ناامنی غذایی و توسعه پایدار شهری: تاملی در امنیت غذایی محلات شهر بیرجند

محمد اسکندری ثانی ¹ ( گروه جغرافیا دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بیرجند )
سعیده محمد ابادی ² ( دانشگاه بیرجند )
مهدی وفایی فرد ³ ( گروه جغرافیا، دانشگاه بیرجند )
جواد محمدآبادی ⁴ ( دانشگاه شهید بهشتی )

تاریخ ارسال : 1402/02/29 تاریخ تایید : 1403/03/06

کلید واژه: امنیت غذایی, کشاورزی شهری, سکونتگاه‌های شهری, شهر بیر‌جند,

چکیده مقاله :

تأمین امنیت غذایی، یکی از شروط تحقق امنیت ملی و از ارکان توسعه اقتصادی است. در طول قرن حاضر باتوجه‌به برهم‌خوردن تعادل این رابطه، بحران مواد غذایی به یکی از چالش‌های بزرگ شهرنشینی تبدیل‌شده است. باتوجه‌به افزایش جمعیت شهرها، خشکسالی‌ها، تغییرات اقلیمی، کووید 19، جنگ روسیه و اکراین، چالش امنیت غذایی در شهرها خود را به‌شدت بیشتری نشان داده است. این پژوهش به بررسی وضعیت امنیت غذایی و رتبه‌بندی محلات شهر بیرجند پرداخته است. نوع این تحقیق کاربردی و توسعه‌ای است. برای شاخص‌سازی و اندازه‌گیری امنیت غذایی از میان روش‌های غیرمستقیم مانند استفاده از سطح درآمد و روش‌های مستقیم مانند شاخص‌های امنیت غذایی از طریق پرسش‌نامه امنیت غذایی استاندارد استفاده شده نتایج حاصله نشان می‌دهد که در جامعه شهروندان امنیت غذایی در حد متوسط است و مقایسه سرانه مصرف مواد غذایی شهر بیرجند در قیاس با میانگین کشوری و بین‌المللی پایین است و نتایج حاصل از تحلیل خوشه‌ای برای سطح‌بندی فضایی محله‌های شهر بیرجند بر اساس متغیر میزان مصرف کالاهای اساسی، محله‌ جوادیه از لحاظ وضعیت میزان مصرف کالاهای اساسی نسبت به محله‌های دیگر در سطح پایین‌تری قرار می‌گیرد. همچنین در تحلیل خوشه‌ای و سطح‌بندی فضایی محله‌های شهر بیرجند بر اساس متغیر امنیت غذایی کالاهای اساسی، محله‌های مهرشهر، پاسداران، جوادیه، جمهوری، توحید شباهت بیشتری به هم دارند و نسبت به محله‌های دیگر در گروه پایین‌تری قرار می‌گیرند؛ لذا ضرورت دارد تا برنامه‌ریزان در جهت رفع نابرابری فضایی محلات شهر دررابطه‌با امنیت غذایی راهکارهایی از جمله کشاورزی شهری را اتخاذ کنند.فقر و گرسنگی در تمام دوران زندگی اجتماعی بشر به‌عنوان معضلی اساسی وجود داشته است. تغذیة لازم، کافی و مناسب یکی از عوامل مهم سلامت جسم و روان افراد است. سرمنشأ رفاه فردی، امنیت غذایی فرد است

چکیده انگلیسی :

Ensuring food security is one of the conditions for realizing national security and one of the pillars of economic development. During the current century, due to the disruption of the balance of this relationship, the food crisis has become one of the major challenges of urbanization. Due to the increase in the population of cities, droughts, climate changes, Covid-19, the war between Russia and Ukraine, the challenge of food security in cities has shown itself more strongly. This research has investigated the food security situation and ranking of neighborhoods in Birjand city. The type of this research is applied and developmental. In order to index and measure food security among indirect methods such as the use of income level and direct methods such as food security indicators through the standard food security questionnaire, the results show that food security is average in the citizens' society and the per capita comparison of food consumption Birjand city is low in comparison with the national and international average, and the results of cluster analysis for the spatial stratification of neighborhoods in Birjand based on the variable of consumption of basic goods, Javadieh neighborhood is at a lower level in terms of the consumption of basic goods compared to other neighborhoods. is placed Also, in the cluster analysis and spatial stratification of the neighborhoods of Birjand based on the food security variable of basic goods, the neighborhoods of Mehrshahr, Pasdaran, Javadiyeh, Jumohri, Tawheed are more similar to each other and are in a lower group than other neighborhoods. take Therefore, it is necessary for planners to adopt solutions, including urban agriculture, in order to solve the spatial inequality of city neighborhoods in relation to food security

متن کامل:



Journal Research and Urban Planning ISSN (Print): 2228-5229 - ISSN (Online):  2476-3845

Spring 2021. Vol 12. Issue 44

 

 

 

 

Research Paper

Food insecurity and sustainable urban development: a reflection on food security - space in the neighborhoods of Birjand city

Abstract Ensuring food security is one of the conditions for realizing national security and one of the pillars of economic development. During the current century, due to the disruption of the balance of this relationship, the food crisis has become one of the major challenges of urbanization. Due to the increase in the population of cities, droughts, climate changes, Covid-19, the war between Russia and Ukraine, the challenge of food security in cities has shown itself more strongly. This research has investigated the food security situation and ranking of neighborhoods in Birjand city. The type of this research is applied and developmental. In order to index and measure food security among indirect methods such as the use of income level and direct methods such as food security indicators through the standard food security questionnaire, the results show that food security is average in the citizens' society and the per capita comparison of food consumption Birjand city is low in comparison with the national and international average, and the results of cluster analysis for the spatial stratification of neighborhoods in Birjand based on the variable of consumption of basic goods, Javadieh neighborhood is at a lower level in terms of the consumption of basic goods compared to other neighborhoods. is placed Also, in the cluster analysis and spatial stratification of the neighborhoods of Birjand based on the food security variable of basic goods, the neighborhoods of Mehrshahr, Pasdaran, Javadiyeh, Jumohri, Tawheed are more similar to each other and are in a lower group than other neighborhoods. take Therefore, it is necessary for planners to adopt solutions, including urban agriculture, in order to solve the spatial inequality of city neighborhoods in relation to food security.

 

Received Accepted:  PP:                                 Keywords: g Food security, urban sustainability, Birjand city, stratification of neighborhoods

 

 

 

Use your device to scan and read the article online

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Extended Abstract

 

Introduction

 

Poverty and hunger have existed as a fundamental problem throughout human social life. Necessary, sufficient and appropriate nutrition is one of the important factors of physical and mental health of people. The main source of personal well-being is food security. Today, food poverty has become one of the indicators of sustainable development and urban health. Today, the challenges of increasing hunger in the world, the lack of balance in people's daily diet, the destruction of the environment and natural resources, and similar issues have caused the issue of food security to become one of the most important issues of human societies

Methodology

In this research, descriptive-analytical research method is used to explain the food security situation in Birjand city. The statistical population is the citizens of different neighborhoods of Birjand city. For citizens, cluster sampling method was used to distribute questionnaires. Therefore, the number of 15 existing neighborhoods at the city level was selected and classified into six groups, based on the population of each neighborhood, the number of questionnaires was distributed and completed according to the population of the neighborhood. The type of this research is applied and developmental. The analysis of research data was done in two parts. In the descriptive statistics section, descriptive data was summarized and analyzed through frequency distribution table, mean, standard deviation and coefficient of variation. Binomial test is used in the inferential statistics section. Also, data cluster analysis was performed based on the food security variable and the food security variable of basic consumer goods

 Results and discussion

The results show that according to the surveyed people, the food security of their basic commodities is average, but the consumption of milk and dairy products, types of fish and red meat is lower compared to the world average, which is due to the high price of these goods and the lack of culture in consumption. Dairy products are not without influence in the country. And the results of the cluster analysis for the spatial stratification of the neighborhoods of Birjand based on the variable of consumption of basic goods Javadieh neighborhood is at a lower level in terms of the consumption of basic goods compared to other neighborhoods. Also, in the cluster analysis and spatial stratification of the neighborhoods of Birjand city based on the food security variable of basic goods, the neighborhoods of Mehrshahr, Pasdaran, Javadiyeh, Jumohri, Tawheed are more similar in terms of the food security status of basic goods and compared to the neighborhoods of They are placed in a lower group 

 

Conclusion

The reduction of the population in the villages and the increase in the population of the cities caused a major part of the world's producer population to become consumers. During the current century, due to the disruption of the balance of this relationship, the food crisis has become one of the major challenges of urbanization. The insignificant potentials of South Khorasan and successive droughts have increased the number of rural migrants and low-income groups, and this situation has caused the development of urban poverty and food insecurity in the city. The location of Birjand city in a dry and desert region on the one hand, climate changes and recent droughts on the other hand have reduced the production of agricultural products. As the production of agricultural products decreases, the prices increase. Also, the animal husbandry industry is overshadowed and the meat and dairy sector is gradually removed from the people's food basket. Therefore, it is necessary for planners to adopt solutions, including urban agriculture, in order to solve the spatial inequality of city neighborhoods in relation to food security

 

 

 

 

 

 

مقاله پژوهشی

ناامنی غذایی و توسعه پایدار شهری: تاملی در امنیت غذایی محلات شهر بیرجند 

 

 

چکیده تأمین امنیت غذایی، یکی از شروط تحقق امنیت ملی و از ارکان توسعه اقتصادی است. در طول قرن حاضر باتوجه‌به برهم‌خوردن تعادل این رابطه، بحران مواد غذایی به یکی از چالش‌های بزرگ شهرنشینی تبدیل‌شده است. باتوجه‌به افزایش جمعیت شهرها، خشکسالی‌ها، تغییرات اقلیمی، کووید 19، جنگ روسیه و اکراین، چالش امنیت غذایی در شهرها خود را به‌شدت بیشتری نشان داده است. این پژوهش به بررسی وضعیت امنیت غذایی و رتبه‌بندی محلات شهر بیرجند پرداخته است. نوع این تحقیق کاربردی و توسعه‌ای است. برای شاخص‌سازی و اندازه‌گیری امنیت غذایی از میان روش‌های غیرمستقیم مانند استفاده از سطح درآمد و روش‌های مستقیم مانند شاخص‌های امنیت غذایی از طریق پرسش‌نامه امنیت غذایی استاندارد استفاده شده نتایج حاصله نشان می‌دهد که در جامعه شهروندان امنیت غذایی در حد متوسط است و مقایسه سرانه مصرف مواد غذایی شهر بیرجند در قیاس با میانگین کشوری و بین‌المللی پایین است و نتایج حاصل از تحلیل خوشه‌ای برای سطح­بندی فضایی محله‌های شهر بیرجند بر اساس متغیر میزان مصرف کالاهای اساسی، محله­ جوادیه از لحاظ وضعیت میزان مصرف کالاهای اساسی نسبت به محله‌های دیگر در سطح پایین‌تری قرار می­گیرد. همچنین در تحلیل خوشه‌ای و سطح­بندی فضایی محله­های شهر بیرجند بر اساس متغیر امنیت غذایی کالاهای اساسی، محله­های مهرشهر، پاسداران، جوادیه، جمهوری، توحید شباهت بیشتری به هم دارند و نسبت به محله‌های دیگر در گروه پایین‌تری قرار می­گیرند؛ لذا ضرورت دارد تا برنامه‌ریزان در جهت رفع نابرابری فضایی محلات شهر دررابطه‌با امنیت غذایی راهکارهایی از جمله کشاورزی شهری را اتخاذ کنند.

تاریخ دریافت: تاریخ پذیرش:  شماره صفحات:                          واژه­های کلیدی: امنیت غذایی، پایداری شهری، شهر بیرجند، سطح‌بندی محلات

 

 

 

از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه:

 

فقر و گرسنگی در تمام دوران زندگی اجتماعی بشر به‌عنوان معضلی اساسی وجود داشته است. تغذیة لازم، کافی و مناسب یکی از عوامل مهم سلامت جسم و روان افراد است. سرمنشأ رفاه فردی، امنیت غذایی فرد است(Qadiri Masoom et al., 2015).

اخیراً، از سال 2016 به بعد، دومین هدف توسعه پایدار (¹SDG) "گرسنگی صفر" باهدف پایان‌دادن به گرسنگی، دستیابی به امنیت غذایی و بهبود تغذیه و ترویج کشاورزی پایدار است بااین‌حال، علی‌رغم تلاش‌های انجام شده در طول دهه‌های گذشته، ناامنی غذایی هنوز یک موضوع مبرم در بسیاری از کشورها است. به‌ویژه آنهایی که 

درحال‌توسعه هستندEgal, Florence 2019))در سال 2022 نا امنی شدید غذایی افزایش یافت که نشان‌دهنده وضعیت بدتر برای افرادی است که قبلاً با مشکلات جدی در ارتباط با ناامنی غذایی مواجه بودند که حدود 2.3 میلیارد نفر در جهان را شامل می‌شوند (UNICEF, 2021)امنیت غذایی مفهومی است چندبعدی که با تعامل مجموعه‌ای از عوامل بیولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی، کشاورزی و فیزیکی تعیین می‌شود، ازآنجایی‌که منابع دارای محدودیت است این محدودیت موجب نمی‌گردد که میزان جمعیت افزایش نیابد. ازاین‌رو گسترش فضاهای انسانی موجب ازدیاد فشار برای تغییرات کاربری شده و اثرات سوء زیست‌محیطی برای طبیعت در پی دارد. (Mira Ahmadi, 33:1394-49). مصرف كالا، انرژي و غذا كـه بـا بهـره برداري از منابع رابطه مستقيمي داشته و تأثير بسياري بر روي پايداري شهر دارد و مصرف گرايـي همـواره توسعه پايدار را با مخاطره مواجه ساخته است (Gholami and Khalji,1396) کشاورزی صنعتی نیز به طور مستمر تحت تأثیر تغییرات آب و هوایی با کمبود آب مواجه خواهد بود و انتظار می رود 129 کشور با افزایش تنش آبی به دلیل خشکسالی مواجه شوند( Steenkamp et al 2022)  همراه با اثرات مورد انتظار ناشی از تغییرات آب و هوایی، شهرنشینی سریع بر توانهای محیط های روستایی برای حمایت از نیازهای غذایی جمعیت رو به رشد شهری فشار بیشتری وارد خواهد کرد. (Ritchie, & Roser 2021).این استدلال‌ها نیاز به مداخله سیاستی بیشتر در کشورهای فقیر را برجسته می‌کنند زیرا در این کشورها تأثیرات شهرنشینی سریع، تغییرات آب و هوایی، فقر شهری  و ناامنی غذایی  شدیدتر است(Fao, 2022). با این حال، برنامه ریزان شهری از برنامه ریزی برای غذا غافل شده اند، زیرا این موضوع به عنوان یک موضوع روستایی بدون ارتباط با محیط شهری تلقی می شود (Slade et al 2016). بنابراین، در بین اولویت‌های اهداف توسعه در کشورها، دستیابی به امنیت غذایی اهمیت ویژه‌ای دارد (Jafari Thani and Bakhshudeh, 1387) در ایران نیز، طی دو دهه اخیر و به‌ویژه پس از تعهد ایران همراه با سایر کشورهای جهان برای مقابله با گرسنگی، سوءتغذیه و دستیابی به امنیت غذایی پایدار در نشست هزاره سران، توجه خاصی به امنیت غذایی و سنجش آن معطوف شد. از این رو اطلاع از وضعیت ناامنی غذایی در جامعه می‌تواند سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران را در راستای اتخاذ تصمیمات درست هدایت نماید. (Ghanyan; 2016). بیرجند یکی از شهرهای استراتژیک شرق کشور و مرکز استان خراسان جنوبی است. قرارگرفتن استان خراسان جنوبی در منطقه خشک و بیابانی از طرفی، تغییرات اقلیمی و خشک‌سالی‌های اخیر از طرف دیگر، مهاجرت به شهر بیرجند را شدت بخشیده و تولید مواد کشاورزی را کاهش داده است. با کاهش تولیدات کشاورزی و عدم دسترسی فیزیکی به محصولات غذایی و تامین محصولات از سایر استانها و هزینه های حمل ونقل سبب افزایش قیمت محصولات می شود که دسترسی اقتصادی را با مشکل مواجه و موجب ناامنی غذایی می‌شود . بر اساس بررسی­های طرح جامع بیرجند بخش­های شمالی شهر بیرجند عمدتاً قشرهای کارگری شهر را در خود جای‌داده­اند درحالی‌که بخش­های مرکزی و جنوبی شهر پذیرای شاغلین بخش­های مدرن و به‌خصوص دولتی و کارمندی می‌باشد. (Master plan of Birjand city, 1392)به‌طورکلی در شهر بیرجند در طی سال­های گذشته بر تعداد طبقه متوسط شهری افزوده ‌شده است. این در حالی است که به تعداد پتانسیل­های ناچیز کل منطقه و خشک‌سالی‌های متوالی بر تعداد مهاجرین روستایی و گروه­های کم‌درآمد نیز افزوده‌شده است و این وضعیت باعث توسعه فقر شهری  و ناامنی غذایی در شهر شده است. این پژوهش باهدف سنجش امنیت غذایی و رتبه‌بندی محلات شهر بیرجند بر اساس امنیت غذایی سعی دارد تا قدم مؤثری در جهت شناخت بهتر مسئله بردارد و زمینه‌ساز اقدامات علمی و عملی در جهت کاهش و یا رفع ناامنی غذایی در محلات مشکل‌دار شود.

 

پیشینه و مبانی نظری تحقیق:

تاریخچه بحث امنیت غذایی به بیش از 50 سال پیش و اعلامیه حقوق بشر در سازمان ملل متحد در سال 1965 برمی‌گردد. در آغاز دهه 1970، تولید مواد غذایی در کشورهای درحال‌توسعه کاهش یافت و روزبه‌روز بر بی‌ثباتی و عدم تعادل بین جمعیت و غذا در جهان افزوده شد. به دلیل جلوگیری از عواقب وخیم این بحران، کنفرانس جهانی غذا به ابتکار سازمان ملل متحد در سال 1974، تشکیل شد که در آن بر امنیت غذایی در سطح جهان و به‌تبع آن در سطح کشورها تأکید شد(Nuri Naini, 1378). مفهوم امنیت غذایی اساساً در چارچوب امنیت ملی با تمرکز بر خودکفایی ملی و بهره‌وری کشاورزی متولد شد ((Clapp, 2015   در این پارادایم، ناامنی غذایی ناشی از اختلال در عرضه مواد غذایی بود که منجر به خطراتی برای منافع امنیت ملی شد(Frayne,et al.2022). گزارش وضعیت امنیت غذایی و تغذیه در جهان در سال 2020 تاکید کرد که جهان در مسیر رسیدن به  دو هدف  توسعه پایدار برای "پایان دادن به گرسنگی، دستیابی به امنیت غذایی و بهبود تغذیه، و ترویج کشاورزی پایدار" تا سال 2030 نیست. تا حدودی این واقعیت به این  دلیل است که تعداد افرادی که هر نوع ناامنی غذایی را تجربه می کنند به طور پیوسته از 1.63 میلیارد نفر در سال 2014  به 2 میلیارد نفر تاسال 2019 افزایش یافته است (FAO;2020  ) این داده ها همچنین گسترش نابرابر ناامنی غذایی را نشان می دهد، به طوری که بیشترین (1.9 میلیارد نفر) ناامنی غذایی در کشورهای فقیر نسبت به کشورهای توسعه یافته (94 میلیون نفر) احساس می شود Steenkamp et al 2022))جدیدترین گزارش سازمان ملل درباره امنیت غذایی و تغذیه در جهان حاکی از این است که نرخ گرسنگی پس از یک دهه کاهش بار دیگر روند صعودی طی کرده و در سال 2016 در حدود 815 میلیون نفر، معادل 11 درصد جمعیت جهان، دچار گرسنگی و سوءتغذیه بوده‌اند(FAO;2018  ). مورگان (2009) در مطالعه چالش برنامه ریزی غذای شهری  با بیان اینکه سیستم غذایی "بیگانه با زمینه برنامه ریزی" است و برنامه ریزی سنتی هنگام برنامه ریزی برای موارد ضروری، غذا را حذف می کند  بر این موضوع تاکید کرد. دلایل این امر ممکن است متفاوت باشد، اما برخی از برجسته ترین دلایل این که عدم ارتباط بین غذا و محیط ساخته شده است، غذا خارج از محدوده شهری تولید میشود و به عنوان یک موضوع روستایی تلقی می شود و کمبود دانش و تخصص برای رسیدگی به امنیت غذایی از طریق برنامه ریزی  ممکن است با این ادعا توجیه شود که امنیت غذایی یک موضوع روستایی است(Morgan 2009).

توث و همکاران( 2015 )در مطالعه ای به بررسی سیستم های غذایی ارتجاعی  تاکید کردند که بخش بزرگی از جمعیت شهری وابسته به کار مزدی است و تنها تعداد کمی می توانند از طریق کشاورزی امرار معاش کنند. ساکنان شهرها نیز بیشتر به خرید غذا وابسته هستند  و بنابراین توانایی کسب درآمد پولی عامل مهمی در دستیابی به امنیت غذایی شهری است ((Toth etal2016).تنهایی (1392)، در مطالعه‌ای با عنوان بررسی وضعیت امنیت غذایی با استفاده از شاخص تنوع غذایی در مناطق روستایی شهرستان مرودشت استان فارس، به بررسی وضعیت امنیت غذایی در مناطق روستایی شهرستان مرودشت استان فارس با استفاده از شاخص‌های تنوع غذایی کالری دریافتی، پروتئین دریافتی، کربوهیدرات دریافتی و چربی پرداختند. همچنین با استفاده از روش غیرپارامتری تأثیر عوامل اقتصادی - اجتماعی بر شاخص‌های تنوع غذایی برآورد شد و نتایج نشان داد که این عوامل تأثیر چندانی بر شاخص مذکور ندارند (Tanahi et al., 2014). راماکریشنا و آصف² (2002)، شاخص کلی امنیت غذایی خانوار را در شمال اتیوپی محاسبه کردند و نتیجه گرفتند که در این نواحی امنیت غذایی در سطح بالا (بیش از 85 درصد) قرار دارد و با بهره‌گیری از مدل لاجیت، میزان تولید را در امنیت غذایی مؤثر دانستند. (Ramakrishna, and Assef, 2002).

آثار و پیامدهای ناامنی غذایی

آثار اجتماعی و فرهنگی ناامنی غذایی

ناامنی غذایی، ذخیره سرمایه اجتماعی افراد و نیز معناداری هنجارها و ارزش‌های انسانی و دینی را به‌شدت کاهش می‌دهد و آموزه‌های دینی و ملی ما نیز بر این موضوع صحه می‌گذارند. ازآنجاکه نظام سیاسی - اجتماعی کشور بر چنین شالوده‌هایی استوار است، ناامنی غذایی، تهدیدی بالفعل با بالقوه علیه ارزش‌های بنیادین نظام است (Kohi; 2019).به‌طوری‌که با تدارک بستر مخاطرات اخلاقی به عرضه نابهنجاری‌ها و بی‌ثباتی‌هایی می‌انجامد که می‌توانند امنیت جامعه را در معرض تهدید قرار دهند. شاخص‌های اندازه‌گیری امنیت غذایی

امنیت غذایی مفهومی چندبخشی و چندرشته‌ای است و مانند بسیاری از مفاهیم نوین توسعه پایدار، اجتماعی و اقتصادی دارای ابعاد مختلف است. امنیت غذایی از یک سو شاخص کلی برای سنجش توسعه پایدار است و از سوی دیگر برای سنجش امنیت غذایی از داده‌ها و شاخص‌های مختلفی در زمینه فقر، تغذیه، تولیدات کشاورزی و مواد غذایی، درآمد، خوداتکایی مصرف و ... استفاده می‌شود. دسترسی خانوار به مواد غذایی از نظر فیزیکی و اقتصادی از جمله شاخص‌های سنجش امنیت غذایی در سطح خانوار است، امنیت غذایی زمانی وجود دارد که همه مردم، در همه زمان‌ها دسترسی فیزیکی دسترسی فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی به غذای کافی، ایمن و مغذی برای رفع نیازهای غذایی داشته باشند و رژیم غذایی‌شان برای یک زندگی سالم و فعال باشد.( El Bılalı, et al. 2020شناسایی و استفاده از شاخص‌های قابل اعتمادی که جمع‌آوری و تجزیه‌وتحلیل آن‌ها آسان باشد، برای نظارت مؤثر بر غذا و تغذیه ضروری است. (Nina, V et al., 2022) ازآنجایی‌که آژانس‌های متعدد گرسنگی غالب در یک منطقه را برای اطلاع‌رسانی به سیاست‌ها اندازه‌گیری می‌کنند، تحقیقات در دهه‌های اخیر بر بهبود اندازه‌گیری ناامنی غذایی، به‌ویژه تخمین میزان شیوع سوءتغذیه متمرکز شده است    .(Dikshit , et al. (2021) برای مطالعه روند امنیت غذایی خانوارها از شاخص‌هایی از قبیل توزیع درآمد، ضریب جینی و سهم هزینه‌های خوراکی در سبد هزینه‌های خانوار کمک گرفته می‌شود(Ministry of Agricultural Jihad, 2008, p. 67).برای تحلیل وضعیت امنیت غذایی مطابق با مفهوم جدید آن، بررسی عملکرد تغذیه‌ای خانوار و مقایسه آن با مقادیر توصیه‌شده هر یک از ارزش‌های غذایی مناسب است. در این روش خانوارها به دو گروه تفکیک می‌شوند:

آن‌ها که ارزش‌های غذایی را کمتر از حد توصیه‌شده دریافت کرده‌اند.

آنان که ارزش‌های غذایی را بیشتر از حد استاندارد دریافت کرده‌اند.

این روش اگرچه مفید به نظر می‌رسد، دارای نارسایی است، به این صورت که افرادی که ارزش‌های غذایی را در حد استاندارد دریافت می‌کنند و با ریسک ناشی از نوسان دسترسی یا نبود دسترسی به غذا مواجه‌اند، در روش بالا به‌حساب نمی‌آید. برای رفع این نقصان سازمان فائو شاخص کلی امنیت غذایی خانوار را معرفی کرده است. این شاخص با لحاظ‌کردن سه عنصر اصلی امنیت غذایی یعنی موجود بودن غذا، پایداری عرضه غذا و دسترسی به غذا سطح امنیت غذایی را در جامعه اندازه‌گیری می‌کند

جز	سطح فرد	سطح خانواده
کمیت	کافی بودن انرژی دریافتی	انباشتگی ذخایر خانوار
کیفیت	کیفیت مواد مغذی دریافتی	کیفیت و ایمنی غذای مصرفی
مقبولیت روانی	احساس اضطراب یا انتخاب محدودشده	اضطراب درباره ذخایر غذا
مقبولیت اجتماعی	الگوهای معمول غذايی	منابع قانونی و عرفی تأمین غذا

جدول1. اجزای اصلی معیار ناامنی غذایی در سطوح خانوار و فرد

منبع:(Ramesh et al., 2008)

مواد و روش تحقیق:

در این تحقیق برای تبیین وضعیت امنیت غذایی در شهر بیرجند از روش تحقیق توصیفی - تحلیلی استفاده می‌شود. جامعه آماری شهروندان محلات مختلف شهر بیرجند هستند. برای شهروندان از روش نمونه‌گیری خوشه‌ای برای توزیع پرسش‌نامه‌ها استفاده شد. براین‌اساس تعداد 15 محله موجود در سطح شهر (مهرشهر، رجایی، پاسداران، غفاری، موسی‌بن‌جعفر، جوادیه، مطهری، الهیه، سجاد شهر، توحید، معلم، طالقانی، شعبانیه، مدرس، جمهوری) انتخاب در شش گروه طبقه‌بندی‌شده است که بر اساس میزان جمعیت هر محله، تعداد پرسش‌نامه متناسب با جمعیت محله توزیع و تکمیل گردید. 

 

شکل 2. نقشه گروه بندی محلات شهر بیرجند

نوع این تحقیق کاربردی و توسعه‌ای است. همچنین برای شاخص‌سازی و اندازه‌گیری امنیت غذایی از میان روش‌های غیرمستقیم مانند استفاده از سطح درآمد و همچنین روش‌های مستقیم مانند شاخص‌های امنیت غذایی از طریق پرسش‌نامه امنیت غذایی تأیید شده توسط وزارت کشاورزی امریکا که استانداردشده برای استفاده از کشورها و سازمان‌های بین‌المللی از جمله فائو (که از روایی فوق‌العاده بالایی برخوردار است) استفاده‌شده است که سعی شده است این شاخص‌ها باتوجه‌به مقتضیات منطقه‌ای، جغرافیایی و محلی بومی‌سازی شود. تعداد پرسش‌نامه‌ها برای گروه اول با توجه با آزمون کوکران برای جامعه آماری 203000 هزار نفر شهر بیرجند حدود 383 پرسش‌نامه است؛ ولی باتوجه‌به شرایط اقتصادی محقق و با نظر استاد راهنما این تعداد به 104 پرسش‌نامه تقلیل پیدا نمود.

تجزیه‌وتحلیل داده‌های تحقیق در دو بخش صورت گرفت. در بخش آمار توصیفی از طریق جدول توزیع فراوانی، میانگین، انحراف معیار و ضریب تغییرات به خلاصه‌سازی و تحلیل داده‌های توصیفی پرداخته شد. در بخش آمار استنباطی باتوجه‌به توزیع غیرنرمال داده‌ها و مقیاس فاصله‌ای از آزمون‌‌های ناپارامتریک، آزمون دوجمله‌ای استفاده شده است. همچنین تحلیل خوشه­ای داده‌ها­ بر اساس متغیر امنیت غذایی و متغیر امنیت غذایی کالاهای اساسی مصرفی انجام گردید در این پرسش‌نامه امنیت غذایی متغیر وابسته است که متغیرهای مستقلی مانند مناطق شهری، درآمد خانوار، بعد خانوار، سبد مصرفی خانوار تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد.

 

شکل 1. مدل مفهومی پژوهش

 بحث و ارائه یافته­ها:

داده‌های موردنیاز تحقیق از طریق میدانی و با ابزار پرسش‌نامه جمع‌آوری گردیده است. جامعه آماری شهروندان محلات مختلف شهر بیرجند بوده‌اند. برای شهروندان از روش نمونه‌گیری خوشه‌ای برای توزیع پرسش‌نامه‌ها استفاده شد. براین‌اساس تعداد 15 محله موجود در سطح شهر انتخاب و بر اساس میزان جمعیت هر محله، تعداد پرسش‌نامه متناسب با جمعیت محله توزیع و تکمیل گردید.

---

[1]  Sustainable Development Goals

[2]  Ramakrishna and Asif

 

محل سکونت	فراوانی	درصد	محل سکونت	فراوانی	درصد
مهرشهر	13	5/12	سجاد شهر	6	8/5
رجایی	10	6/9	توحید	3	9/2
پاسداران	8	7/7	معلم	2	9/1
غفاری	9	7/8	طالقانی	3	9/2
موسی ابن جعفر	7	7/6	شعبانیه	9	7/8
جوادیه	9	7/8	مدرس	5	8/4
مطهری	1	1	جمهوری	9	7/8
الهیه	10	6/9	جمع	104	100

جدول1.توزیع فراوانی افراد موردمطالعه بر اساس محل سکونت آنان(منبع:یافته های تحقیق1401)

میزان مصرف کالای اساسی

جدول(2)توزیع فراوانی افراد موردمطالعه را بر اساس میزان مصرف ماهیانه کالاهای اساسی آن‌ها نشان می‌دهد که طبق نتایج مندرج در آن:

میزان مصرف ماهیانه گندم خانوار برای 49 درصد افراد کمتر از 5 کیلو، 5/36 درصد 5 تا 10 کیلو، 7/7 درصد 10 تا 15 کیلو و میزان مصرف ماهیانه گندم خانوار برای 7/6 درصد افراد مورد بررسی بیشتر از 15 کیلو می‌باشد.

میزان مصرف ماهیانه برنج خانوار برای 8/30 درصد افراد کمتر از 1 کیلو، 7/31 درصد 1 تا 5/1 کیلو، 8/4 درصد 5/1 تا 2 کیلو و میزان مصرف ماهیانه برنج خانوار برای 7/32 درصد افراد مورد بررسی بیشتر از 2 کیلو هست.

میزان مصرف ماهیانه گوشت قرمز خانوار برای 7/33 درصد افراد کمتر از 200 گرم، 6/35 درصد 200 تا 400 گرم، 5/13 درصد 400 تا 600 گرم و میزان مصرف ماهیانه گوشت قرمز خانوار برای 3/17 درصد افراد مورد بررسی بیشتر از 600 گرم می‌باشد.میزان مصرف ماهیانه گوشت مرغ خانوار برای 2/20 درصد افراد کمتر از 1 کیلو، 5/38 درصد 1 تا 5/1 کیلو، 2/20 درصد 5/1 تا 2 کیلو و میزان مصرف ماهیانه گوشت مرغ خانوار برای 2/21 درصد افراد مورد بررسی بیشتر از 2 کیلو است.میزان مصرف ماهیانه نان خانوار برای 3/18 درصد افراد کمتر از 15 قرص، 5/37 درصد 15 تا 20 قرص، 2/21 درصد 20 تا 30 قرص و میزان مصرف ماهیانه نان خانوار برای 1/23 درصد افراد مورد بررسی بیشتر از 30 قرص می‌باشد. میزان مصرف ماهیانه این قبیل از کالاهای اساسی به همراه سایر مواد مصرفی به شرح جدول ذیل می باشد

 

 

گندم	فراوانی	درصد	قند	فراوانی	درصد
کمتر از 5 کیلو	51	49	کمتر از 1 کیلو	45	3/43
5 تا 10 کیلو	38	5/36	1 تا 5/1 کیلو	36	6/34
10 تا 15 کیلو	8	7/7	5/1 تا 2 کیلو	12	5/11
بیشتر از 15 کیلو	7	7/6	بیشتر از 2 کیلو	11	6/10
جمع	104	100	جمع	104	100
برنج	فراوانی	درصد	حبوبات	فراوانی	درصد
کمتر از 1 کیلو	32	8/30	کمتر از 200 گرم	28	9/26
1 تا 5/1 کیلو	33	7/31	200 تا 500 گرم	44	3/42
5/1 تا 2 کیلو	5	8/4	500 تا 700 گرم	20	2/19
بیشتر از 2 کیلو	34	7/32	بیش از 700 گرم	12	5/11
جمع	104	100	جمع	104	100
روغن	فراوانی	درصد	گوشت قرمز	فراوانی	درصد
کمتر از نیم لیتر	37	6/35	کمتر از 200 گرم	35	7/33
1 تا 5/1 لیتر	38	5/36	200 تا 400 گرم	37	6/35
5/1 تا 2 لیتر	13	5/12	400 تا 600 گرم	14	5/13
بیش از 2 لیتر	16	4/15	بیش از 600 گرم	18	3/17
جمع	104	100	جمع	104	100
گوشت مرغ	فراوانی	درصد	گوشت ماهی	فراوانی	درصد
کمتر از نیم کیلو	21	2/20	کمتر از 200 گرم	69	3/66
1 تا 5/1 کیلو	40	5/38	200 تا 400 گرم	24	1/23
5/1 تا 2 کیلو	21	2/20	400 تا 600 گرم	6	8/5
بیش از 2 کیلو	22	2/21	بیش از 600 گرم	5	8/4
جمع	104	100	جمع	104	100
شیر	فراوانی	درصد	نان	فراوانی	درصد
کمتر از 1 کیلو	26	25	کمتر از 15 قرص	19	3/18
1 تا 3 کیلو	46	2/44	15 تا 20 قرص	39	5/37
3 تا 5 کیلو	16	4/15	20 تا 30 قرص	22	2/21
بیشتر از 15 کیلو	16	4/15	بیش از 30 قرص	24	1/23
جمع	104	100	جمع	104	100
سبزی	فراوانی	درصد
کمتر از 5 کیلو	47	2/45
6 تا 9 کیلو	38	5/36
10 تا 13 کیلو	11	6/10
بیشتر از 13 کیلو	8	7/7
جمع	104	100

منبع: یافته‌های تحقیق 1401

 

 

شکل 3. نمودار مصرف روزانه در شهر بیرجند در قیاس با سطح ملی و بین‌المللی

منبع: یافته‌های تحقیق 1401

 

تحلیل نمودار فوق: میانگین مصرف گندم در شهر بیرجند باتوجه‌به اطلاعات به‌دست‌آمده، نسبت به میزان مصرف آن در جهان بالاتر ولی نسبت به میانگین ایران پایین‌تر است. باتوجه‌به این‌که میزان مصرف سرانه گندم در ایران و شهر بیرجند بالا است به‌عنوان یکی از کالاهای ضروری و استراتژیک تلقی می‌شود از طرفی دیگر گندم جز گیاهان آب بر است که برای تهیة هر کیلوگرم از آن به 1470 لیتر آب لازم است و از طرفی باتوجه‌به پایین‌بودن راندمان تولید در ایران این رقم به 4000 لیتر می‌رسد. پس نتیجه می‌گیریم تغییر در الگوی مصرف خانوارها به‌ویژه حرکت به سمت آبزیان و ماهی با تولید یک کیلوگرم با 17 لیتر برای مناطق خشکی همانند بیرجند بسیار ضروری است. سرانه مصرف شیر در جهان 113 کیلوگرم و در ایران کم‌تر از 80 کیلوگرم است. متأسفانه فرهنگ مصرف مواد لبنی در کشور مناسب نیست و تغییرات قیمت یا درآمد منجر به کاهش مصرف‌شده است.

امنیت غذایی کالاهای اساسی مصرفی

در جدول (4): توزیع فراوانی دیدگاه افراد پیرامون گویه‌های مربوط به امنیت غذایی کالاهای اساسی مصرفی به همراه میانگین و انحراف معیار و ضریب تغییرات نظرات بیان‌شده است و سپس نتیجۀ حاصل بر اساس مقدار میانگین ذکر گردیده است. لازم به ذکر است که هرچه ضریب تغییرات یک متغیر کمتر باشد، نتیجه می­گیریم که تغییرات نظر افراد در مورد این متغیر کمتر است یا به‌عبارت‌دیگر افراد در مورد پاسخ سؤال مربوطه هم‌نظرتر هستند.

 

 

 

 

 

جدول 4.توزیع فراوانی دیدگاه افراد پیرامون گویه‌های مربوط به امنیت غذایی کالاهای اساسی مصرفی

گویه‌های مربوط به امنیت غذایی کالاهای اساسی مصرفی

خیلی کم

کم

متوسط

زیاد

خیلی زیاد

میانگین

انحراف معیار

ضریب تغییرات

نتیجه بر اساس میانگین

در یک ماه گذشته به چه میزان خانواده شما جهت خرید غذا با کمبود پول مواجه شده

فراوانی

18

41

20

17

8

57/2

17/1

455/0

متوسط

درصد

3/17

4/39

2/19

3/16

7/7

در یک ماه گذشته به چه میزان برای خرید تغذیه خانواده از کسی پول قرض گرفته­اید؟

فراوانی

31

41

19

8

5

18/2

09/1

50/0

کم

درصد

8/29

4/39

3/18

7/7

8/4

در یک ماه گذشته به چه میزان به دلیل نداشتن پول کافی از غذاهای ارزان‌تر استفاده کرده­اید؟

فراوانی

9

21

34

17

23

23/3

24/1

383/0

متوسط

درصد

7/8

2/20

7/32

3/16

1/22

به چه میزان قدرت خریدتان را نسبت به سایر استان­ها ارزیابی می­کنید؟

فراوانی

15

23

54

11

1

61/2

89/0

340/0

متوسط

درصد

4/14

1/22

9/51

6/10

1

به چه میزان شغل پدر یا مادر در تغذیه سالم کودکان مؤثر می‌باشد؟

فراوانی

2

8

25

37

32

86/3

009/1

261/0

زیاد

درصد

9/1

7/7

24

6/35

8/30

در یک ماه گذشته به چه میزان به دلیل عدم توانایی مالی به فرزندانتان غذای متعادلی ندادید؟

فراوانی

9

17

30

37

11

23/3

11/1

343/0

متوسط

درصد

7/8

3/16

8/28

6/35

6/10

در یک ماه گذشته شرایط اقتصادی و اجتماعی به چه میزان در تغذیه شما اثرگذار بوده است؟

فراوانی

2

9

22

48

23

78/3

95/0

251/0

زیاد

درصد

9/1

7/8

2/21

2/46

1/22

در یک ماه گذشته آیا شما و بزرگ‌سالان دیگر در خانواده­ی خود به‌خاطرنداشتن پول کافی از وعده­ی غذایی صرف‌نظر کردید؟

فراوانی

15

12

38

23

16

13/3

23/1

392/0

متوسط

درصد

4/14

5/11

5/36

1/22

4/15

به چه میزان کیفیت مواد غذایی شهر بیرجند را نسبت به سایر استان­های مجاور ارزیابی می­کنید؟

فراوانی

12

23

39

27

3

87/2

02/1

355/0

متوسط

درصد

5/11

1/22

5/37

26

9/2

میزان دسترسی­های شما به مواد غذایی در شهر بیرجند را نسبت به سایر استان­های مجاور ارزیابی می­کنید؟

فراوانی

17

29

29

23

6

73/2

15/1

421/0

متوسط

درصد

3/16

9/27

9/27

1/22

8/5

غذایی را که دوست ندارید، در طول روز بخورید به دلیل آنکه امکان تهیه­ی آن در شهر بیرجند وجود نداشته است

فراوانی

20

18

40

22

4

73/2

11/1

406/0

متوسط

درصد

2/19

3/17

5/38

2/21

8/3

دسترسی فیزیکی شما جهت خرید مواد غذایی در محل زندگی‌تان به چه میزان است؟

فراوانی

13

20

33

25

13

05/3

20/1

393/0

متوسط

درصد

5/12

2/19

7/31

24

5/12

شرایط خشکسالی و تغییر اقلیم به چه میزان در دسترسی شما به مواد غذایی اثرگذار بوده است؟

فراوانی

4

10

17

42

31

83/3

08/1

281/0

زیاد

درصد

8/3

6/9

3/16

4/40

8/29

به چه میزان نگران هستید در چند ماه آینده با کمبود مواد غذایی مواجه شوید؟

فراوانی

5

4

27

35

33

84/3

07/1

278/0

زیاد

درصد

8/4

8/3

26

7/33

7/31

بحران­های جهانی؛ مانند جنگ روسیه و اوکراین به چه میزان در دسترسی شما به مواد غذایی اثرگذار بوده است؟

فراوانی

7

7

22

41

27

71/3

13/1

304/0

زیاد

درصد

7/6

7/6

2/21

4/39

26

تحریم­های اقتصادی و شرایط سیاسی کشور به چه میزان در دسترسی شما به مواد غذایی اثرگذار بوده است؟

فراوانی

5

2

10

29

58

28/4

04/1

242/0

زیاد

درصد

8/4

9/1

6/9

9/27

8/55

امنیت غذایی

فراوانی

1

28

71

4

0

71/2

459/0

17/0

متوسط

درصد

1

9/26

3/68

8 /3

0

منبع: یافته‌های تحقیق1401

 

نتایج حاصل از این آزمون نشان می‌دهد که از نظر افراد مورد بررسی امنیت غذایی کالاهای اساسی مصرفی آنان در حد متوسط است.  انزوای جغرافیایی شهر بیرجند سبب شده که از مراکز تولید مواد غذایی در ایران از جمله استان های فارس، کرمان، خراسان رضوی و  همدان تا حدود زیادی به دور باشد و هزینه حمل و نقل سنگین و ضایعات حاصل از آن شامل حال قیمت مواد غذایی و حتی کیفیت آن شود.  به همین خاطر قیمت مواد غذایی بسیار بیشتر و بعضا با کیفیت کمتر نسبت به سایر نقاط کشور می‌باشد. درآمد متوسط شهری و خود سطح استان و شهر بیرجند نیز نشان می‌دهد که این استان جز کم درآمدترین شهروندان ایرانی می‌باشد و از این رو نیز بابت مواد غذایی در معرض  ناامنی بیشتری حس می‌شود. در بین محلات شهری  نیز شمال جغرافیایی با شمال اقتصادی شهر درست برعکس است و محلات جنوب شهر که عمدتاً کارکنان دولتی و خدمات ارائه دهنده شده به این قشر می‌باشند، از وضعیت اقتصادی بهتری نسبت به جنوب اقتصادی شهر یعنی محلات مهرشهر، موسی بن جعفر، الهیه و غیره برخوردار می‌باشند.  محلات جنوب شهر را بیشتر مهاجران اقلیمی شامل مهاجران روستایی خود استان و استان سیستان و بلوچستان و مهاجران افغانی تشکیل می شوند. نکته چالب توجه در پاسخ های شهروندان در بحث امنیت غذایی نگرانی های مرتبط با تحریم ها بوده است که خود در تنوع غذایی و پایداری ان موثر است. از سایر عواملی موثر به ترتیب می توان به اشتغال سرپرست خانوار، وضعیت ناپایدار آینده ،خشکسالی و بحرانهای جهانی از جمله جنگ روسیه و اوکراین بوده است. قرارگرفتن شهر بیرجند در منطقه خشک و بیابانی از طرفی، تغییرات اقلیمی و خشک‌سالی‌های اخیر از طرف دیگر، تولید مواد کشاورزی را کاهش داده است. با کاهش تولیدات کشاورزی افزایش قیمت به وجود می‌آید. همچنین صنعت دامپروری نیز تحت‌الشعاع قرار خواهد گرفت و در بخش‌های گوشت و لبنیات کم‌کم از سبد غذایی مصرف مردم حذف شده است.

تحلیل خوشه‌ای داده‌ها بر اساس متغیر میزان مصرف کالای اساسی

به‌منظور سطح‌بندی فضایی شهرستان بیرجند بر اساس متغیر میزان مصرف کالاهای اساسی از تحلیل خوشه­ای استفاده شده است.

شکل (3) نمودار دندروگرام با روش وارد مربوط به سطح­بندی فضایی شهرستان بیرجند بر اساس متغیر میزان مصرف کالاهای اساسی است که بر اساس این نمودار محله­های شهرستان بیرجند در نمونه مورد بررسی از لحاظ وضعیت میزان مصرف کالاهای اساسی در سه دسته، گروه بندی می­شوند به‌طوری‌که بر اساس این گروه­بندی در نظرسنجی انجام شده، محله جوادیه در گروه اول است و از لحاظ وضعیت میزان مصرف کالاهای اساسی نسبت به محله‌های دیگر در سطح پایین‌تری قرار می­گیرد.

محله­های الهیه، جمهوری، پاسداران، توحید، موسی‌بن‌جعفر، سجاد شهر، رجایی، غفاری، مدرس نیز با یکدیگر هم‌گروه می­باشند و در گروه دوم قرار می­گیرند که این محله­ ها نسبت به محله جوادیه در گروه اول در وضعیت بهتری از میزان مصرف کالاهای اساسی قرار گرفته­اند.

محله­های معلم، طالقانی، شعبانیه، مطهری و مهرشهر نیز با یکدیگر هم‌گروه می­باشند و در گروه سوم قرار می­گیرند که این محله­ها نسبت به محله­های گروه اول و دوم در وضعیت بهتری از میزان مصرف کالاهای اساسی قرار می­گیرند

 

شکل 4. نمودار دندروگرام با روش وارد مربوط به سطح‌بندی فضایی محله‌های شهر بیرجند بر اساس میزان مصرف کالاهای اساسی (منبع: یافته‌های تحقیق 1401)

                

 

شکل  5. نقشه سطح بندی محله­های شهر بیرجند بر اساس میزان مصرف کالای اساسی (ترسیم نگارنده1401)

تحلیل خوشه­ای داده‌ها بر اساس متغیر امنیت غذایی کالاهای اساسی

به‌منظور سطح‌بندی فضایی شهرستان بیرجند بر اساس متغیر امنیت غذایی کالاهای اساسی از تحلیل خوشه­ای استفاده شده است. شکل (4) نمودار دندروگرام با روش وارد مربوط به سطح­بندی فضایی شهرستان بیرجند بر اساس متغیر امنیت غذایی کالاهای اساسی است که بر اساس این نمودار محله­های شهرستان بیرجند در نمونه مورد بررسی از لحاظ وضعیت امنیت غذایی کالاهای اساسی در سه گروه، گروه­بندی می­شوند به‌طوری‌که بر اساس این گروه­بندی در نظرسنجی انجام شده، محله­های مهرشهر، پاسداران، جوادیه، جمهوری، توحید با یکدیگر هم‌گروه می­باشند و از لحاظ وضعیت امنیت غذایی کالاهای اساسی شباهت بیشتری به هم دارند و نسبت به محله های دیگر در گروه پایین تری قرار می­گیرند. محله­های مدرس، موسی بن جعفر، الهیه، رجایی، شعبانیه، سجاد شهر، غفاری، مطهری نیز با یکدیگر هم‌گروه می­باشند و در گروه دوم قرار می­گیرند که این محله‌ها نسبت به محله­های گروه اول در وضعیت بهتری از امنیت غذایی کالاهای اساسی قرار گرفته­اند. محله­های معلم و طالقانی نیز با یکدیگر هم‌گروه می­باشند و در گروه سوم قرار می­گیرند که این دو محله نسبت به محله­های گروه اول و دوم در وضعیت بهتری از امنیت غذایی کالاهای اساسی قرار می­گیرند.

 

 

شکل6. نمودار دندروگرام با روش وارد مربوط به سطح‌بندی فضایی محله‌های شهر بیرجند بر اساس امنیت غذایی کالاهای اساسی (منبع: یافته‌های تحقیق1401 )

 

 

 

 

شکل  7. نقشه امنیت غذایی محله­های شهر بیرجند بر اساس امنیت غذایی (ترسیم نگارنده1401)

 

 

باتوجه‌به نقشه محلات شهر بیرجند، محلات را به شش گروه تقسیم­بندی کردیم. براین‌اساس محله­های غفاری، پاسداران، معلم، مدرس در گروه اول، محله‌ی توحید در گروه دوم، محله سجاد شهر گروه سوم، محله­های رجایی، الهیه، شعبانیه، گروه پنجم، محله­ی مهر شهر گروه ششم قرار گرفته است. در نتیجه به ترتیب امنیت غذایی مهرشهر (25/2) غفاری، مدرس، معلم، پاسداران، (19/2) رجایی، الهیه، شعبانیه (15/2) سجاد شهر (06/2) موسی‌بن‌جعفر مطهری، جوادیه، جمهوری، (97/1) و توحید (9/1) می‌باشد.

باتوجه‌به پاسخ افراد منطقه مهرشهر، این منطقه از امنیت غذایی بالای برخوردار است. از آن جا که این افراد ساکن روستا هستند. بسیاری از مواد غذایی و ارگانیک (نان، گوشت، شیر) خود را تأمین می‌کنند. از طرفی در پاسخ افراد ساکن در منطقه توحید که از محلات متوسط شهر بیرجند می‌باشد. نشان می­دهد ناامنی غذایی در این منطقه دیده می‌شود.

 

 

شکل 8. نقشه زمین‌های بایر شهر بیرجند 1401، (ترسیم: نگارنده)

 

 

رشد پراکنده شهر بیرجند با بیش از 3750 هکتار(Eskandari et al., 1398: 17) و با توجه‌به زمین­های بایر داخل شهر حالت پرتراکم (1,2,,3) به کاشت محصولاتی همچون سبزی و سیفی جات و محله­هایی کم تراکم (5,6,7,8) کاشت گیاهان دارویی و گلخانه پرداخت.

 

نتیجه­گیری و ارائه پیشنهادها:

امروزه چالش‌های افزایش گرسنگی در سطح جهان، عدم وجود تعادل در رژیم غذایی روزانه افراد، نابودی محیط‌زیست و منابع طبیعی و مسائلی ازاین‌دست، باعث شده که موضوع امنیت غذایی به یکی از مهم‌ترین مسائل جوامع بشری تبدیل شود. براین‌اساس تأمین امنیت غذایی، یکی از شروط تحقق امنیت ملی و از ارکان توسعه اقتصادی است. کم‌شدن جمعیت در روستاها و افزایش جمعیت شهرها، سبب شد که بخش عمده‌ای از جمعیت تولیدکننده جهان به مصرف‌کننده تبدیل شود. در طول قرن حاضر باتوجه‌به برهم‌خوردن تعادل این رابطه، بحران مواد غذایی به یکی از چالش‌های بزرگ شهرنشینی تبدیل‌شده است. پتانسیل­های ناچیز خراسان جنوبی و خشک‌سالی‌های متوالی بر تعداد مهاجرین روستایی و گروه­های کم‌درآمد نیز افزوده‌شده است و این وضعیت باعث توسعه فقر شهری  و ناامنی غذایی در شهر شده است. این پژوهش به بررسی وضعیت امنیت غذایی و رتبه‌بندی محلات شهر بیرجند پرداخته است.  نتایج حاصله نشان می‌دهد که از نظر افراد مورد بررسی امنیت غذایی کالاهای اساسی مصرفی آنان در حد متوسط است ولی  مصرف شیر و لبنیات، انواع ماهی ها و گوشت قرمز در قیاس با متوسط جهانی کمتر است که قیمت بالای این کالاها و عدم فرهنگ سازی در مصرف محصولات لبنی در کشور بی تاثیر نیست. نتایج حاصل از تحلیل خوشه‌ای برای سطح بندی فضایی محله‌های شهر بیرجند بر اساس متغیر میزان مصرف کالاهای اساسی محله­ جوادیه از لحاظ وضعیت میزان مصرف کالاهای اساسی نسبت به محله‌های دیگر در سطح پایین‌تری قرار می­گیرد. همچنین در تحلیل خوشه‌ای و سطح­بندی فضایی محله­های شهر بیرجند بر اساس متغیر امنیت غذایی کالاهای اساسی، محله­های مهرشهر، پاسداران، جوادیه، جمهوری، توحید از لحاظ وضعیت امنیت غذایی کالاهای اساسی شباهت بیشتری به هم دارند و نسبت به محله‌های دیگر در گروه پایین‌تری قرار می­گیرند. لذا ضرورت دارد تا برنامه‌ریزان در جهت رفع نابرابری فضایی محلات شهر دررابطه‌با امنیت غذایی راهکارهایی از جمله کشاورزی شهری را اتخاذ کنند.

البته قطعا این نوع الگوهای بومی باید برای دیگر کلانشهرهای کشور نیز مطابق با همین فرایند تدوین شوند و همچنین برای تحقیقات بعدی می توان علاوه بر مفاهیم، ابعاد و معیارها، به شاخصهای کمّی قابل اندازه گیری برای حکمروایی خوب شهری هر شهر دست یافته و به صورت مداوم اقدام به رصد و کنترل این شاخصها در هر شهر نمود.

پیشنهاد می شود در محلاتی که به لحاظ امنیت غذایی در وضعیت نامناسبی هستند در جهت افزایش دسترسی اقتصادی خانوارها و افزایش درآمد، تسهیلات و آموزش های لازم برای ایجاد اشتغال ساکنان به ویژه در محلات کم برخوردار درنظر گرفته شود. ایجاد بستر مناسب برای مشارکت زنان در زمینه کشاورزی شهری ، تعریف عملکردی برای هر یک از فضاهای سبز شهری در راستای کشاورزی شهری با مشارکت شهرداری و بخش خصوصی، تعریف پروژه‌های کشاورزی شهری در پروژه‌های تعریف‌شده کمیته امداد، بهزیستی، سازمان بازآفرینی شهری و اتاق تعاون و بازرگانی برای توسعه فعالیت‌های مرتبط با کسب‌وکارهای کشاورزی شهری، اجرای سیاست کاربری‌های مختلط برای توسعه کاربری‌های مرتبط با کشاورزی شهری از جمله پیشنهادات اجرایی است. همچنین برای افزایش دسترسی فیزیکی به محصولات غذایی بــا توجــه بــه پتانســیلهای محلــات و تمایــل سـاکنان، اجـرای کشـاورزی شـهری بـه صـورت جمعـی در پارکها و فردی بصورت بام سبز و تراس سبز می تواند راهکارهای مناسبی باشد و علاوه بر آن دسترسی مطلوب به روز بازارها و توزیع فضایی متوازن بازار های فروش محصولات غذایی در جهت کاهش هزینه حمل و نقل مد نظر قرار بگیرد.

 

ملاحظات اخلاقی:

پیروی از اصول اخلاق پژوهش: در مطالعه حاضر فرم­های رضایت نامه آگاهانه توسط تمامی آزمودنی­ها تکمیل شد.

 

 

 

References:

 

 

1.       Eskandari Sani,M, Moradi,M, Ebrahimi A (1398), Investigating the factors affecting sustainable urban transportation based on green economy theory study: Birjand cityJournal of Urban Research and Planning,  V 10, NO 37,pp13-22.

https://dorl.net/dor/20.1001.1.22285229.1398.10.37.2.6[In Persian]

2.       Birjand City Master Plan (2012) Zista Consulting Engineers

3.       Jafar Thani, M. and Bakhshudeh, M. (2017) Survey of the spatial distribution of poverty and food insecurity of urban and rural households by province in Iran. Agricultural Economics and Development. 61: pp. 103-123    https://dorl.net/dor/10.30490/AEAD.2008.126904[In Persian]

4.       Kohi, Mansoura. (2019). Food security and insecurity, food system and climate change. Journal of water and sustainable development, No. 4, pp. 88-91

https://dorl.net/dor/10.22067/JWSD.2021.39932[In Persian]

5.       Mirahmadi, Nilofar, Estimation of food security level in Kurdistan, Master's thesis. University of Kurdistan, Faculty of Agriculture, pp. 49-33, 2014.

6.       Nouri Naini, Seyyed Mohammad Saeed (1378), (global dimensions of food security, collection of articles on food security and agricultural development, Institute of Planning Research and Agricultural Economics, first edition, Tehran. http://library.yazd.ac.ir/dL/search/default.aspx?Term=31315&Field=0&DTC=110

7.       Mojtabi Qadiri Masoom, Mojtabi, Rizvani, Mohammad Reza, Cheraghi, Mehdi (2015). Analysis of effective factors in sustainable food security of rural households, case study: Zanjan city. Journal of Rural Research, Volume: 7, 2015, Number: 4, Pages: 658-671

20.1001.1.20087373.1395.7.4.5.2

8.       Bruce Frayne, Truzaar Dordi, Cameron McCordic* , Naomi Sunu and Clare Williamson(2022): A bibliometric analysis of urban food security Frayne et al. Urban Transformations (2022) 4:9  https://doi.org/10.1186/s42854-022-00036-6

9.       El Bilali, Hamid, Imaël Henri Nestor Bassole, Lawali Dambo, and Sinisa Berjan. 2020. “Climate Change and Food Security.” Agriculture and Forestry 66(3): 197–210. DOI: 10.17707/AgricultForest.66.3.16

10.       Clapp, Jennifer. 2015. The State of Agriculture Commodity Markets 2015-16. Food Security and International Trade. Unpacking Disputed Narratives.

11.       Egal, Florence. 2019. “Safeguarding Against Economic Slowdowns and Downturns.” World Nutrition 10(3): 95–97. https://collaboratif.cirad.fr/alfresco/s/d/workspace/SpacesStore/6daa60e1-d89e-4a59-9bfd-. World Nutrition 2019;10(3):95-97

12.       FAO. 2018. “The 10 Elements of Agroecology Guiding the Transition to Sustainable Food and Agricultural Systems.” Fao: 15. http://www.fao.org/3/I9037EN/i9037en.pdf.

13.       ———. 2020. The State of Food and Agriculture 2020 The State of Food and Agriculture: Overcoming Water Challenges in Agriculture.

14.       Gholami, Yunus, & Khalji, Nastern. (2016). Measuring the effects of socio-economic variables on citizens' consumerism (case example: Kashan city). Scientific and research quarterly of research and urban planning, 8(29), 119-140.  https://dorl.net/dor/20.1001.1.22285229.1396.8.29.7.1

15.       Ghanian, Mansour. 2016. “Assessment of Households’ Food Insecurity through Use of a USDA Questionnaire.” Advances in Plants & Agriculture Research 4(5).

16.       Jafari Thani, Maryam, and Bakhshudeh, Mohammad. (1387). Investigating the spatial distribution of poverty and food insecurity of urban and rural households by province in Iran. Agricultural Economics and Development, 16(61), 103-123. SID. https://sid.ir/paper/24471/fa

 https://dorl.net/dor/10.30490/AEAD.2008.126904[In Persian]

17.       Morgan, Kevin. 2009. “Feeding the City: The Challenge of Urban Food Planning.” International Planning Studies 14(4): 341–48.

18.       Poudel, Dikshit, and Munisamy Gopinath. 2021. “Exploring the Disparity in Global Food Security Indicators.” Global Food Security 29. https://doi.org/10.1016/j.gfs.2021.100549

19.       Max Roser, Hannah Ritchie, Esteban Ortiz-Ospina and Lucas Rodés-Guirao (2013) - "World Population Growth". Published online at OurWorldInData.org. Retrieved from: 'https://ourworldindata.org/world-population-growth' [Online Resource]

20.       Nina, V., Zaitseva., D.N., Lir. (2022). [Nutrition monitoring in secondary education institutions].. Voprosy Pitaniya, doi: 10.33029/0042-8833-2022-91-5-56-64

 

21.       Unicef. The state of food security and nutrition in the world 2021 [Internet]. 2021 [Updated 2021 July 12]. Available from

22.       Ramakrishna, G., and Assef, D. (2002) An empirical analysis of food insecurity in Ethiopia: the case of North Wello. Africa Development 27.1: 127-143.

23.       Ramesh, Tahira, Doshti Mutlaq, Ahmadreza, and Abdolahi, Morteza. (1388). Prevalence of food insecurity in the households of Shiraz city and the relationship of some economic-social and demographic factors with it in 2017. Iranian Journal of Nutrition and Food Industries, 4(4 (15)), 53-64. SID. https://sid.ir/paper/121503/fa

24.       Slade, Christine, Claudia Baldwin, and Trevor Budget. 2016. “Urban Planning Roles in Responding to Food Security Needs.” Journal of Agriculture, Food Systems, and Community Development: 1–16. DOI:10.5304/jafscd.2016.071.005

25.       Steenkamp, Jorinda, Elizelle Juanee Cilliers, Sarel Stephanus Cilliers, and Louis Lategan. 2021. “Food for Thought: Addressing Urban Food Security Risks through Urban Agriculture.” Sustainability (Switzerland) 13(3): 1–29. https://doi.org/10.3390/su13031267

26.       Tahani, Maryam, Zare, Ebrahim, Shirani Bidabadi, Farhad, & Julayi, Ramtin. (2014). Investigating the status of food security using the food diversity index: a case study of rural areas of Maroodasht city, Fars province. Village and Development, 18(4), 17-35. https://dorl.net/dor/:10.30490/rvt.2016.59444[In Persian]

27.       Toth, Attila, Stacy Rendall, and Femke Reitsma. 2016. “Resilient Food Systems: A Qualitative Tool for Measuring Food Resilience.” Urban Ecosystems 19(1): 19–43.