سواد رسانه ای و آگاهی از آسیب های شبکه های اجتماعی
محورهای موضوعی : مدیریت رسانه
حسن مقدس زاده
1
(عضو هیئت علمی گروه پژوهشی مدیریت اطلاعات)
هاجر صفاهیه
2
(عضو هیئت علمی گروه پژوهشی ارزیابی و توسعه منابع/ مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم فناوری)
کلید واژه: سواد رسانه ای, شبکه های اجتماعی, مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری, پایگاه استنادی علوم جهان اسلام, آسیب های شبکه های اجتماعی,
چکیده مقاله :
هدف از انجام این پژوهش سنجش رابطه بین مهارتهای سواد رسانهای با آگاهی نسبت به آسیب‌های شبکه‌های اجتماعی بوده است. روش پژوهش حاضر توصیفی - پیمایشی از نوع همبستگی است. ابزار گردآوری داده‌ها در این پژوهش دو پرسشنامه پژوهشگر ساخته بوده است. جامعه آماری پژوهش عبارت بودند از کلیه کارکنان مرکز منطقه‌ای اطلاع‌رسانی علوم و فناوری و پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (160 نفر) که به روش نمونه‌گیری تصادفی ساده و براساس جدول کرجسی و مورگان تعداد 113 نفر از آنها به عنوان نمونه انتخاب شده‌اند. یافته‌های پژوهش نشان داد که در مجموع میزان سواد رسانهای کارکنان مورد بررسی بالاتر از حد متوسط بوده است. بین میزان سواد رسانهای کارکنان با میزان استفاده آنها از شبکه‌های اجتماعی رابطه مثبت و معناداری وجود داشته است. همچنین رابطه مثبت و معناداری بین میزان سواد رسانهای و آگاهی کارکنان مورد بررسی نسبت به آسیب‌های شبکه‌های اجتماعی (فرهنگی، اجتماعی، خانوادگی و فردی- روانی) وجود داشته است. در دنیای دیجیتالی و اطلاعاتی امروز مجهز بودن افراد به مهارت‌ها و سوادهای جدید از جمله سواد رسانهای از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و افراد باید برای فراگیری این مهارت‌ها اقدام نمایند؛ تا بتوانند با استفاده از معیارهای مناسب به ارزیابی شبکه‌های اجتماعی و اخبار و اطلاعات مندرج در آنها پرداخته و اطلاعات صحیح و کارآمد را برای تصمیم‌گیری‌های خود مورد استفاده قرار دهند.
The main objective of the study was to investigate the relationship between media literacy and awareness of the social network damages of Regional Information Center of Science and Technology (RICeST) and Islamic World Science Citation Center (ISC). Due to the nature of the study descriptive- correlation survey method has been used. For data collection two researcher made questionnaire has been used. The populations of the study indicate all staffs of RICeST and ISC including 160 persons that based on simple random sampling and with use of Krejcie and Morgan table, 113 persons were selected as the sample population. Results showed that the media literacy skills of respondents has been higher than average. There is a positive and significant relationship between media literacy skills and their use of social networks. Also there is a positive and significant relationship between staff’s media literacy and their awareness of the social network damages (cultural, social, family and mental-individual). In today's digital and informational world, the ability of people to have access to new skills and new literacies, such as media literacy, is of particular importance. They need to learn these skills so that they can use the appropriate criteria to evaluate social networks and the news and information contained therein, and use accurate and effective information for their decisions.
_||_
سواد رسانه ای و آگاهی از آسیب های شبکه های اجتماعی
چکیده
هدف از انجام این پژوهش سنجش رابطه بین مهارت های سواد رسانه ای با آگاهی نسبت به آسیب های شبکه های اجتماعی بوده است. :روش پژوهش حاضر توصیفی-پیمایشی از نوع همبستگی است. ابزار گردآوری داده ها در این پژوهش دو پرسشنامه پژوهشگر ساخته بوده که روایی و پایایی آن مورد سنجش قرار گرفته بوده است.جامعه آماری پژوهش عبارت بودند از کلیه کارکنان مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری و پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (160 نفر) که به روش نمونه گیری تصادفی ساده و براساس جدول کرجسی و مورگان تعداد 113 نفر از آن ها به عنوان نمونه انتخاب شده اند. یافته های پژوهش نشان داد که در مجموع میزان سواد رسانه ای کارکنان مورد بررسی بالاتر از حد متوسط بوده است. بین میزان سوادرسانه ای کارکنان با میزان استفاده آن ها از شبکه های اجتماعی رابطه مثبت و معناداری وجود داشته است. همچنین رابطه مثبت و معناداری بین میزان سواد رسانه ای و آگاهی کارکنان مورد بررسی نسبت به آسیب های شبکه های اجتماعی (فرهنگی، اجتماعی، خانوادگی و فردی- روانی) وجود داشته است. در دنیای دیجیتالی و اطلاعاتی امروز مجهز بودن افراد به مهارت ها و سوادهای جدید از جمله سواد رسانه ای از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و افراد باید برای فراگیری این مهارت ها اقدام نمایند؛ تا بتوانند با استفاده از معیارهای مناسب به ارزیابی شبکه های اجتماعی و اخبار و اطلاعات مندرج در آن ها پرداخته و اطلاعات صحیح و کارآمد را برای تصمیم گیری های خود مورد استفاده قرار دهند.
کلمات کلیدی:سواد رسانه ای، شبکه های اجتماعی، آسیب های شبکه های اجتماعی، مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری، پایگاه استنادی علوم جهان اسلام
Media Literacy and Awareness of the Social Network Damages
The main objective of the study was to investigate the relationship between media literacy and awareness of the social network damages of Regional Information Center of Science and Technology (RICeST) and Islamic World Science Citation Center (ISC). Due to the nature of the study descriptive- correlation survey method has been used. For data collection two researcher made questionnaire has been used. The populations of the study indicate all staffs of RICeST and ISC including 160 persons that based on simple random sampling and with use of Krejcie and Morgan table, 113 persons were selected as the sample population.
Results showed that the media literacy skills of respondents has been higher than average. There is a positive and significant relationship between media literacy skills and their use of social networks. Also there is a positive and significant relationship between staff’s media literacy and their awareness of the social network damages (cultural, social, family and mental-individual). In today's digital and informational world, the ability of people to have access to new skills and new literacies, such as media literacy, is of particular importance. They need to learn these skills so that they can use the appropriate criteria to evaluate social networks and the news and information contained therein, and use accurate and effective information for their decisions.
Keywords: Media literacy, Social networks, Social network damages, Regional Information Center of Science and Technology (RICeST), Islamic World Science Citation Center (ISC)
مقدمه و بیان مسئله
فناوری ها و تکنولوژی های جدید، جنبش جدید و تازه ای را در جهان و همچنین در حوزه ارتباطات و انتقال دانش به وجود آورده است. در عصر حاضر افراد می توانند از طریق دسترسی به اینترنت در سریع ترین زمان ممکن، اطلاعات مورد نیاز خود را از منابع اطلاعاتی مختلف به دست آورند. از سوی دیگر همین امکانات و فناوری های نوین این امکان را به وجود آورده که هر فردی بتواند به راحتی در شبکه جهانی وب و دنیای اینترنت مطالبی را منتشر نماید که شناسایی اعتبار و صحت این اطلاعات بسیار مشکل به نظر می رسد.
امروزه تحت تأثیر رسانه ها و فناوری های اطلاعاتی، در عصر جدیدی از روابط انسانی به سر می بریم. ظهور فضای سایبر و امکاناتی که فناوری های اطلاعاتی به همراه آورده اند، امیدها، آرزوها و کابوس هایی را به دنبال داشته است. در این دوران، استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی، روز به روز محبوبیت بیشتری پیدا می کند. هم اکنون شبکه های اجتماعی، تبدیل به یکی از پر استفاده ترین خدمات اینترنتی شده اند. به تعبیر کاستلز1 فناوری های نوین اطلاعات، نقاط دور عالم را در شبکه های جهانی به یکدیگر پیوند می دهند، ارتباطات رایانه ای مجموعه ای از جوامع مجازی را به وجود می آورند که در نتیجه آن، همه ساختارها و فرایندهای مادی و معنوی بشر دگرگون می شوند (خدایاری، دانشور حسینی و سعیدی، 1393).
در واقع امروزه حجم عظیمی از اطلاعات در محیط های دیجیتالی و تحت عنوان منابع دیجیتالی از جمله وب لاگ ها، ویکی ها، مجلات الکترونیکی و غیره در حال تولید شدن هستند. استفاده از این فناوری ها نیاز به مهارت ها و توانایی های خاصی دارد که از آن به عنوان سواد وب یاد می کنند. از سوی دیگر با گسترش شبکه های اجتماعی و رسانه های ارتباطی مختلف، نوع استفاده افراد از این رسانه ها و اعتماد به آن ها، به عنوان بخشی از منابع دیجیتالی و الکترونیکی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. مهارت های لازم برای شناسایی، استفاده و ارزیابی رسانه های الکترونیکی و منابع دیجیتالی و یا به طور کلی رسانه ها را سواد رسانه ای می نامند.
داشتن آگاهی و اطلاعات لازم در زمینه بهره مندی از رسانه های اطلاعاتی و ارتباطی می تواند استفاده ما از رسانه ها را موثرتر، پویاتر و لذت بخش تر نماید. هر چند با اشاعه فناوری های جدید اطلاعاتی و ارتباطی امکانات جدیدی برای توسعه جامعه در ابعاد مختلف گشوده شده است، اما برای استفاده از پتانسیل آن ها مجموعه ای جدید از صلاحیت ها (مهارت، دانش و نگرش) مورد نیاز است (یونسکو، 2013 در: اشرفی ریزی و همکاران، 1393).
در واقع سواد رسانه ای برخورد هدفمند با رسانه هاست که موجب بالا رفتن سطح آگاهی افراد جامعه به عنوان مخاطبین رسانه ها می شود و منجر به ارتباطی دو سویه و مشارکت جویانه با رسانه ها از یک سو و از سوی دیگر تقویت ساختار دموکراتیک جامعه در راستای مباحث مشارکت فعال در حوزه رسانه می گردد (زارع کهن، 1393).
سواد رسانه ای الگویی چند عاملی است و ساختارهای دانش، منبع شخصی، وظایف پردازش اطلاعات و مهارت ها و توانایی ها، عوامل مدل سواد رسانه ای وی هستند. براساس دیدگاه پاتر، ارتباط این عوامل فضایی حلزونی است؛ در هر برش عرضی یکی از عوامل سواد رسانه ای قرار دارند و از این رو هر یک از عوامل، عامل دیگر را پشتیبانی می کنند (عباسی قادی و میرعلی سیدخونی، 1391).
بنابراین و با توجه به مطالب مطرح شده و تنوع منابع اطلاعاتی و دیجیتالی موجود در اینترنت و رسانه های عمومی و از آنجا که با ظهور وب 2 و شبکه های اجتماعی هر فردی به راحتی می تواند به نگارش مطلب در اینترنت و محیط های دیجیتالی بپردازد، شناسایی اطلاعات معتبر و قابل استناد از اطلاعات نادرست از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این مسئله اهمیت و ضرورت سوادهای جدید و از جمله سواد رسانه ای را نمایان می کند. براساس مطالعات انجام شده مهارت های سواد رسانه ای در فرد دید انتقادی ایجاد نموده و تأثیرپذیری کورکورانه از رسانه ها و شبکه های اجتماعی را کاهش می دهد (زنده بودی و زنده بودی، 1392؛ فانگ2، 2005). همچنین براساس یافته های پژوهش هایی چون تقی زاده (1391) و لیویکستون3 (2014) مهارت های سواد رسانه ای می تواند بر کاهش آسیب های شبکه های اجتماعی تأثیرگذار باشد. با توجه به این مسائل و اهمیت و رواج شبکه های اجتماعی، سئوال مسئله ای که مطرح می شود این است که جامعه تا چه میزان نسبت به آسیب های شبکه های اجتماعی آگاهی دارد؟ و آیا مهارت های سواد رسانه ای می تواند بر میزان آگاهی آن ها نسبت به آسیب های مختلف شبکه های اجتماعی بیفزاید یا خیر؟. از این رو پژوهش حاضر به دنبال بررسی همبستگی بین مهارت های سواد رسانه ای با میزان آگاهی کارکنان مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری و پایگاه استنادی علوم جهان اسلام نسبت به آسیب های شبکه های اجتماعی می باشد. با توجه به اهمیت موضوع، یافته های پژوهش حاضر و نتایج آن می تواند ضرورت مجهز شدن به مهارت های سواد رسانه ای را در جامعه جهت استفاده بهینه از اطلاعات مفید و کارآمد و همچنین امکانات موجود در شبکه های اجتماعی تا حدود زیادی روشن نماید. علاوه بر آن، پژوهش حاضر با ارائه راهکارها و پیشنهادها می تواند افراد مورد بررسی و همچنین تصمیم گیران را در راستای برنامه ریزی جهت افزایش مهارت های سواد رسانه ای خود و استفاده بهینه از شبکه های اجتماعی هدایت نماید.
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
گسترش فناوری های نوین در دهه های اخیر، موجب ظهور انواع تجهیزات و برنامه های الکترونیکی و رایانه ای از جمله اینترنت، تلفن همراه، ماهواره، بازی های رایانه ای و شبکه های اجتماعی و غیره در جهان شده است. نمی توان از تأثیر این تکنولوژی ها بر ارتقاء زندگی و روابط اجتماعی در جامعه جهانی شد ولی نمی توان از آسیب های آن ها نیز غافل بود. در واقع امروزه شبکه های اجتماعی به صورت همه گیر در جوامع رواج پیدا کرده است. این شبکه های اجتماعی علاوه بر فواید فراوانی که دارند، آسیب ها و مضراتی نیز در پی دارند.
رسانه ها اعم از تلویزیون، رادیو، اینترنت، فیلم، روزنامه، مجله و غیره از طریق اطلاعات، سرگرمی ها و آگهی های مختلفی که به طور روزافزون در اختیار افراد جامعه قرار می دهند، نقش بسیار مهمی در شکل دهی و نفوذ به فرهنگ، ارزش ها و اعتقادات آنان می گذارند. به عبارت دیگر در عصر جدید با ظهور ماهواره ها، اینترنت، شبکه های اجتماعی و سایر وسایل ارتباطی نوین، جامعه بیش از پیش در معرض بمباران پیام های رسانه ای قرار داشته و با پدیده فراگیر بودن رسانه های جمعی در جامعه معاصر مواجه است. این مسئله و هجوم رسانه های به ویژه شبکه های اجتماعی که امروزه فراگیر شده است، اندیشمندان حوزه های مختلف علمی را با نگرانی بسیاری در زمینه اثرات احتمالی مخرب آن ها و آسیب های اجتماعی متصور بر آن، مواجه نموده است. این امر موجب گردیده تا برخی از دست اندرکاران و سیاستگزاران چاره را در سانسور بدانند؛ اما صاحب نظران و اندیشمندان علم ارتباطات برای پیشگیری از تأثیرات منفی رسانه ها و از آن جمله شبکه های اجتماعی، راه چاره را در سواد رسانه ای و آموزش سواد رسانه ای می دانند. به نظر می رسد بهترین راه ممکن برای بقاء در عصر ارتباطات و شبکه های اجتماعی، حفظ استقلال و اجتناب از انفعال؛ بهره مندی از تفکری انتقادی و به عبارتی افزایش توانایی گزینش، انتخاب و چالش با این موج فراگیر است که تنها از طریق تکامل سواد رسانه ای میسر می گردد (بیگدلی و نصیری، 1392).
نگرانی ها ذکر شده باعث گردیده تا توجه به سواد رسانه ای روز به روز افزایش یابد؛ به عبارت دیگر همگام با ظهور و گسترش رسانه ها، شبکه ها و فناوری های وب 2، پژوهش های متعددی نیز در مورد استفاده از آن ها و مهارت های لازم جهت بهره برداری بهینه از این فناوری ها صورت گرفته است. در ایران و سراسر جهان پژوهش های مختلفی در زمینه استفاده از شبکه های اجتماعی و آسیب های آن و همچنین سواد رسانه ای انجام گرفته است؛ ولی کمتر به مسئله رابطه سواد رسانه ای با آگاهی نسبت به آسیب های شبکه های اجتماعی انجام شده است. از جمله این پژوهش ها می توان به پژوهش زندوانیان و زین العابدینی (1395)، زنده بودی و زنده بودی (1392)، تقی زاده (1391)، امیری، نوری مرادآبادی و بساطیان (1390)، آسپاروهوا4 (2015)، ال- ساتد، فیروز و دژامتوسکا5 (2015)، لیویکستون (2014)، پاپاایانو6 (2011) و فانگ (2005) و پژوهش های مشابه آن ها اشاره کرد. در مجموع یافته های پژوهش های انجام شده نشان می دهد که سواد رسانه ای نقش موثری بر میزان تأثیرپذیری جوانان از تبلیغات داشته است. از دیدگاه جوانان، شبکه های اجتماعی در ابعاد خانوادگی، تحصیلی، سازگاری، اعتقادی و روانی آسیب زا بوده اند، اگر چه مزایایی نیز برای آن قائل بوده اند. همچنین نتایج پژوهش ها رابطه معکوسی را بین میزان مهارت های سواد رسانه ای و میزان آسیب های اجتماعی نوپدید فضای مجازی نشان داده اند.
همانگونه که در مبانی نظری و همچنین بررسی پیشینه ها نشان داده شده، مهارت های سواد رسانه ای می تواند میزان آسیب های شبکه های اجتماعی را در جامعه استفاده کننده کاهش دهد. از این رو و با توجه به اهمیت مهارت های سواد رسانه ای در کاهش آسیب های استفاده از رسانه ها و به ویژه شبکه های اجتماعی، در این پژوهش دو فرضیه ذیل تنظیم گردیده و پژوهش حاضر به دنبال آزمون این فرضیه هاست:
1. مهارت های سواد رسانه ای کارکنان مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری و پایگاه استنادی علوم جهان اسلام بالاتر از حد متوسط است.
2. بین مهارت های سواد رسانه ای کارکنان مورد بررسی و میزان آگاهی آن ها از آسیب های شبکه های اجتماعی (فرهنگی، اجتماعی، خانوادگی و فردی- روانی) رابطه معناداری وجود دارد.
روش پژوهش
یافتهها
نتایج تجزیه و تحلیل ویژگی های جمعیت شناختی پاسخ گویان نشان داد که بیشتر پاسخ گویان یعنی 62 درصد زن بوده اند. حدود نیمی از افراد مورد بررسی دارای سنی بین 31 تا 40 سال بوده و از نظر سطح تحصیلات نیز 55 درصد دارای مدرک لیسانس، 5/37 درصد دارای مدرک فوق لیسانس و 4 درصد دارای مدرک فوق دیپلم و تنها 5/3 درصد دارای مدرک دیپلم بوده اند. نگاهی به وضعیت سابقه کاری پاسخ گویان نیز نشان می دهد که بیشتر آن ها یعنی 65 درصد سابقه ای زیر 10 سال داشته اند.
جهت سنجش میزان مهارت های سواد رسانه ای پاسخ گویان 22 سئوال در پرسشنامه در طیف پنج گزینه ای لیکرت از بسیار کم (1) تا بسیار زیاد (5) در نظر گرفته شده که نتایج تجزیه و تحلیل پاسخ ها در جدول 1 آمده است. برای این منظور از میانگین و انحراف استاندارد استفاده شده است.
جدول 1 مهارت های سواد رسانه ای
ردیف | نوع منبع | میانگین | انحراف استاندارد | |||
1 | مهارت در شناخت رسانه های مختلف به منظور درک بهتر پیام های آن | 37/3 | 97/0 | |||
2 | مهارت در استفاده از ابزارها و فناوریهای نوین برای درک بهتر محیط اطرافتان | 43/3 | 91/0 | |||
3 | مهارت در پی گیری اخبار مربوط به هنرمندان و موسیقی دانان مورد علاقه تان | 09/3 | 15/1 | |||
4 | مهارت در درک پیام های رسانه ای به هنگام ارایه تصاویر از طریق رسانه ها | 72/3 | 93/0 | |||
5 | مهارت در جلوگیری از سردرگمی خود و تمرکز برروی کارهایی نظیر تماشای تلویزیون، گوش دادن به رادیو، مطالعه مطبوعات، استفاده از تلفن همراه و اینترنت | 73/3 | 73/0 | |||
6 | مهارت در رابطه با داوری و قضاوت پیام های مختلف رسانه ها نظیر مسائل جنسیتی، نژاد پرستی و غیره | 07/3 | 02/1 | |||
7 | مهارت در تعیین درست و واقعی بودن پیام های رسانه های مختلف | 26/3 | 69/0 | |||
8 | مهارت در نتیجه گیری کلی (ایجاد تصویر کلی از پیام به منظور صحت و سقم پیام) از پیام های مختلف رسانه های گوناگون | 41/3 | 61/0 | |||
9 | مهارت در شناخت فرهنگ های مختلف (اقوام و ملل مختلف) به هنگام دریافت پیام از رسانه ها | 27/3 | 50/0 | |||
10 | مهارت در شناخت خود به عنوان جزئی از جامعه به هنگام استفاده از رسانه ها | 66/3 | 82/0 | |||
11 | مهارت در یافتن اطلاعات مورد نیاز خود از اینترنت و سایر رسانه های اجتماعی و برقراری ارتباط با دیگران | 69/3 | 80/0 | |||
12 | آشنایی در کار کردن با ابزارهای فناوری جدید | 57/3 | 98/0 | |||
13 | مهارت در به دست آوردن اطلاعات مناسب در رابطه با وقایع خطرناک نظیر بیماریهای واگیردار و زمین لرزه و ... به منظور عملکرد مناسب به هنگام بحران | 25/3 | 89/0 | |||
14 | مهارت در تعیین اینکه اخباری که از رسانه ها پخش می شود تصویر کلی از چیزی هست که واقعا در جهان اتفاق افتاده است | 37/3 | 81/0 | |||
15 | مهارت در تعیین اینکه اخبار پخش شده از رسانه ها مربوط به وقایع همان روز است یا نه | 31/3 | 93/0 | |||
16 | مهارت در تعیین کامل و جامع بودن شرح و توصیف وقایع اخبار | 20/3 | 06/1 | |||
17 | مهارت در تعیین نظم موضوعات اخبار | 24/3 | 01/1 | |||
18 | آشنایی با وب سایت های مربوط به شبکه های تلویزیونی مورد علاقه تان | 17/3 | 15/1 | |||
19 | مهارت در تحلیل پیام های رسانه های مختلف از نظر قوت و ضعف | 26/3 | 81/0 | |||
20 | مهارت در ترکیب پیام های مختلف رسانه ها به منظور رسیدن به واقعیت جهان | 11/3 | 03/1 | |||
21 | مهارت در ارزیابی پیام های اخلاقی رسانه ها | 49/3 | 76/0 | |||
22 | مهارت در ارزیابی محتوای رسانه ها | 41/3 | 05/1 | |||
مهارت سواد رسانه ای | 37/3 | 13/1 | ||||
داده های مندرج در جدول 1 نشان می دهد که مهارت های سواد رسانه ای کارکنان مورد بررسی با میانگین 37/3 در حد متوسط و تا حدودی بالاتر از متوسط بوده است. طیف میانگین های به دست آمده در زمینه های مهارت های سواد رسانه ای از 07/3 برای "مهارت در رابطه با داوری و قضاوت پیام های مختلف رسانه ها نظیر مسائل جنسیتی، نژاد پرستی و غیره" تا 73/3 برای "مهارت در جلوگیری از سردرگمی خود و تمرکز برروی کارهایی نظیر تماشای تلویزیون، گوش دادن به رادیو، مطالعه مطبوعات، استفاده از تلفن همراه و اینترنت" گسترده شده است.
جهت سنجش میزان شناخت کارکنان مورد بررسی نسبت به آسیب های احتمالی شبکه های اجتماعی پرسشنامه ای شامل 20 سئوال در چهار بخش تنظیم گردیده که نتایج مربوط به هر بخش در جدول ذیل به صورت توصیفی آمده است.
جدول 2 آگاهی نسبت به آسیب های احتمالی شبکه های اجتماعی
ردیف | نوع آسیب | میانگین | انحراف استاندارد |
1 | آسیب های فرهنگی | 67/3 | 86/0 |
2 | آسیب های اجتماعی | 38/3 | 91/0 |
3 | آسیب های خانوادگی | 40/3 | 01/1 |
4 | آسیب های فردی- روانی | 92/3 | 081/0 |
آگاهی نسبت به آسیب های شبکه های اجتماعی | 60/3 | 094/0 | |
همانگونه که داده های مندرج در جدول 2 نشان می دهد، میزان آگاهی پاسخ گویان نسبت به آسیب های شبکه های اجتماعی با میانگین 60/3 در حد بالاتر از متوسط قرار داشته است. همچنین میانگین های به دست آمده در ابعاد مختلف نشان می دهد که بهترین وضعیت مربوط به آگاهی از آسیب های فردی- روانی شبکه های اجتماعی با میانگین 92/3 بوده است. پس از آن آگاهی کارکنان مورد بررسی نسبت به آسیب های فرهنگی با میانگین 67/3 قرار داشته و سپس آگاهی نسبت به آسیب های خانوادگی با میانگین 40/3 و در نهایت نیز آگاهی نسبت به آسیب های اجتماعی استفاده از این شبکه ها با میانگین 38/3 قرار داشته است.
براي مشخص كردن نوع آزمون مورد استفاده براي اثبات یا رد فرضیه های تعيين شده براي پژوهش ابتدا اقدام به بررسي نرمال يا غير نرمال بودن توزیع داده هاي مربوط به فرضيات کرده که براساس نتایج به دست آمده از بین آزمون های آماری پارامتریک و غیرپارامتریک، آزمون آماری مناسب جهت آزمون فرضیه های پژوهش انتخاب گردد. جدول 3 نتایج آزمون کولموگروف- اسمیرنوف (ks) را نشان می دهد.
جدول 3 آزمون وضعیت توزیع داده ها
متغیر | P-Value | سطح خطا (α) | نتيجه آزمون |
سواد رسانه ای | 085/0 | 05/0 | توزیع داده ها نرمال |
آسیب های شبکه های اجتماعی | 112/0 | 05/0 | توزیع داده ها نرمال |
همانگونه كه در جدول 3 مشاهده مي شود، در مورد هر دو متغیر سطح معناداری (P) از سطح خطا (05/0) بزرگ تر بوده که نشان دهنده نرمال بودن توزیع داده هاست، لذا برای آزمون فرضیه های پژوهش از آزمونt تک متغیر و آزمون همبستگی پیرسون استفاده شده است.
آزمون فرضیه اول پژوهش: مهارت های سواد رسانه ای کارکنان مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری و پایگاه استنادی علوم جهان اسلام بالاتر از حد متوسط است.
جدول 4 مهارت های سواد رسانه ای کارکنان
میانگین | اختلاف میانگین | t | درجه آزادی | سطح معناداری | نتيجه آزمون |
37/3 | 37/0 | 737/5 | 79 | 0001/0 | رد فرض صفر |
چنانكه داده های مندرج در جدول 4 نشان می دهد، با توجه به سطح معناداری (0001/0) که از مقدار بحرانی آن یعنی 05/0 کوچک تر است، نمره به دست آمده از نظرات پاسخ گویان نمایانگر تفاوت معنادار بین میانگین به دست آمده با میانگین نظری یعنی 3 در طیف لیکرت می باشد. از آنجایی که میانگین نمرات به دست آمده بیشتر از میانه یا میانگین نظری بوده و این تفاوت نیز معنادار است، این نتیجه گرفته می شود که براساس خود اظهاری پاسخ گویان میزان سواد رسانه ای آن ها بالاتر از متوسط بوده است. بنابراین فرضیه صفر رده شده و فرض خلاف یا همان فرضیه پژوهش تأیید می گردد.
آزمون فرضیه دوم پژوهش: بین مهارت های سواد رسانه ای کارکنان مورد بررسی و میزان آگاهی آن ها از آسیب های شبکه های اجتماعی (فرهنگی، اجتماعی، خانوادگی و فردی- روانی) رابطه معناداری وجود دارد.
جدول 5 رابطه بین مهارت های سواد رسانه ای و میزان آگاهی از آسیب های شبکه های اجتماعی
متعيير مستقل | متغیر وابسته | ضريب همبستگي | سطح معني داري |
مهارت های سواد رسانه ای | میزان آگاهی از آسیب های فرهنگی شبکه های اجتماعی | 439/0 | 0001/0 |
میزان آگاهی از آسیب های اجتماعی شبکه های اجتماعی | 512/0 | 0001/0 | |
میزان آگاهی از آسیب های خانوادگی شبکه های اجتماعی | 442/0 | 0001/0 | |
میزان آگاهی از آسیب های فردی- روانی شبکه های اجتماعی | 241/0 | 002/0 | |
میزان آگاهی از آسیب های شبکه های اجتماعی | 482/0 | 0001/0 |
با توجه به داده های مندرج در جدول 5 و سطوح معناداری به دست آمده که همگی کوچک تر از مقدار بحرانی آن یعنی 05/0 بوده، در تمامی موارد فرضیه صفر رد شده و فرضیه خلاف یا همان فرضیه پژوهش مورد پذیرش قرار می گیرد. بنابراین با 95 درصد اطمینان می توان گفت که بین مهارت های سواد رسانه ای و میزان آگاهی کارکنان مورد بررسی نسبت به آسیب های شبکه های اجتماعی و تمامی ابعاد آن رابطه مثبت و معناداری وجود داشته است. بدین معنا که بهبود مهارت های سواد رسانه ای موجب افزایش میزان آگاهی کارکنان نسبت به آسیب های شبکه های اجتماعی گردیده و بالعکس. نگاهی به شدت همبستگی ها نشان می دهد که در تمامی موارد به جز همبستگی بین مهارت های سواد رسانه ای با میزان آگاهی از آسیب های فردی- روانی شبکه های اجتماعی که شدت متوسط همبستگی را نشان می دهد، در سایر موارد شدت همبستگی بالاتر از متوسط و تا حدودی قوی بوده است.
بحث و نتیجهگیری
امروزه شبکه های اجتماعی و انتشار اخبار و اطلاعات مختلف در آن ها از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و به چالشی بزرگ پیش روی خانواده ها، سیاست گذاران و تمامی اقشار جامعه تبدیل شده است. یکی از راه های استفاده درست از این فناوری ها مجهز بودن به مهارت های لازم از قبیل مهارت های سواد رسانه ای می باشد، با توجه به اهمیت سواد رسانه ای در دنیای امروز و تنوع منابع اطلاعاتی و دیجیتالی، پژوهش حاضر به دنبال بررسی رابطه بین سواد رسانه ای و میزان آگاهی کارکنان مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری و پایگاه استنادی علوم جهان اسلام از آسیب های شبکه های اجتماعی بوده است.
نتایج آزمون فرضیه اول پژوهش نشان دادکه میزان سواد رسانه ای کارکنان مورد بررسی بالاتر از حد متوسط بوده است. یافته های پژوهش اشرفی ریزی و همکاران (1393) و همچنین زنده بودی و زنده بودی (1392) نیز بیانگر بالاتر بودن میزان سواد رسانه ای دانشجویان مورد بررسی در پژوهش های آن ها از حد متوسط بوده است. با گسترش تکنولوژی ها و فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی امکانات و شرایط جدیدی برای بشر ایجاد شده که استفاده از این امکانات و شرایط نیاز به توانایی ها و مهارت های جدید و خاصی دارد. یکی از این مهارت ها که در عصر ارتباطات و رسانه، امروزه از اهمیت ویژه ای برخوردار است، سواد رسانه ای می باشد. امروزه با حجم و تنوع عظیم رسانه های ارتباطی به ویژه شبکه های اجتماعی و انواع مختلف منابع دیجیتالی جهت کسب خبر و اطلاعات توسط افراد جامعه، اهمیت سواد رسانه ای بیش از پیش نمایان گردیده است. طبیعی است افراد مجهز به این مهارت ها می توانند با ارزیابی مناسب از اطلاعات و اخبار دریافتی در رسانه های مختلف دست به انتخاب زده و اطلاعات معتبر را از اطلاعات نامعتبر به خوبی تشخیص داده و رفتار اطلاعاتی و مطالعاتی مناسبی را در تقابل با این رسانه ها داشته باشند. افراد جامعه و همچنین کارکنان مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری و پایگاه استنادی علوم جهان اسلام، در مواجهه زیاد با رسانه ها و منابع الکترونیکی و دیجیتالی رفته رفته با این منابع و نحوه استفاده از آن ها آشنا شده و شاید به این علت مهارت های خود را در این زمینه زیاد ارزیابی می نمایند. حال آنکه ممکن است در واقع آن ها مهارت های کافی جهت ارزیابی این منابع را از منظر اعتبار اطلاعات و اخبار منتشر شده در آن ها نداشته باشند. البته یافته های پژوهش نیز نشان داد که مهارت آن ها در زمینه سواد رسانه ای در حد بالاتر از متوسط بوده ولی براساس میانگین به دست آمده از مطلوبیت لازم برخوردار نبوده است. بنابراین افراد مورد بررسی نیاز به آموزش و فراگیری بیشتر مهارت های سواد رسانه ای دارند و سازمان و مسئولین مربوطه باید برنامه هایی در این زمینه در جهت افزایش میزان سواد رسانه ای کارکنان خود تدارک ببینند.
نتایج آزمون فرضیه دوم پژوهش نشان داد که بین مهارت های سواد رسانه ای و میزان آگاهی کارکنان مورد بررسی از آسیب های شبکه های اجتماعی (فرهنگی، اجتماعی، خانوادگی و فردی- روانی) رابطه مثبت و معناداری وجود داشته است. به این مفهوم که هر چه میزان سواد رسانه ای آن ها افزایش یابد، آگاهی آن ها نسبت به آسیب های شبکه های اجتماعی نیز افزایش می یابد و بالعکس کاهش مهارت های سواد رسانه ای منجر به کاهش میزان آگاهی آن ها از آسیب های شبکه های اجتماعی می گردد. در این راستا یافته های پژوهش تقی زاده (1391) نشان داد که رابطه معکوسی بین مهارت های سواد رساانه ای و آسیب های نوپدید فضای مجازی وجود دارد. همچنین نتایج پژوهش لیویکستون (2014) نشان داد که افزایش مهارت های سواد رسانه ای می تواند نقش موثری در مصون نگه داشتن کودکان از آسیب های شبکه های اجتماعی داشته باشد. از سوی دیگر یافته های پژوهش فانگ (2005) بیانگر آن بوده که آموزش سواد رسانه ای از طریق ایجاد تفکر خلاق و دید انتقادی در افراد موجب آن می شود که آن ها پذیرش کورکورانه ای از پیام های رسانه ها و شبکه های اجتماعی نداشته باشند و با نگاهی نقادانه به این پیام ها آن ها را مورد ارزیابی دقیق و موشکافانه قرار دهند. در تبیین این مسئله باید گفت که مهارت های سواد رسانه ای از طریق افزایش دید انتقادی و پرسشگر افراد آن ها را نسبت به آسیب های مختلفی که در کنار فواید فراوان برای شبکه های اجتماعی قائل هستیم، آگاه تر نموده و افراد مجهز به مهارت های سواد رسانه ای با شناخت و آگاهی نسبت به این آسیب ها سعی می کنند استفاده بهینه و آگاهانه ای از شبکه های اجتماعی داشته باشند. مجهز بودن به مهارت های سواد رسانه ای به معنای عدم استفاده از رسانه و شبکه های اجتماعی نیست، بلکه به معنی استفاده بهینه و کارآمد از ظرفیت های این ابزارهای جدید تکنولوژیکی است.
با توجه به یافته های پژوهش حاضر و مرور پیشینه ها به نظر می رسد در دنیای دیجیتالی و اطلاعاتی امروز مجهز بودن افراد به مهارت ها و سوادهای جدید از جمله سواد رسانه ای از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و افراد باید برای فراگیری این مهارت ها اقدام نمایند؛ تا بتوانند با معیارهای مناسب به ارزیابی شبکه های اجتماعی و اخبار و اطلاعات مندرج در آن ها پرداخته و اطلاعات صحیح و کارآمد را برای تصمیم گیری های خود مورد استفاده قرار دهند. از این رو در تمامی اقشار جامعه به ویژه کارکنان مورد بررسی که هم به عنوان متخصصان اطلاع رسانی عمل می کنند و هم به عنوان پدران و مادران و افراد تأثیرگذار در جامعه، فراگیری مهارت های سواد رسانه ای و افزایش دید انتقادی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و مسئولین و سیاستگزاران باید به این مسئله توجه ویژه ای داشته باشند. با توجه به یافته های پژوهش حاضر، تجربه های پژوهشگران و مشاهدات در خلال انجام پژوهش پیشنهادهای زیر ارائه می گردد:
1. برگزاری کارگاه های آموزش سواد رسانه ای از سوی مدیران و برنامه ریزان جهت افزایش میزان سواد رسانه ای افراد به ویژه کارکنان مورد بررسی.
2. برگزاری کارگاه های آموزشی آشنایی با شبکه های اجتماعی و روش های ارزیابی آن ها.
3. تشویق کارکنان به شرکت در همایش ها و سمینارهای مربوط به سواد رسانه ای و شبکه های اجتماعی با توجه به همه گیر شدن این فناوری ها.
4. آموزش مهارت های سواد رسانه ای و همچنین آسیب های شبکه های اجتماعی از طریق رسانه های ارتباط جمعی از قبیل رادیو و تلویزیون.
منابع
اشرفی ریزی، حسن؛ حسن زاده، دلارام و کاظم پور، زهرا (1393). میزان سواد رسانه ای و اطلاعاتی در بین دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی اصفهان براساس شاخص های سواد رسانه ای و اطلاعاتی یونسکو. مدیریت اطلاعات سلامت، 11 (4)، 424-434.
امیری، عبدالرضا؛ نوری مرادآبادی، یونس و بساطیان، محمد (1390). بررسی رابطه استفاده از شبکه های ماهواره ای و گرایش بهره برداران به آسیب های اجتماعی در بین جوانان شهر کرج. فصلنامه نظم و امنیت انتظامی، 4 (4)، 117-142.
بیگدلی، زاهد و نصیری، ماریا (1392). تحلیل وضعیت سواد رسانه ای دانشجویان کارشناسی ارشد مجموعه رشته های علوم انسانی شهر اهواز براساس رویکرد نظری تامن. مجله روان شناسی اجتماعی، 8 (29)، 99-117.
تقی زاده، عباس (1391). ارتقای سواد رسانه ای زمینه کاهش آسیب های اجتماعی نوپدید فضای مجازی. نخستین کنگره ملی فضای مجازی و آسیب های اجتماعی نوپدید، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، 19 آذرماه، تهران.
خدایاری، کلثوم؛ دانشور حسینی، فاطمه و سعیدی، حمیده (1393). میزان و نوع استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی (مطالعه موردی: دانشجویان دانشگاه آزاد مشهد). فصلنامه پژوهش های ارتباطی، 21 (1)، 167-192.
زارع کهن، نفیسه (1393). ارتقای سواد رسانه ای لازمه تحقق جامعه مدنی. رسانه، 25 (4)، 109-119.
زندوانیان، احمد و زین العابدینی، زهره (1395). رابطه سواد رایانه ای و تجربه شبکه های اجتماعی مجازی در دانشجویان دختر دانشگاه یزد. نامه آموزش عالی، 9 (33)، 63-81.
زنده بودی، خیری و زنده بودی، فاطمه (1392). مطالعه نقش سواد رسانه ای دانشجویان در میزان تأثیرپذیری آن ها از تبلیغات تجاری. مطالعات رسانه ای، 8 (20)، 169-180.
عباسی قادی، مجتبی و میرعلی سیدخوندی، زینب (1391). سواد رسانه ای مخاطبان رسانه های نوشتاری در شهر تهران. مطالعات فرهنگ- ارتباطات، 13 (20)، 117-141.
Asparouhova, K. (201). Tweens logged in: How social norms and media literacy relate to children's usage of social media, Master Thesis, Department of Media and Communication, School of Economics and Political Science, London.
El-Sated, H., Firoz, M. &Dzamtoska, S. (2015). Social changes & social media usage amongst Emirati female.Online Journal of Communication and Media Technologies, Special Issue, December, 102-116.
Livingstone, S. (2014). Developing social media literacy: How children learn to interpret risky opportunities on social network sites. Communications, 39 (3), 283-303.
Papaioannou, T. (2011).Assessing digital media literacy among youth through their use of social networking sites.Revista de InformaticaSociala, 8 (15), 36-48.
Phang, A. (2005). Add a dose of media literacy in the media diplomas curriculum and syllabus. Retrieved July 13, 2016, website: www.esd.sp.edu.sg/eetc/eetc07/docs/JTP/Medialiteracy_annaphang.pdf.
[1] . Castells
[2] . Phang
[3] . Livingstone
[4] . Asparouhova
[5] . El-Sayed, Firoz&Dzamtoska
[6] . Papaioannou