تحلیل جاندار انگاری عشق در دیوان شمس

محورهای موضوعی : زبان و ادبیات فارسی

زینب حسینی ¹ , نازنین درویشی ²

1 - دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
2 - دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1399/04/05 تاریخ پذیرش : 1399/08/06 تاریخ انتشار : 1399/11/01

کلید واژه: عشق, مولوی, غزلیات شمس, جاندارانگاری,

چکیده مقاله :

یکی از محوری‌ترین مفاهیم بیان شده در اشعار عرفانی فارسی، عشق است که در قرن هفتم به بنیادی‌ترین اندیشۀ مولوی در غزلیات شمس تبدیل شد. عشق در غزلیات شمس دارای شخصیت انسانی با ویژگی‌های رفتاری خاص است. چیستی صفات انسانیِ حمل شده بر عشق و نحوه و جایگاه بروز این ویژگی‌ها در مسیر عرفان با توجه به تلقی مولوی از عشق حائز اهمیت است. در این پژوهش صفات و رفتارهای عشق به عنوان موجودی کنش‌گر از غزلیات شمس استخراج شد. کنش‌های عشق در مسیر اعتلای عاشق در رسیدن به حق در پنج مرحلۀ اصلی، که خود شامل سی ویژگی عشقِ انسان‌نماست، دسته‌بندی شد. نتایج نشان می‌دهد که عشق در تجلی صفات خویش بر عاشق از قهری‌ترین بروز خود که خونخوار است به لطیف‌ترین نمود خود که مادر است حرکت می‌کند. مولوی پررنگ‌ترین تصویر عشق را با ویژگی‌های حوزۀ عیش و شادخوای و نیز معشوقی گره زده است و این مفاهیم بیشترین بسامد را دارند. سپس دشمن بودن عشق است که با تصاویر جنگجو، خونخوار، دزد و نظایر آن را نشان می‌دهد و سومین ویژگی مورد توجه مولوی راهنما بودن عشق است. شواهد نشان می‌دهد تصاویری که مولوی در قالب تشخیص از عشق ارائه می‌دهد، بر جنبۀ مهرآمیز عشق تأکید دارد که تا اندازه‌ای با تصویر عشق به عنوان موجودی قهار که در نگاه اول از غزلیات شمس به دست می‌آید، مغایرت دارد.

چکیده انگلیسی:

Love is one of the most important concepts expressed in Divan-e Shams, where it has a human personality with specific behavioral characteristics. The human traits attributed to love, and the manner of occurrence of these features in the path of mysticism is important given Mowlavi's perception of love. In this research, the traits and behaviors of love as an acting being were extracted from Divan-e Shams, and the actions of love on the path of the lover's uprising in reaching God, were categorized in five main stages. Manifesting its traits to the lover, love moves from its most intense incarnation, which is “bloodthirsty”, to its most delicate expression which is “mother”. The most intense image of love shows characteristics related to ”pleasure” and “being loved” , and these concepts are most frequent. Then there’s “enmity” with images like “aggressive”, “bloodthirsty”, etc. The third feature is love’s being “guide”. These images, emphasizes on the affectionate aspects of love. That is in conflict with the image of love as a powerful being which is seen at the first look at Divan-e Shams.

منابع و مأخذ:

1. پورنامداریان، تقی (1375)، رمز و داستان‏های رمزی در ادب فارسی، تهران: علمی فرهنگی، چاپ پنجم.


2. ______________ (1384)، در سایة آفتاب، تهران: سخن، چاپ دوم.


3. حافظ شیرازی، شمس الدین محمد (1387)، دیوان، بر اساس نسخۀ غنی و قزوینی، تهران: زرین و سیمین.


4. داورپناه، امیر (1386)، «شخصیت بخشی به مفاهیم انتزاعی در غزلیات شمس»، مجلۀ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شمارۀ 64-63، صص 295-323.


5. زرقانی، سیدمهدی؛ مهدوی، محمدجواد؛ آیاد، مریم (1392)، «تحلیل شناختی استعاره‏های عشق در غزلیات سنایی»، جستارهای نوین ادبی، دورۀ 46، شمارة 183، صص 30-1.


6. ______________؛ مهدوی، محمدجواد؛ آیاد، مریم (1393)، «تطور استعارة عشق از سنایی تا مولانا»، ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، دورۀ 6، شمارة 11، صص 79-43.


7. سنایی، مجدود بن آدم (1388)، دیوان، به سعی و اهتمام مدرس رضوی، تهران: سنایی، چاپ هفتم.


8. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1375)، صورخیال در شعر فارسی، تهران: آگاه، چاپ ششم.


9. شمس قیس، محمد بن قیس (1368)، المعجم فی معاییر اشعار العجم، به تصحیح محمد قزوینی، تهران: دانشگاه تهران.


10. عطار، محمد بن ابراهیم (1359)، دیوان، حواشی و تعلیقات از م. درویش، تهران: جاویدان، چاپ دوم.


11. ___________________ (1391)، تذکره‏الاولیاء،  بررسی، تصحیح متن، توضیحات و فهارس از محمد استعلامی، تهران: زوار، چاپ بیست و سوم. 


12. مقدادی، بهرام (1378)، فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی از افلاطون تا عصر حاضر. تهران: فکر روز.


13. مولوی، جلال‏الدین محمد بن محمد (1391)، کلیات شمس تبریزی، با مقدمۀ بدیع‏الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر، چاپ بیست و یکم.


14. ________________________ (1357)، مثنوی معنوی، به سعی و اهتمام و تصحیح رینولد الن نیکلسون، تهران: امیرکبیر، چاپ پنجم.


15. ولی‎زاده پاشا، لیلا (1397)، بازتاب مفهوم عشق در غزلیات شمس و قرآن کریم با رویکرد استعارة شناختی، رسالۀ دکتری، دانشگاه الزهرا.

Cuddon, J.A. (1370) A Dictionary Literary Terms. Tabriz: Chehr.

Gray, Martin. (1986 ) A Dictionary of Literary Terms. England: Longman.

The Encyclopedia of Poetry and Poetics. (1969) Edited by Alex Preminger and Others.USA: Princeton.

1. Attar-e Neyshabouri. (1980). Divan. Commented by M. Darvish. Tehran: Javidan.


2. Attar-e Neyshabouri. (2012). Tazkirat al-Awliya. Edited and commented by Mohammad Estelami. Tehran: Zavvar.


3. Cuddon, J.A. (1999) A Dictionary Literary Term and Literary Theory. England: Penguin Books.


4. Amir. (2007). Characterization of Abstract Consept in Diwane-Shams. Institute of Humanities and Cultural Studies. No. 63-64; pp. 295-323.


5. A. Bakharzi.S. Two mystical treatises on love. (1980). By effort of Iraj Afshar. Tehran: Manouchehri.


6. Gray, Martin. (1986) A Dictionary of Literary Terms. England: Longman.


7. Magdi Vahba. (1974). A Dictionary of Literary Terms, English, French, Arabic. Beirut.


8. Jalah-e-Din Mohammad. (2012). Divan-e Shams-e Tabrizi. Edited by Forouzanfar. Tehran: Amirkabir.


9. Jalah-e-Din Mohammad. (1978). Masnavi. Edited by Reynold.A.Nicholson. Tehran: Amirkabir.


10. Bahram. (1999). Dictionary of Literary Criticism Terminology: from Plato to the Present Age. Tehran: Fekr-e Rooz.


11. Taghi. (1996). Symbolism and symbolic stories in Persian literature. Tehran: Elmi-Fahangi.


12. Taghi. In the Shadow of the Sun. (2005). Tehran: Sokhan.


13. (2008). Divan. Based on Ghani and Ghazvini’s version. Tehran: Zarrin and Simin.


14. Zia’al-din. (2009). Introduction to the Basics of Mysticism and Sufism. Tehran: Samt Publication.


15. Sanai-e Ghaznavi. (2009). Divan. By effort of Modarres-e Razavi. Tehran: Sanai.


16. Shafiei Kadkani. M. (1996). Poetic Imagery in Persian Poetry. Tehran: Agah.


17. Shams-e Gheys-e Razi. (1989). Al-mo’jam Fi Ma’aeer-e Ash’ar Al-ajam. Edited by Mohammad Ghazvini. Tehran: Tehran University Pub.


18. M. Mahdavi. M. Ayad. M. (2013). Cognitive Analysis of Love Metaphors in Ghazaliat-e Sanai. New Literary Studies. V. 46. No. 183; pp. 1-30.


19. M. Mahdavi. M. Ayad. M. (2013). The Evolution of the Metaphor of Love from Sanai to Mawlavi. Mystical Literature of Al-zahra University. V.6. No; 11. pp. 43-79.


20. Valizade pasha. Leila. (2018). Reflection of the Concept of Love in Divane-e Shams and the Holy Quran with a Metaphorical Approach. Ph.D Thesis: Al-zahra University


21. The Encyclopedia of Poetry and Poetics. (1969). Edited by Alex Preminger and Others.USA: Princeton.