جادوی مجاورت؛ شگردی فرمالیستی در غزل‌های حسین منزوی
محورهای موضوعی : زبان و ادبیات فارسیشایسته سادات حسینی رباط 1 , عنایت الله شریف پور 2 * , غلامعباس ذاکری 3
1 - دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سیرجان، دانشگاه آزاد اسلامی، سیرجان، ایران.
2 - گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سیرجان، دانشگاه آزاد اسلامی، سیرجان، ایران.
3 - استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سیرجان، دانشگاه آزاد اسلامی، سیرجان، ایران.
کلید واژه: نقد فرمالیستی, جادوی مجاورت, توازن آوایی, تکرار, غزل‌های حسین منزوی.,
چکیده مقاله :
در مکتب نقد فرمالیسم جادوی مجاورت یکی از شگردهایی است که در القای معنی و شکل‌دهی موسیقی کلام نقش برجسته‌ای دارد. این مقوله در حوزۀ فرم شعر بررسی می‌شود و از انواع برجسته‌سازی، زیرمجموعۀ قاعده‌افزایی است. بنابراین برای یافتن آن باید به انواع توازن پرداخت؛ یعنی توازن آوایی، واژگانی و نحوی. توازن آوایی شامل عروض و انواع تکرارها در قالب واج و واژه است و بدین منظور باید به بررسی واج‌آرایی و تکرار پرداخت. توازن واژگانی که از مصداق‌های آن قافیه، انواع جناس، تسجیع، ترصیع و موازنه است. توازن نحوی تکرار الگوهای نحوی زبان است که از شیوه‌های اثرگذار در برجسته‌سازی زبان بوده و شامل اعداد، تنسیق‌الصفات، قلب و لف ونشر است. توازن به این دلیل که از همنشینی و تکرار واج به وجود می‌آیند، موجب موسیقایی شدن کلام شده و بر تأثیر آن می‌افزایند. در پژوهش حاضر، با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و با ارائۀ برجسته‌ترین نمونه‌ها جادوی مجاورت را به مثابه یکی از تمهیدات فرمالیستی در غزل‌های حسین منزوی بررسی کرده‌ایم. می‌توان گفت جلوه‌های جادوی مجاورت در غزل‌های این شاعر با توجه به تقسیم‌بندی کورش صفوی در زیرمجموعۀ توازن آوایی قابل ذکر است و منزوی از این طریق بر غنا و تأثیرگذاری غزل خود افزوده است. نتیجه اینکه از انواع توازن واژگانی، جناس اشتقاق، جناس زاید و جناس اختلافی بیشترین بسامد را به خود اختصاص داده‌اند. منزوی با به‌کاربردن قوافی طولانی و هماهنگ که از نوع توازن واژگانی است، در زمینۀ جادوی مجاورت هنرنمایی چشمگیری کرده است. در اشعار وی توازن نحوی که در بردارندۀ صنایعی مانند اِعداد، تنسیق‌الصفات، قلب و لف‌ونشر است نیز شاهدمثال‌های هم‌نوایی به دست آمد.
In the critical school of formalism, the magic of proximity is actually one of the techniques that plays a prominent role in inducing meaning and shaping the music of the word. This category is investigated in the field of the form of poetry, and it is a sub-set of rule-adding among the types of accentuation. Therefore, to find it, you have to pay attention to the types of balance. It means phonetic, lexical and syntactic balance. Phonetic balance includes prosody and all kinds of repetitions in the form of phonemes and words, and for this purpose, phonological arrangement and repetition should be investigated. Balance, due to the fact that it comes from coexistence, neighborhood and repetition of sounds, makes words musical and adds to its impact. Perhaps, when a word has a special accompaniment, it convinces the listener with the magic of its song that this word has an original meaning, and because the acceptance of the melodious word is easier, this component is called the magic of proximity. In the present research, using the descriptive-analytical method and presenting examples, we examined the magic proximity as one of formalist arrangements in Hossein Monzavi's sonnets. It can be said that the magical effects of proximity in Hossein Monzavi's sonnets, according to Koresh Safavi's division of types of balance, can be mentioned more in the phonetic balance subcategory, and Monzavi has increased the richness and impact of his ghazals in this way. The result is that among the types of lexical balance, derivational puns, redundant puns, and discordant puns have the highest frequency. By using long and harmonious rhymes, which is a type of lexical balance, Monzavi has made an impressive performance in the field of proximity magic. In his poems, the syntactic balance, which is the vector of industries such as numbers, harmonizing-characters, heart, and writing, is also a witness of examples of harmony.
پارس‌پور، آیدا (1396، ارديبهشت). جلوه‌هایی از جادوی مجاورت در غزلیات شمس. سومین همایش متن‌پژوهی ادبی (نگاهی تازه به آثار مولانا). دانشگاه علامه طباطبايي. تهران. ايران. https://civilica.com/doc/639716.
پاینده، حسین (1382). گفتمان نقد. تهران: روزنگار.
جعفری آذرمانی، مریم (۱۳۹۴). معنای دیگر: تحلیل معانی ضمنی در شعر حسین منزوی بر اساس نظریه تحلیل گفتمان پل گرایس. تهران: فصل پنجم.
خزانه‌دارلو، محمدعلی؛ ایران‌نژاد نجف‌آبادی، مجید (1395، ارديبهشت). فرمالیسم و جادوی مجاورت در نفثه‌المصدور. همایش ملی ادبیات غنایی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد. نجف‌آباد. ايران. https://civilica.com/doc/520896.
رهبریان، محمدرضا (۱۴۰۰). در سراب امن و امان: زندگی و شعر حسین منزوی. تهران: ثالث.
شریفی، فیض (۱۳۹۳). شعر حسین منزوی از آغاز تا امروز. تهران: نگاه.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1377). جادوی مجاورت. مجلۀ بخارا. 1 (2)، 16-26.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1391). رستاخیز کلمات. تهران: سخن.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392). موسیقی شعر. تهران: آگه.
شفيعی کدکنی، محمدرضا؛ گلچين، ميترا (1381). جلوه‌هایی از جادوی مجاورت در مثنوی. ضميمۀ مجلۀ دانشکدۀ ادبيات و علوم انسانی، دانشگاه تهران. ش. 4 و 5.
شمیسا، سیروس (1393). نقد ادبی. تهران: میترا.
صفوی، کورش (1394). از زبان‌شناسی به ادبیات. جلد 1 و2 (نظم و نثر). تهران: سورۀ مهر.
مکاریک، ایرنا ریما (1384). دانش‌نامۀ نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگه
ملاح، حسینعلی (1385). پیوند موسیقی و شعر. تهران: فضا.
منزوی، حسین (1388). مجموعه اشعار. به کوشش حسین فتحی. تهران: نگاه
موران، برنا (۱۳۹۶). نظریه‌های ادبیات و نقد. برگردان ناصر داوران. تهران: نگاه.
نجفی، ابوالحسن (1376). مبانی زبان‌شناسی. تهران: نیلوفر.
همایی، جلال الدین (1394). فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: هما.