی به تأمین مستقل و متناسب با استفاده از آب - زیرساخت‌های آبی چندمنظوره - کنترل یکپارچه و هوشمند - زیرساخت‌های قوی و پابرجا - وجود زیرساخت و مالکیت در مقیاس‌های چندگانه - نگهداری مناسب |
6 | بهبود سلامت اکولوژیکی | - زیستگاه سالم و متنوع زیستی - کیفیت و جریان آب سطحی - کیفیت آب زیرزمینی و تغذیه آن - حفاظت از مناطق اکولوژیکی پرارزش موجود |
7 | کیفیت فضای شهری | - عملکرد عناصر شهری به‌منظور کاهش اثرات گرمایی - فعال‌سازی فضای دلپذیر متصل‌به‌هم آبی و سبز شهری - پوشش گیاهی |
در مرحله نهایی، شاخصها در استرالیا و در سه شهر واقع در کشورهای درحالتوسعه در منطقه آسیا - اقیانوسیه (Suva در فیجی، میانمار در میانمار، هوچی میندر ویتنام) مورد آزمون قرار گرفت.
برای تسهیل توسعه و سنجش شاخصها پلت فرمی مبتنی بر وب از طرف مرکز تحقیقات تعاونی شهرهای حساس به آب ارائه شد تا کاربران نتایج به‌دست‌آمده را با توجه به زمینه موردنیاز و اهداف مورد تحلیل، ارزیابی و مدیریت و مقایسه قرار دهند. نمره دهی برای هر شاخص به‌صورت کیفی و رتبه‌بندی 1 تا 5 تعیین‌شده (5 حداکثر و 1 حداقل نتیجه) که شرایط موجود شهر را مشخص و نمایش می‌دهد.
4- یافتههای پژوهش
4-1 تبیین و بررسی شاخصها
تبیین شاخص‌های شهر حساس به آب و تأثیر آن بر ارزیابی و بهبود عملکردهای مدیریت آب شهری که از طریق بررسی ادبیات موضوع و بر پایه روش کیفی تحلیل محتوا و جستجوی منابع و دسته‌بندی آن‌ها بر مبنای کلیدواژه‌های پژوهش انجام‌شده، به شرح زیر می باشد.
4-1-1 اطمینان از حکمرانی خوب
در وضعیت کنونی که گسترش بی‌رویه شهر و حومه شهری به رشد بدون برنامه و ناموزون خود ادامه می‌دهد، چشم‌انداز آب خوش‌بینانه نیست، اعمال رويكردي جامع و يكپارچه و غلبه بر چالش‌های مديريت آب شهری دشوار، ولي لازم است.
مشارکت بین بخشی و چند رشته‌ای به معنای تقویت ظرفیت و مهارت‌ها، در یک مسیر مشخص و روبه‌جلو است که با نگاه حکمرانی دستیابی به اهداف موردنظر را محقق می‌نماید. "حکمراني مجموعه‌ای از نظام‌های سياسي، اجتماعي، اقتصادی و اجرايي موجود است که توسعه و مديريت منابع آب و ارائه خدمات آب در سطوح مختلف جامعه را تنظيم می‌نماید"(Rogers & Hall,2003:88)؛ بنابراین هماهنگی بین بخش‌ها و سطوح مختلف حکومت در زمینه‌ی سیاست‌ها، اهداف، شفاف‌سازی و پاسخگویی، گامي اساسي براي تضمين نتايج مطلوب حكمراني حساس به آب است. در توسعه سیاست‌گذاری تحقق اهداف حکمرانی شهر حساس به آب، همکاری و تعامل با شهروندان با محوریت عدالت از تمامی دیدگاه‌های گروداران شامل افراد، گروه يا سازمانی‌هایی که علاقه‌مند و يا دارای سهم در موضوع مرتبط به آب است؛ که امکان دارد به‌طور مستقيم يا غیرمستقیم، تحت تأثیر از سياست آب قرار گیرد و یا توانایی تأثیرات مثبت یا منفی بر نتایج و عملکرد داشته باشد، نقش کلیدی دارد. در حکمرانی آب که شامل قوانین سیاسی، نهادی، اداری و عملکرد و فرآیندهای (رسمی و غیررسمی) است و از طریق آن تصمیمات گرفته و اجرا می‌شود، گروداران منافع خود را بیان کرده و نگرانی‌های آن‌ها در نظر گرفته می‌شود و درنهایت تصمیم‌گیرندگان در مدیریت منابع آب و ارائه خدمات آب پاسخگو خواهند بود.(OECD,2015)
در نظر گرفتن نقش و پیوند آب با شهر برای سیاست‌های هدایت سرمایه‌گذاری به ارزشمندترین اولویتی که اثرات جانبی و ارزش‌های غیر بازاری خدمات آب را در نظر گیرد ضروری است. بدین‌جهت حكمراني خوب در زمینه‌ی مديريت آب شهري، تضمین‌کننده مشاركت اقتصادي و سرمایه‌گذاری، همکاری فعال و توانمندسازی شهروندان در فرآیند تصمیم‌گیری، مدیریت و اجرا است
همچنین در حکمرانی آب، نظارت و ارزيابي سياست‌گذاري برنامه‌ريزي شهري و بهبود شیوه‌های آن و توجه به عنصر آب در برنامه‌ریزی و طراحی شهری حصول نتایج حساس آب را فراهم می‌سازد
4-1-2 ارتقای سرمایه اجتماعی
سرمایه اجتماعی، یک مفهوم بین‌رشته‌ای به معنای ظرفیت (جوهر اجتماعی) که هماهنگی و همکاری در جامعه و گروه را تسهیل می‌کند، شناخته می‌شود (Castle,2002:335). امروزه مفهوم سرمایه اجتماعی به‌واسطه ارتباطش با مؤلفه‌های بنیادین اجتماعی شامل آگاهی، مشارکت، اعتماد و انسجام (عسگری و دیگران،112:1399) و ارتقاي آن به هدف قابل تحققي در اسناد توسعه بدل شده است (پاک‌سرشت،73:1393). ارتقاي سرمايه اجتماعي بايد هم‌زمان هم برافزایش آگاهی شهروندان از بخش و چرخه آب و وضعیت جاری مربوطه و هم نیز متغیرهای مؤثر بر پايداري ازجمله پیوند جامعه با آب در شهر و ایجاد آمادگی در واکنش به رویداد مرتبط (طوفان، سیل، خشک‌سالی و...) در جهت به حداقل رساندن شدت و مدت تأثیرات شدید رویدادها، متمرکز باشند.
مشارکت بومیان در برنامه‌ریزی، مدیریت و تفویض اختیارات محلی در فعالیت‌ها، انجمن‌ها و ارتباطات فرهنگی برای حفاظت از سامانه‌های آب به شهروندان به تحقق اهداف شهر حساس به آب می‌انجامد. میزان همکاری و مشارکت جامعه و گروه‌ها در ایجاد، بهره‌برداری و حفظ سامانه‌ها و زیرساخت‌های آبی می‌تواند در مقیاس و شکل‌های مختلفی انجام گیرد. این فرآیند همکاری می‌تواند در مراحل مختلف طرح‌های نوین (طراحی- مفهوم، توسعه، پیاده‌سازی، ارزیابی و ...) اتفاق افتد و اهداف مختلفی، از تولید محتوی اطلاعات و اشتراک‌گذاری تا تصمیم‌گیری مشترک را به دنبال داشته باشد.
4-1-3 دستیابی به برابری از خدمات پایه
عـدالت بر اساس اعتقاد کمپل3، يكـي از اصـطلاحات مبنايي سياست و اخلاق است كه بااهمیتی عالم‌گیر در همه نظریه‌های سياسي و اجتماعي، نقـش محـوري دارد (غني نژاد،63:1380). اطمینان از اینکه افراد، گروه‌ها و سازمان‌ها فرصت شرکت در فرآیندهای تصمیم‌گیری و اجرای سیاست و پروژه‌هایی را دارند که بر آن‌ها تأثیر گذاشته و یا به آن علاقه دارند، مستلزم تعهد و هدایت مستمر و صحیح مدیران در جهت اهداف و راهبردهای روشن و رسمیت بخشیدن و حتی نهادينه ساختن تصمیم‌گیری‌های جمعي امور آب است. توانایی شهروندان در برخورداری از فرصت‌ها و امکانات که بهره‌مندی از برابری در جامعه را طوری که منافع و فرصت تأمین مناسب خدمات آب و برخورداری مطلوب از شبکه فاضلاب مطمئن، به‌طور یکسان و خالی از هر نوع تحدید و تخصیص برای استفاده همه شهروندان فراهم کند، ضرورت دارد. به رسميت شناختن و تائید اولویت حفاظت و تأمین آب سالم و مطمئن براي زندگي انسان و سلامت اكوسيستم با تضمين كردن دسترسي عادلانه و فراگیر براي تمامي اعضاي جامعه و محیط‌زیست از ارکان اساسی شهرهای حساس به آب است.
اصل برابری و تساوی برای عموم مردم در برخورداری از خدمات و امکانات لازم و مناسب برای جلوگیری و محافظت در زمان وقوع بلایای طبیعی و حوادث غیرمترقبه مربوط به آب همچون سیل، آلودگي آب و...، همچنین فراهم کردن امکان دسترسی به بیشترین ارزش تفریحی و خدمات رفاهی مرتبط با آب در منظر شهری (کلیه عناصر طبیعی و مصنوع قابل مشاهده از عرصه‌های عمومی شهر) اقتضا دارد که همه افراد جامعه باید به‌طور یکسان و مساوی از خدمات عمومی برخوردار شوند و نیازهای همگانی و حفظ منافع عمومی جامعه تأمین و حفظ گردد.
4-1-4 افزایش بهره‌وری و راندمان منابع
مفهوم بهره‌وری که همانا کارایی و اثربخشی است، بر اساس استفاده مؤثر و بهينه از منابع و نهادهای مختلف چون نيروي كار، سرمايه، مواد، انرژي و اطلاعات است. بهره‌وری به معناي تولید بیشتر به ازا نهاده‌های ورودي (آب و انرژي و غیره) است؛بنابراین هدف ارتقای بهره‌وری در پایداری آب به تشویق سرمایه‌گذاری در فرصت‌های کسب‌وکار جدید از طریق نوآوری و تجزیه‌وتحلیل هزینه- سود با ایجاد مزایا در بخش‌های مختلف مرتبط با خدمات آب و کاهش هزینه‌های انجام بهبود سامانه‌های طراحی و ذخیره آب‌رسانی نوآورانه و همچنین کاهش تقاضای آب در مصرف‌کنندگان اشاره دارد. در این راستا ارائه سیاست‌گذاری و طرح‌های بهبود و توسعه طراحی سامانه‌های نوین و ذخیره‌سازی آب و تأثیر آن بر کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، موجب ارتقای بهره‌وری و افزایش راندمان می‌شود. ایجاد مجموعه‌ای از برنامه‌ها و تصمیمات هماهنگ به‌منظور توسعه بستری پایدار برای ایجاد تعادل و توازن میان منابع و مصرف آب است (فانی و دیگران، 1399:681)
4-1-5 ارتقای تطبیق‌پذیری زیرساخت‌ها
امروزه منظور از زيرساخت مجموعه‌ای از سامانه‌ها، فعالیت‌های شکل‌دهنده به جوامع و اقتصادهاي مدرن تعريف می‌شود و معمولاً براي ناميدن هر منبع و شبکه انسان‌ساز مهم و در مقياس کلان به کار می‌رود (Williams,2012).
در قرن بیست‌ویک رویارویی با بحران‌ها و معضلات زیست‌محیطی و شکست صرفاً راه‌حل‌های مهندسي و سازه‌ای و رویکرد غالب تأمین آب، رویکردهای نوینی را برای پاسخگویی به چالش‌ها و ارتقا تطبیق‌پذیری زیرساخت‌ها با نیازهای جوامع را موردتوجه قرار می‌دهد.
با توجه به نقش حیاتی و اجتناب‌ناپذیر هر دو زیرساخت طبیعی و مصنوع در زیست پذیری شهرها، رویکردی یکپارچه برای طراحی و ایجاد زیرساخت‌ها به‌عنوان یک‌راه حل عملی و عرضه‌کننده خدمات بالقوه برای نقش‌پذیری زیرساخت‌های اکولوژیکی برای محیط‌های شهری (Khansefid,2014:216) به‌عنوان بستری که پروژه بر روی ساخته می‌شود، باید در نظر گرفت؛ بنابراین بازتعریف زیرساخت‌های آب شهری باید به شکل زیرساخت‌های چندلایه و چند عملکردی، متمرکز و غیرمتمرکز بر پایه منافع اجتماعی و زیست‌محیطی در شهر، با در نظر گرفتن مناظر طبیعی (که صرفاً محدود به زیرساخت‌های سبزآبی نمی‌شود) (Kazmierczak & Carter, 2010:4)
با تکیه‌بر توجهات اکولوژیکی و نقش مؤثر بر انطباق شرایط تغییرات آب و هوایی با فنّاوری‌های پایدار موردتوجه می‌گیرد. همچنین وضع قوانین و سیاست‌های مطمئن و شفاف به‌منظور بهره‌برداری، نگهداري، حفاظت از زیرساخت‌های آب و استفاده از سامانه‌های هوشمند جهت بهینه‌سازی چندهدفه عملکرد شبکه‌های آب‌رسانی و سرمایه‌گذاری بيشتر در توسعه زیرساخت‌های آبي و محيط زيستي، به ارتقای زیرساخت‌های آبی با نقش خدماتی بیشتر تبدیل می‌کند.
4-1-6 سلامت اکولوژیک
تأمین، حفظ و ارﺗﻘﺎي سلامت و یکپارچگی سامانه‌های اکولوژیکی نقش اساسی در رفاه، آسایش و امنیت جامعه بشری دارد، ازاین‌رو درک تغییراتی که براثر گسترش شهرها بر اکوسیستم وارد می‌آید برای برنامه ریزان بسیار حائز اهمیت است. تعامل بین انسان، توسعه و علوم زیست‌محیطی با رویکرد اكولوژي منظر شهري بالأخص طراحی شهری حساس به آب، به‌عنوان یک‌راه حل عقلانی و هدفمند برای رفع بسیاری از نگرانی‌های زیست‌محیطی امروز به نظر می‌رسد. تدوین سیاست‌ها و استراتژی‌های مربوط به حفظ و بهبود كيفيت سامانه‌های دریایی، آب‌های سطحی و زیرزمینی، جمع‌آوری و تصفيه فاضلاب براي حفاظت محیط‌زیست و محیط‌های شهري ضروری است. همچنین مديريت كميت و كيفيت رواناب شهري و تضمين تأمین آب براي احيا و حفظ سلامتی اکوسیستم‌ها بسیار مهم است. با وضع قوانین و مقررات حفاظت از محدوده‌های طبیعی باارزش زیست‌محیطی بالا متأثر از شهرنشینی و توسعه شهری، سلامت محیط‌زیست به‌ویژه اکوسیستم‌های آبي تضمين و اثرات ناسازگار بر ديگر منابع طبيعي نیز به حداقل می‌رساند. تفکر طراحی اکولوژی منظر می‌تواند به‌طور بالقوه نقش‌های مهمی را در برنامه‌ریزی و طراحی زیرساخت‌های شهری بازی کند، به‌خصوص این باور وجود دارد که «زیرساخت سبز» بر این اصل استوار است که هر مزیتی که جامعه انسانی از طبیعت دریافت می‌کند به‌صورت آگاهانه با برنامه‌ریزی فضایی و توسعه شهری یکپارچه‌شده است(EC, 2013). شهرها و عناصر شهری در کنار عملکردشان همیشه از عوامل آب و هوایی متأثر می‌باشند (بقایی و دیگران، 1400: 263).
4-1-7 کیفیت فضای شهری
تلاش‌های قابل‌توجهی برای خلق فضاهای شهری جذاب و همچنین بهبود محیط شهری جهت جذب دیدارگران شهری، گردشگران شهری، سرمایه‌گذاران، نیروی کار و صاحبان مشاغل (چنگلوایی،13:1390) نمایان است. در فضای شهری به‌عنوان یکی از عناصر شهری که همواره در ادوار مختلف یک ملت به وجود می‌آید، شکل می‌گیرد و دگرگون می‌شود، (توسلی 1381) می‌توان با افزایش مطلوبیت و کیفیت آن، اعم از محیط‌های طبیعی و مصنوع، به سمت استفاده بیشتر از فضا و میزان جذابیت آن فضا برای جذب فعالیت‌های مختلف فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی برنامه‌ریزی و طراحی کرد. زیرساخت مصنوع شهری همانند زیرساخت‌های طبیعی در شهر، می‌تواند حفاظت از جریان‌های اکولوژیک و تنوع زیستی را با ایجاد پیوند بین منظر شهری و جامعه با توجه به نقش و اهمیت روزافزون فضاهای باز و سبز در کیفیت زندگی افزایش دهد. امروزه نقش و اهمیت فضاهای باز و سبز در محیط‌زیست و کیفیت زندگی مجتمع‌های زیستی به‌طور چشم‌گیری رو به افزایش است. به همین جهت، در اکثر کشورها، فضای باز و سبز جزء لاینفک تصمیمات برنامه‌ریزی کاربری زمین به شمار می‌آیند. درختان و گیاهان نقش تعیین‌کننده در استراتژی‌های کاهش و انطباق تغییر در بحران اقلیم، کاهش جزایر گرمایی و دمای شهری دارند. گیاهان روان آب‌ها را کاهش می‌دهند و باعث بهبود کیفیت آب با جذب و یا فیلتر کردن آب باران می‌شوند و به بهبود مدیریت آب باران و کیفیت آب کمک شایانی می‌کنند. طراحی شهر حساس به آب به‌عنوان یک نیروی محرکه برای کاربرد عملی اصول اکولوژیکی در پروژه‌های شهری می‌تواند عمل کند؛ مانند شبکه‌ای از فضاهای سبز متصل به آبراه‌ها و دیگر آبراه‌ها و به حداکثر رساندن سطح تاج پوشش درخت برای ایجاد سایبان درختی، مناظر سبز شهری، جذب دی‌اکسید کربن و سایر گازهای سمی، تولید اکسیژن، تعدیل و بهبود شرایط آب و هوایی شهرها، کاهش آلودگی صدا، بهبود روحیه شهروندان، جلوگیری از فرسایش آبی و بادی خاک، کاهش خطرات ناشی از جاری شدن سیل، زیباسازی منظر و جلوگیری از رشد و توسعه بی‌رویه شهری و حاشیه‌نشینی.
4- 2 تحلیل یافته های شاخص‌های شهر حساس به آب
نتايج حاصل از شاخصها می‌تواند از سه زاویه (شکل 2) بررسی و راهکارهای لازم در پیشبرد و بهبود مستمر عملکردهای اهداف حساسبهآب ارائه شود.
شکل 2-زوایای تحلیلی نتایج شاخصها (منبع: نویسندگان،1399)
4-2-1 تعیین وضعیت کنونی نسبت به شاخصها
می‌توان برای تفسیر نتایج از چارچوب انتقال آب شهری (شامل شش مرحله متمایز و مرتبط به چشم‌انداز، اهداف، متغیرهای کمی و کیفی) در پاسخ به اهداف گسترده مدیریت آب شهری بهره برد (شکل 3).
پنج متغیر کلیدی (شامل ذی‌نفعان و سازمان‌های مربوطه، علم و دانش، پروژه‌ها و امکانات و ابزارها) در هر مرحله از چارچوب مورد شناسایی و بررسی قرار می‌گیرد. چشم‌انداز، سیاست و اهداف در هر مرحله به ارزیابی عملکرد مرحله قبلی بستگی دارد، هرچند ممکن است در عمل این ارتباطات صرفاً خطی نباشند و در ارتباط با یکدیگر و به‌موازات هم قرار گیرند (Brown et al,2009:850).
محرک‌های تجمعی اجتماعی - سیاسی |
دسترسی و امنیت منابع آب |
تنوع متناسب با منابع و حفاظت منابع، ارتقا به حفظ آبراه‌ها |
مدیریت منابع آلودگی نقطه‌ای و پراکنده |
کانال‌های زه کشی |
طرح مدیریت فاضلاب |
تطابق‌پذیری زیرساخت چندمنظوره، طراحی شهری که منجر به تحكیم حساسیت شهر به آب گردد |
مطبوعیت اجتماعی، حفاظت از محیط‌زیست |
محدودیت در منابع طبیعی |
حقوق بین نسلی، تاب‌آوری در برابر تغییرات اقلیمی |
حفاظت از سیل |
حفظ سلامتی عمومی |
شهرهای حساس به آب |
چرخه آبی شهری |
آبراه‌های شهری |
فاضلاب شهری |
زهکشی |
تأمین منابع آب شهری |
منابع هیدرولیک |
عملکرد عرضه خدمات |
شکل 3- چارچوب انتقال مدیریت آب شهری به شهرهای حساس به آب (منبع: Brown et al,2009:850)
4-2-2 شناخت اصول اجرایی (کاربردی)
مفهوم شهر حساس به آب بر اساس سه رکن اساسی به‌عنوان تأمین‌کننده آب، عرضه خدمات اکوسیستم و جامعه حساس به آب (Wong & Brown,2011: 486) نسبت به شاخصها در چگونگی نحوه‌ی ارائه خدمات موردسنجش، تعریف و تفسیر قرار می‌گیرد. اولین رکن به تأمین منابع پایدار آب، مصرف بهینه و استحصال آب شهری اشاره دارد. شهر به‌عنوان یک حوزه تأمین‌کننده آب با مفهوم ایجاد تنوع منابع آبی که افزایش تاب‌آوری شهر در برابر خشک‌سالی، اثرات جزیره گرمایی و سایر شوک‌های دیگر را در پی دارد، موردبررسی قرار می‌گیرد. ایجاد تنوع تأمین منابع آب از طریق طراحی شهری حساس به آب در برنامه‌ریزی، طراحی و ساخت‌وسازها باهدف به حداقل رساندن تأثیرات هیدرولوژیکی توسعه شهری بر محیط اطرافش از طریق ساختار سازه‌ای (زیرساخت‌های سبز، باغ باران و...) و غیر سازه‌ای (سیاست‌هایی باهدف بهبود بهره‌وری استفاده از آب و ...) با چرخه آب شهری تسهیل خواهد شد. رکن دوم، چشم‌انداز شهری را تصور می‌کند که به‌طور فعال و آگاهانه از محیط‌زیست و منابع طبیعی حفاظت و از فرصت‌ها، ایده‌های نوآورانه و توسعه آن در فضاهای عمومی و فضاهای سبز حمایت می‌کند. امروزه، مسئله خدمات اکوسیستم و تأثیر فعالیت‌های انسانی بر آن بسیار موردتوجه قرارگرفته است (Burkhard et al,2012:4). اهداف شهر حساس به آب بر توجه به عرضه خدمات اکوسیستم درنتیجه کیفیت یا کمیتی حاصله از یک سرمایه طبیعی(TEEB, 2010) و همچنین بر احیا و بهبود آبراه‌های شهری، کاهش آلودگی‌ها، تنظیم درجه حرارت شهری و کاهش روان آب‌ها که به‌صراحت در دسته‌بندی‌های کیفیت زندگی شهری برجسته شده‌اند، تأکید می‌کند. به‌طوری‌که ارزش‌گذاری خدمات اکوسیستم روش مناسبی در مشهود ساختن این ارزش‌ها برای تصمیم گیران بوده و آن‌ها را در موقعیت تصمیم سازی بهتر در برنامه‌ریزی شهرها قرار می‌دهد(Gómez-Baggethun & Barton, 2010:241). با شفاف‌سازی ارزش‌های خدمات اکوسیستم (تولیدکنندگی، تنظیم‌کنندگی، فرهنگی و پشتیبانی از زیستگاه) برای سیاست‌گذاران شهری، انتخاب‌های بهتری در رابطه با تبادلات میان محیط‌زیست و سایر ملاحظات شهری خواهند داشت (مثنوی و همکاران، 25:1396). سومین رکن اشاره به اهمیت ظرفیت نهادی و حمایت اجتماعی برای دستیابی به مدیریت پایدار آب شهری دارد. در سراسر تاریخ بشر؛ دسترسی مطمئن به آب یک شرط اساسی برای توسعه اجتماعی، اقتصادی و پایداری فرهنگ و تمدن بوده است؛ بنابراین نهادها و مؤسسات سرمایه‌گذاری منطقه‌ای، شهری و محلی باید در مدیریت و برنامه‌ریزی آب نقش پررنگ‌تری بر عهده داشته باشند.
4-2-3 ارزیابی عملکرد (پیشرفت)
این دیدگاه بر هدفمند کردن مدیریت، برنامه‌ریزی و ارائه خدمات جهت ارتقاء مفاهیم زیست پذیری، پایداری، تاب‌آوری و بهره‌وری در شهرها تأکید دارد. هر شاخص بر اساس معیارهای خود نسبت به مفاهیم مذکور قابل‌بررسی، ارزیابی و تفسیر است. نتایج حاصله از سنجش شاخصها عملکرد سیستم آب شهری را نسبت به میزان پیشرفت یا پسرفت در هر یک از مفاهیم به نمایش می‌گذارد. تاب‌آوری به مفهوم توانایی شهر برای حفظ عملکردهایی که رفاه شهروندان را تضمین (Da Silva et al,2012:14) و با بینشی خاص نسبت به‌نظام اجتماعی و زیست‌محیطی، مدیریت پایداری را فراهم می‌کند (et al,2013: 471 Pickett)؛ در شهر حساس به آب به‌عنوان توانایی و ظرفیت خدمات سامانه‌های آبی شهر در بازیابی و انطباق با شرایط متغیر ازجمله تغییرات اقلیمی و رویدادهای ناگوار تعریف می‌شود. مفهوم پایداری ظرفیت سامانه آب برای ارائه خدمات و منافع برای نسل‌های فعلی و آینده را موردنظر قرار می‌دهد؛ ازاین‌رو چاوز و آلیپاز پایداری منابع آب را وابسته به شرایط سیاسی، حیات، زیست‌محیطی و هیدرولوژیکی می‌دادند(Chaves & Alipaz, 2007: 889). زیست پذیری به‌عنوان مفهومی پيچيده و چندبعدي که با عبارت‌هایی نظير رفاه جامعه تعريف می‌شود(Norris Pittman, 2000: 115)، ظرفیت خدمات سامانه‌های آبی در جهت ارائه کیفیت بالای زندگی مانند آسایش گرمایی، زیباشناسی منظر و افزایش دسترسی عموم به فضاهای سبز را موردتوجه قرار می‌دهد. بهره‌وری از ظرفیت خدمات سیستم آب به معنی استفاده مؤثر و کارآمد از ورودی‌ها یا منابع برای تولید ارزش اقتصادی پایدارتر، با آسیب‌های زیست‌محیطی کمتر به نسبت رویکردهای سنتی است. ارتقاء درآمدهای پایدار و سالم از عوامل کلیدی دستیابی به موفقیت در شهر حساس به آب است. نتایج حاصل از سنجش با توجه به تفسیر از مفاهیم ذکرشده، می‌تواند عملکرد آنان را موردبررسی و ارزیابی قرار دهد.
5- نتیجه‌گیری
طراحی و توسعه شاخص‌های شهرهای حساس به آب به برنامه ریزان و مدیران کمک می‌کند تا با تحلیل ابعاد مختلف و سنجش میزان عملکرد مدیریت و برنامه‌ریزی‌های مربوطه از طریق تخصیص بهینه منابع و بازنگری در برنامه‌ها، اهداف و سازوکارها اقداماتی در جهت تعدیل نابرابری‌ها، میزان محرومیت‌ها و حصول به اهداف عالی را میسر کنند. مطمئناً بدون چنین ابزاری ارائه تصویری روشن از وضع موجود و ارزیابی عملکرد در راستای نیل به اهداف شهرهای حساس به آب ازجمله افزایش اثربخشی و کارایی منابع آب، عدالت و برابری، سلامت اکولوژیکی و کیفیت فضای شهری و امنیت لازم برای سرمایه‌گذاری در منابع آبی امکان‌پذیر نخواهد بود. (شکل 4). شاخصها و نشانگرهای کلیدی باید در بطن پویای شهر که متناسب با شرایط محلی شکل‌گرفته، سازگار و منطبق شده و توصیف‌کننده وضع موجود هستند، برای تجسم و طراحی وضعیت مطلوب در آینده موردبررسی قرار گیرد؛ بنابراین درک وضعیت کنونی شهر به مفهوم زمینه و بافتی که در آن کاری باید انجام و یا تکمیل شود، برای تدوین و اﯾﺠﺎد ﺗﻐﯿﯿﺮات و یا حفظ موقعیت و بهبود عملکرد برای هدایت از "وضع موجود" به‌سوی "وضعیت مطلوب" لازم است.
به دلیل در نظر گرفتن تمامی ابعاد فنی، اجتماعی و محیط زیستی، رویکرد شهر حساس به آب به تحقق اهداف توسعه پایدار شهری و افزایش تاب‌آوری و زیست پذیری با توجه به موارد زیر یاری خواهد رساند:
- حكمراني خوب، تضمین‌کننده مشاركت اقتصادي و سرمایه‌گذاری، همکاری و توانمندسازی شهروندان در فرآیند تصمیم‌گیری، مدیریت و اجرا است؛ بنابراین الزام توجه به سرمايه اجتماعي هنگامي می‌تواند به تسهيل تحقق اهداف موردنظر کمک کند که شرايط مداخله‌گر براي دستيابي به اهداف يادشده مهيا باشند.
- میزان همکاری و مشارکت جامعه و گروه‌ها در ایجاد، بهره‌برداری و حفظ سامانه‌ها و زیرساخت‌های آبی می‌تواند در مقیاس و در مراحل مختلف طرح‌های نوین (طراحی، توسعه، پیاده‌سازی، ارزیابی و...) اتفاق افتد و اهداف مختلفی، از تولید محتوی اطلاعات و اشتراک‌گذاری تا تصمیم‌گیری مشترک را به دنبال داشته باشد.
- اصل برابری و تساوی برای عموم مردم در برخورداری از خدمات و امکانات لازم و مناسب برای پیشگیری و محافظت در زمان وقوع بلایای طبیعی و حوادث غیرمترقبه همچون سیل، آلودگي آب و...، همچنین فراهم کردن امکان دسترسی به بیشترین ارزش تفریحی و خدمات رفاهی مرتبط با آب در منظر شهری (کلیه عناصر طبیعی و مصنوع قابل‌مشاهده از عرصه‌های عمومی شهر) اقتضا دارد که همه افراد جامعه باید به‌طور یکسان و مساوی از منافع و خدمات عمومی برخوردار و نیازهای آنان تأمین و حفظ گردد.
- با وضع قوانین و سیاست‌های مطمئن به‌منظور بهره‌برداری، نگهداري، ارتقا و توسعه زیرساخت‌های آب و استفاده از سامانه‌های هوشمند جهت بهینه‌سازی چندهدفه عملکرد شبکه‌های آب‌رسانی و سرمایه‌گذاری بيشتر با نقش خدماتی بیشتر، گام اساسی برای اهداف توسعه پایدار شهری و حفاظت از محدوده‌های طبیعی باارزش اکولوژیکی بالا متأثر از توسعه شهری به‌ویژه اکوسیستم‌های آبي برداشت.
- با در نظر گرفتن نقش آب در افزایش مطلوبیت و کیفیت محیط (طبیعی و مصنوع) در برنامه‌ریزی و طراحی، میزان جذابیت فضا برای جذب فعالیت‌های مختلف فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی را بهبود بخشید.
شکل 4- پیامدهای بررسی و تحلیل شاخص‌های شهر حساس به آب (منبع: نویسندگان،1399)
شاخصها تصویری از نتایج تطبیقی و محاسباتی برای پاسخگوی نیازهای طیف وسیعی از مخاطبان ازجمله سیاست‌گذاران، مدیران و ارائه‌دهندگان خدمات آب را فراهم می‌سازد. سازمان‌های تحقیقاتی، مشاوران، برنامه ریزان شهری می‌توانند نتایج حاصل از شاخصها، موقعیت شهر را نسبت به مفاهیم پایداری، سازگاری، انعطاف‌پذیری و زیست پذیری بررسی و ارزیابی کرده و سپس با بررسی تطبیقی میزان حساس به آب و استراتژی‌های مدیریت آب شهری را با شهرهای دیگر در سرتاسر جهان تحلیل و بهبود بخشند. با توجه به آمادگي نسبي شرايط كنوني جامعه از مسائل و مشکلات آبی و استفاده از تجربيات ارزشمند جهاني، می‌توان مديريت منابع آب به‌ویژه مديريت آب شهري را بر اساس اصول مديريت یکپارچه ازجمله پايداري و كارآمدي برنامه‌ریزی كرد به‌طوری‌که آب صرفاً دنباله‌رو پیشرانهای توسعه نباشد و تعاملی بین پیشرانهای توسعه و بخش آب باشد. مفهوم شهر حساس به آب به‌عنوان دیدگاه جامع از رویکرد مدیریت آب شهری که نه‌تنها نیازهای آب را برآورده می‌کند، بلکه به‌طور هم‌زمان منافع و امکانات بسیاری را برای افزایش زیست پذیری و تاب‌آوری شهر به ارمغان می‌آورد، معرفی می‌شود.
6- منابع و مأخذ:
─ بقایی، مهدی، زیاری، یوسفعلی، سعیده زرآبادی، زهرا سادات، ماجدی، حمید (1400). ارزیابی و تبیین مدل طراحی شهری پایدار با رویکرد تراکم مبنا در بافت شهری (نمونه موردی: منطقه 2 تهران)، فصلنامه علمی-پژوهشی جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، سال یازدهم، شماره 4، ص 285- 261
─ پاک‌سرشت، سلیمان، (1393)، ملاحظات و راهبردهای ارتقای سرمایه اجتماعی. راهبرد فرهنگ، شماره 25. 71-104
─ توکلی، عبدالله، (1390)، سنجش فساد اداری درآمدی بر تبیین الزامات روش‌شناختی طراحی شاخص ملی، فصلنامه علمی- پژوهشی روش‌شناسی علوم انسانی. سال 17، (69).
─ چنگلوایی، یونس، (1390)، نقش فرهنگ در راهبردهای توسعه شهرهای جدید )مورد پژوهی شهر جدید چهارم اصفهان(، پایان‌نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی محمود محمدی، دانشگاه هنر اصفهان، دانشکده شهرسازی و معماری
─ عسگری، جواد، استعلاجی، علیرضا، ولی شریعت پناهی، مجید (1399). بررسی مؤلفه‌های مؤثر در توسعه محلی پایدار روستاهای شهرستان گرمسار با تأکید بر سرمایه اجتماعی، فصلنامه علمی-پژوهشی جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، سال یازدهم، شماره 1، ص 139- 111
─ فانی، ابوالفضل، غازی، ایران، ملکیان، آرش (1399). تدوین راهبردهای مدیریت منابع آب با استفاده از تکنیک Delphi-SWOT جهت دستیابی به توسعه پایدار (مطالعه موردی: شهر بندرعباس)، سال دهم، شماره 3، ص 683- 667
─ غني نژاد، موسي، (1380). عدالت، عدالت اجتماعي و اقتصاد. بازتاب انديشه، شماره 15.
─ کلانتری، خلیل، (۱۳96). مدل‌های کمی در برنامه‌ریزی (منطقه‌ای، شهری و روستایی) نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی، تهران: انتشارات فرهنگ صبا. چاپ چهارم.
─ مثنوی، محمدرضا، دبیری، مریم، (1396). ارزش‌گذاری خدمات اکوسیستم شهری به‌عنوان ابزاری برای برنامه‌ریزی شهرهای پایدارتر، منظر، شماره 41.
─ مهدی زاده، جواد، (1389). مبانی و مفاهیم، شاخص‌های توسعه پایدار، جستارهای شهرسازی (31).
─ Ferguson, B.C., Brown, R.R. & Deletic, A. (2013). Diagnosing transformative change in urban water systems: Theories and frameworks, Global Environmental Change, 23 (1), 264-280.
─ Bichai, F. & Flamini, A.C. (2017). The Water-Sensitive City: Implications of an urban water management paradigm and its globalization. WIREs Water. 2018;e1276.
─ Brown, R., Keath, N., & Wong, T. (2009). Urban water management in cities: Historical, current and future regimes. Water Science and Technology, 59 (5), 847–855.
─ Burkhard, B., R. de Groot, R. Costanza, R. Seppelt, S. E. Jørgensen, & M. Potschin. (2012). Solutions for sustaining natural capital and ecosystem services. Ecological Indicators 2, 6-11.
─ Castle, Emery N. (2002). Social Capital: An Interdisciplinary Concept. Rural Sociology. 67. (3). 331-349
─ Chaves, H. M. L., & Alipaz, S. (2007) An Integrated Indicator Based on Basin Hydrology Environment, Life, and Policy: The Watershed Sustainability Index, Water Resource Management, 21 (5), 883–895.
─ Chesterfield, C, Rogers, B. C. , Beck, L. Brown, R.R. Dunn, G. Haan, F. de. Lloyd, S,.Urich, C. & Wong, T.(2016) A Water Sensitive Cities Index to support transitions to more liveable, sustainable, resilient and productive cities.
─ Council of Australian Governments (COAG),(2004), Intergovernmental Agreement on a National Water Initiative, Commonwealth of Australia and the Governments of New South Wales, Victoria, Queensland, South Australia, the Australian Capital Territory and the Northern Territory, signed
─ CRCWSC. (2018). Water Sensitive Cities Index. Retrieved from https://watersensitivecities.org.au/solutions/wsc-index/
─ Da Silva, J.; Kernaghan, S. & Luque, A. (2012). "A systems approach to meeting the challenges of urban climate change". International Journal of Urban Sustainable Development. 4 (2), 125-145.
─ EC (European Commission). (2013). Green Infrastructure (GI)- Enhancing Europe's Natural Capital. Available from: http://ec.europa.eu/environment/nature/ecosystems/strategy/index_en.htm (accessed 25 Jun 2017).
─ Floyd.J, Iaquinto.B.L, Ison.R, & Collins.k, (2014), Managing complexity in Australian urban water governance transitioning Sydney to water sensitive city,Elsevier journal,futures 61,1-12.
─ Francis N. W. Nsubuga, Edith N. Namutebi, Masoud Nsubuga-Ssenfuma. (2014). Water Resources of Uganda: An Assessment and Review. Journal of Water Resource and Protection, Vol.6 No.14.
─ Gnadl, M. (2017). The importance of effective urban water management - a case study on water provision, its governance system and stakeholders’ belief-systems in Surabaya, Indonesia. Amsterdam, the Netherlands: University of Amsterdam
─ GWP (2013). Integrated Urban Water Management (IUWM): Toward Diversification and Sustainability. Policy Brief. Stockholm, Sweden: G.W. Partnership. Heaney, J. P., Wright, L., & Sample, D. (2000). Sustainable urban water management. In: Field R, Heaney JP, Pitt R, eds. Innovative urban wet-weather flow management systems. Chapter 3. (p. 535). TECHNOMIC Publ. Comp., Lancaster. PA.
─ Hurlimann, A., & Wilson, E. (2018) Sustainable Urban Water Management under a Changing Climate: The Role of Spatial Planning. Water 10(5):546.
─ Khansefid, M. (2014). Integrating Landscape Ecology and Urbanism in Transportation Corridors Design and Delivery: An Australian Case Study. Landscape Research Record, No. 02, Council of Educators in Landscape Architecture (CELA), Maryland, USA, 213-221.
─ Kazmierczak, A., Carter, J.(2010) Adaptation to climate change using green and blue infrastructure. A database of case studies. University of Manchester.
─ Mays, L. (2009). Integrated Urban Water Management: Arid and Semi-Arid Regions: UNESCO-IHP (Urban Water-unesco-ihp).
─ Norris, T., & Pittman, M. (2000). The healthy communities movement and the coalition for healthier cities and communities. Public health reports, 115(2-3), 118.
─ OECD (2015), Stakeholder Engagement for InclusiveWater Governance, OECD Studies onWater, OECD Publishing, Paris. http://dx.doi.org/10.1787/9789264231122-en
─ Pickett, S. T. A., McGrath, B., & Cadenasso, M. L. (2013). The ecology of the metacity: Shaping the dynamic; patchy, networked, and adaptive cities of the future. In S. T. A. Pickett, M. L. Cadenasso, & B. McGrath (Eds.), Resilience in ecology and urban design: Linking theory and practice for sustainable cities 463–489
─ TEEB., (2010). The Economics of Ecosystems and Biodiversity. Mainstreaming the Economics of Nature: a Synthesis of the Approach, Conclusions and Recommendations of TEEB.
─ T. Wong, R. Brown,Transitioning to Water Sensitive Cities: Ensuring Resilience through a new Hydro-Social Contract, in: 11th International Conference on Urban Drainage, Edinburgh, Scotland, UK, 2008.
─ T.H.F. Wong, R.R. Brown, (2009). The water sensitive city: principles for practice. Water Science & Technology 60(3)673-682.
─ T.H.F. Wong, R.R. Brown (2011). Water sensitive urban design, in: R.Q. Grafton, K. Hussey (Eds.), Water Resources Planning and Management, Cambridge University Press, Cambridge, UK. 483-504.
─ Williams, R. (2012). Paper presented at the Landscape Infrastructure “Systems & Strategies for Contemporary Urbanization” Piper Auditorium, Gund Hall, 48 Quincy Street. Cambridge, MA. Available from: Accessed 2014/09/04.
Analyzing the meanings and indicators of Water Sensitive Cities Index
Abstract
due to importance of global warming and climate change, communities are trying to reduce the increasing pressure of risks and their consequences and move towards sustainability and resilience, especially in conditions of uncertainty in urban water resources. The increase in the population of fame and the pressure of this increase has created an unprecedented challenge in water management, especially in access to water resources, wastewater treatment and recycling technologies. In this regard, a look at the current situation and the identification of obstacles, the development of appropriate strategies to improve the situation; Water-sensitive cities are known as new models of sustainable urban water management in order to minimize the hydrological effects of urban development on the environment, which in urban development and reconstruction processes can help achieve the goals of improving the quality of urban life and livability of cities. Although there may be different contexts and challenges in developed and developing countries, understanding the current state of the city in terms of water-sensitive city characteristics to identify capacities and constraints is the first step in planning the transition process to achieve development goals and strategies. This article introduces the indicators of water-sensitive city and its effect on the evaluation and improvement of urban water management practices, which has been done by reviewing the literature and based on a qualitative method of content analysis and searching for resources and classifying them based on research keywords. And examines the characteristics of a water-sensitive city. According to the leading article, it can be concluded that the indicators support strategic planning and decision-making, improve and strengthen the results over time, and evaluate the consequences and ways of urban water management compared to other cities.
Key words: Water sensitive cities, Water sensitive cities Index, Urban, Governance, Sustainable Urban Water Management
[1] Climate Variability
[2] Global Water Partnership
[3] Campbell,Tom (2001)