اثربخشی بازی‌درمانی مبتنی بر یکپارچکی حسی بر کارکرد اجرایی(SI) و سازگاری اجتماعی کودکان دارای اختلال نقص توجه-بیش فعالی (ADHD)
محورهای موضوعی : کودکلیلا امینیان 1 , شکوه السادات بنی جمالی 2 , فریبرز درتاج 3 , حسن احدی 4
1 - گروه روان شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران
2 - گروه روان شناسی، دانشگاه الزهرا تهران، تهران، ایران
3 - گروه روان شناسی، دانشگاه علامه طباطبایی تهران، تهران، ایران
4 - گروه روان شناسی، دانشگاه علامه طباطبایی تهران، تهران، ایران
کلید واژه: بازی درمانی, یکپارچکی حسی, کارکردهای اجرایی, سازگاری اجتماعی, کودکان دارای نقص توجه - بیش فعالی.,
چکیده مقاله :
اختلال بیش فعالی توام با نقص توجه یکی از اختلالات دوران کودکی با الگوی ثابت نقص توجه و بیش فعالی است که در حدود 3 تا 7 درصد کودکان مدارس ابتدایی در مرحله پیش از بلوغ از آن رنج میبرند، یکی از مداخلات درمانی که به صورت گروهی قابلیت انجام دارد، الگوی درمانی یکپارچگی حسی است، بنابراین هدف این پژوهش بررسی اثربخشی بازی‌درمانی مبتنی بر یکپارچکی حسی بر کارکرد اجرایی و سازگاری اجتماعی کودکان دارای اختلال نقص توجه-بیش فعالی بود که از روش پژوهش نیمه آزمایشی با طرح پیشآزمون-پس آزمون استفاده شد. جامعه آماری کودکان 8 تا 10 ساله دارای اختلال نقص توجه بیشفعالی در سال 1398 بودند که به مراکز درمانی شهر تهران مراجعه کرده بودند. تعداد 30 نفر با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند در دو گروه 15 نفره تقسیم شدند. در این پژوهش از دو پرسشنامه درجهبندی رفتاری کارکردهای اجرایی (فرم والد) (Guy& et al, 2000) و پرسشنامه سازگاري اجتماعی كودكان(Dokhanchi, 1998) و دوره بازی درمانی بر اساس طرح (Horwitz & Roset, 2007؛ Tabrizi & Esteki, 2012؛ Babaei, 2014) استفاده شده است. تجزیه و تحلیل دادهها با استفاده از آزمون تحلیل کواریانس انجام شد. یافتهها تاثیر بازی‌درمانی مبتنی بر یکپارچکی حسی بر کارکرد اجرایی و سازگاری اجتماعی کودکان دارای اختلال نقص توجه-بیش فعالی را معنادار نشان داد. بنابراین میتوان از بازی‌درمانی مبتنی بر یکپارچکی حسی برای بهبود کارکرد اجرایی و سازگاری اجتماعی کودکان دارای اختلال نقص توجه-بیش فعالی بهره گرفت.
Attention Deficit Hyperactivity Disorder is one of the childhood disorders with a fixed pattern of attention deficit and hyperactivity that about 3 to 7 percent of primary school children suffer from in the pre-puberty stage. One of the therapeutic interventions that can be performed in a group is the sensory integration therapy model, so the purpose of this study was to investigate the effectiveness of play therapy based on sensory integration on the executive function and social adjustment of children with attention deficit hyperactivity disorder, which was used as a semi-experimental research method with a pre-test-post-test design. The statistical population consisted of 8-10-year-old children with attention deficit hyperactivity disorder in 2018, who had referred to medical centers in Tehran. 30 people were divided into two groups of 15 people using the targeted sampling method. In this research, from two questionnaires for the behavioral rating of executive functions (Parent Form) (Guy& et al, 2000) and children's social adjustment questionnaire (Dokhanchi, 1998) and the play therapy course based on the plan (Horwitz & Roset, 2007; Tabrizi & Esteki, 2012; Babaei, 2014) has been used. Data analysis was done using analysis of covariance test. The findings showed that the effect of play therapy based on sensory integration on the executive function and social adaptation of children with attention deficit hyperactivity disorder was significant. Therefore, play therapy based on sensory integration can be used to improve the executive function and social adaptation of children with attention deficit hyperactivity disorder.
Akbari Bayatiani, Z. (2018). The effect of sensorimotor integration exercises on reducing stereotyped behavior of children with autism spectrum disorder. Exceptional Education, 2(18), 53-61. [In Persian].
American Psychiatric Association. (2016). Diagnostic and statistical manual of mental disorders Fifth Edition (DSM-5). Translated by Hamayak Avadis Yanes, Hassan Hashemi Minabad, Davud Arab Qahestani. Tehran: Roshd.
AsghariNekah, S., & Abedi, Z. (2014). Evaluation of the effectiveness of play therapy based on executive functions on improving response inhibition, planning and working memory of children with attention deficit hyperactivity disorder. Cognitive Psychology Quarterly, 1(1), 52-41. [In Persian].
Babaei, Ansieh. (2014). Play Therapy. Tehran: Payam Noor University.
Cardillo, R. (2023). Social perception in children and adolescents with ADHD: The role of higher-order cognitive skills. Research in Developmental Disabilities,135.
Chan, A.Y.C., & Morgan, S.J (2018). Assessing children's cognitive flexibility with the Shape Trail Test. PLOS ONE, 13(15),1-14.
Conners, C., Keith., J., & Juliet L. (2019). Attention deficit hyperactivity disorder in children and adults (new strategies in evaluation and treatment). Translated by Hamid Alizadeh, Ghorban Hemmati Alamdarlu& Sediqeh Rezaei. Tehran: Danje esPublications.
Corsello, C. M. (2005). Early intervention in autism. Infants & Young Children, 18(2), 74–85.
Dokhanchi, H. (1998). Children's social adaptability scale. Retrieved from http://edu-admin.ir.
Dunbar, S. (2010). A pilot study comparison of sensory integration treatment and integrated preschool activities for children with autism. Internet Journal of Allied Health Sciences and Practice.10(3), 23-28.
Emerson, E., & Liewellyn, G. (2008). Mental health of Australian mothers and fathers of young children at risk of disability. Australian and New Zealand Journal of Public Health, 15(32),53-.95.
George, N.I., & Ukpong, D.E. (2012). Adolescents’ sex differential social adjustment problems and academic performance of junior secondary school students in Uyo Metropolitan City. International Journal of Business and Social Science, 3(19), 245-251.
Greenberg, A. (2022). When Adolescents Experience Co-Occurring Social Anxiety and ADHD Symptoms: Links with Social Skills When Interacting with Unfamiliar Peer Confederates. Behavior Therapy,53(6), 1109-1121.
Guy, S. C., Gioia, G. A., Isquith, P. K., & Kenworthy, L. (2000). Behavior rating inventory of executive function. Odessa, FL: Psychological Assessment Resources, Incorporated, 6(3), 235-238.
Horwitz, L., & Roset S. (2007). Helping Hyperactive Kids-A Sensory Integration Approach. Bagdasariyans A, Bagheri Karimi, A. Tehran: Vania Medical Sciences Magazine of Isfahan University.
Horwitz, L., & Roset, S. (2018). Helping hyperactive children with a sensory integration approach. Translated by Fatemeh Bahnia, Ruqieh Hatami. Tehran: University of Welfare and Rehabilitation Sciences.
Liaghat, R., BagheriKarimi, A., Bayat, S., & Melali, M. (2017). The effectiveness of sensory integration therapy on working memory performance and processing speed of children with attention deficit and hyperactivity disorder. International Conference on the Culture of Psychopathology and Education. [In Persian].
Mauro, T. (2017). A comprehensive parent's guide to Sensory Integration Disorder. Translated by Hesam Firuzi. Tehran: Arjmand
Mirzakhani, N., Pourjabar, N., Rezaei, M., Dibajnia, P., & Akbarzadeh Baghban, A. (2016). The effect of structured play on the executive performance of high-functioning autistic children aged 5-12 years. Rehabilitation Medicine, 5(3), 35-47. [In Persian].
Motahari Moaed, V., Asgari, M., & Gharebaghi, S. (2015). The effectiveness of group-based sensory integration interventions on attention, hyperactivity and impulsivity of primary school students with attention deficit hyperactivity disorder. Journal of Clinical Psychology, 1(7),11-22. [In Persian].
Nema, S., & Bansal, I. (2015). Correlates of home health social emotional adjustment among adolescence girls. International Journal of Scientific and Research Publications, 5(2), 1-6.
Niklasson, M., Niklasson, I., & Norlander, T. (2010). Sensorimotor therapy: Physical and psychological regressions contribute to an improved kinesthetic and vestibular capacity in children and adolescents with motor difficulties and concentration problems. Social Behavior and Personality: An international journal, 38(3), 327-346
Nilsen, E. S., Huyder, V., McAuley, T., & Liebermann, D. (2017). Ratings of Everyday Executive Functioning (REEF): A parent-report measure of preschoolers' executive functioning skills. Psychological Assessment, 29(1),50-64.
Nodehi, K., Sarami, G., & Keramati, H. (2016). The relationship between executive functions and working memory capacity with students' reading performance: the role of age, gender and intelligence. Cognitive Psychology Quarterly, 4(3),14-19. [In Persian].
Rezaei, F., & Malekian, F. (2019). The effectiveness of play therapy with cognitive-behavioral approach on social development and reducing social panic in first grade primary school children in Kermanshah. Journal of New Advances in Behavioral Sciences, 4(37), 41-29. [In Persian].
Sadock, B. N. J., Sadock. V. A. & Ruiz, P. (2015). Attention-deficit/hyperactivity disorder: new findings suggest partial specificity of effects. American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 48(1),1-6.
Sahoo, S. K., & Senapati, A. (2014). Effect of sensory diet through outdoor play on functional behaviour in children with ADHD. Indian Journal of Occupational Therapy,46(2),49–54.
Shapiro, Z. R. (2023). Mechanism-based groups of children with ADHD are associated with distinct domains of impairment. Psychiatry Research, 319. https://doi.org/10.1016/j.psychres.2022.115018
Shimizu, V. T., Bueno, O. F. A., & Miranda, M. C. (2014). Sensory processing abilities of children with ADHD. Braz J Phys Ther, 18(4),343-52.
Sosa, D. (2020). Learning in children with special needs. Translated by Ghazal Jarsouzeh & Mokhtar Farhadian. Tehran: Arjmand Publications.
Stiernborg, M. (2023). Bacterial gut microbiome differences in adults with ADHD and in children with ADHD on psychostimulant medication. Brain, Behavior, and Immunity, 110, 310-321.
Tabrizi, M., Steki, M., & Tabrizi, A. (2018). Treatment of Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) (Practical Plan for Treatment). Tehran: Fararvan Publications.
Taheri, M. (2017). The effect of play therapy based on executive functions on the planning ability and selective attention of children with attention deficit and hyperactivity disorder. Journal of New Advances in Behavioral Sciences, 9(2), 37-49. [In Persian].
اثربخشی بازی‌درمانی مبتنی بر یکپارچکی حسی بر کارکرد اجرایی(SI)... / 185
اثربخشی بازی‌درمانی مبتنی بر یکپارچکی حسی بر کارکرد اجرایی(SI) و سازگاری اجتماعی کودکان دارای اختلال نقص توجه-بیش فعالی (ADHD)
لیلا امینیان
گروه روان شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران
*شکوه السادات بنی جمالی
گروه روان شناسی، دانشگاه الزهرا تهران، تهران، ایران
فریبرز درتاج
گروه روان شناسی، دانشگاه علامه طباطبایی تهران، تهران، ایران
حسن احدی
گروه روان شناسی، دانشگاه علامه طباطبایی تهران، تهران، ایران
چکیده
اختلال بیش فعالی توام با نقص توجه یکی از اختلالات دوران کودکی با الگوی ثابت نقص توجه و بیش فعالی است که در حدود 3 تا 7 درصد کودکان مدارس ابتدایی در مرحله پیش از بلوغ از آن رنج میبرند، یکی از مداخلات درمانی که به صورت گروهی قابلیت انجام دارد، الگوی درمانی یکپارچگی حسی است، بنابراین هدف این پژوهش بررسی اثربخشی بازی‌درمانی مبتنی بر یکپارچکی حسی بر کارکرد اجرایی و سازگاری اجتماعی کودکان دارای اختلال نقص توجه-بیش فعالی بود که از روش پژوهش نیمه آزمایشی با طرح پیشآزمون-پس آزمون استفاده شد. جامعه آماری کودکان 8 تا 10 ساله دارای اختلال نقص توجه بیشفعالی در سال 1398 بودند که به مراکز درمانی شهر تهران مراجعه کرده بودند. تعداد 30 نفر با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند در دو گروه 15 نفره تقسیم شدند. در این پژوهش از دو پرسشنامه درجهبندی رفتاری کارکردهای اجرایی (فرم والد) (Guy& et al, 2000) و پرسشنامه سازگاري اجتماعی كودكان(Dokhanchi, 1998) و دوره بازی درمانی بر اساس طرح (Horwitz & Roset, 2007؛ Tabrizi & Esteki, 2012؛ Babaei, 2014) استفاده شده است. تجزیه و تحلیل دادهها با استفاده از آزمون تحلیل کواریانس انجام شد. یافتهها تاثیر بازی‌درمانی مبتنی بر یکپارچکی حسی بر کارکرد اجرایی و سازگاری اجتماعی کودکان دارای اختلال نقص توجه-بیش فعالی را معنادار نشان داد. بنابراین میتوان از بازی‌درمانی مبتنی بر یکپارچکی حسی برای بهبود کارکرد اجرایی و سازگاری اجتماعی کودکان دارای اختلال نقص توجه-بیش فعالی بهره گرفت.
کلید واژه: بازی درمانی، یکپارچکی حسی، کارکردهای اجرایی، سازگاری اجتماعی، کودکان دارای نقص توجه - بیش فعالی.
The effects of play therapy based on sensory integration (SI) on executive functioning and social adjustment of children with attention deficit hyperactivity disorder (ADHD)
Leila Aminian, Ph.D
Department of Psychology, Islamic Azad University, Tehran Science and Research Unit, Tehran, Iran
Shakouh Al-Sadat Bani Jamali, Ph.D
Department of Psychology, Al-Zahra University, Tehran, Iran
Fariborz Dortaj, Ph.D
Department of Psychology, Allameh Tabatabai University, Tehran, Iran
Hassan Ahadi, Ph.D
Department of Psychology, Allameh Tabatabai University, Tehran, Iran
Abstract
Attention Deficit Hyperactivity Disorder is one of the childhood disorders with a fixed pattern of attention deficit and hyperactivity that about 3 to 7 percent of primary school children suffer from in the pre-puberty stage. One of the therapeutic interventions that can be performed in a group is the sensory integration therapy model, so the purpose of this study was to investigate the effectiveness of play therapy based on sensory integration on the executive function and social adjustment of children with attention deficit hyperactivity disorder, which was used as a semi-experimental research method with a pre-test-post-test design. The statistical population consisted of 8-10-year-old children with attention deficit hyperactivity disorder in 2018, who had referred to medical centers in Tehran. 30 people were divided into two groups of 15 people using the targeted sampling method. In this research, from two questionnaires for the behavioral rating of executive functions (Parent Form) (Guy& et al, 2000) and children's social adjustment questionnaire (Dokhanchi, 1998) and the play therapy course based on the plan (Horwitz & Roset, 2007; Tabrizi & Esteki, 2012; Babaei, 2014) has been used. Data analysis was done using analysis of covariance test. The findings showed that the effect of play therapy based on sensory integration on the executive function and social adaptation of children with attention deficit hyperactivity disorder was significant. Therefore, play therapy based on sensory integration can be used to improve the executive function and social adaptation of children with attention deficit hyperactivity disorder.
Keywords: play therapy, sensory integration, executive functions, social adaptation, children with attention deficit hyperactivity disorder.
مقدمه
اختلال نقص توجه-بیش فعالی (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) یکی از رایج‌ترین اختلال‌های روانشناختی کودکان است که در ۳۰ تا ۴۰ درصد مراجعان به مراکز مشاوره کودک گزارش شده است. افراد دارای اختلال نقص توجه-بیش فعالی، معمولا مجموعهای از علائم و نشانه‌ها را دارند که یا اختلال نقص توجه یا بیش فعالی- تکانشگری و یا ترکیبی از هر دو را شامل میشود. در افراد با اختلال نقص توجه-بیش فعالی ترکیبی از نشانه‌ها وجود دارد، به همین دلیل به عنوان اختلال نقص توجه بیش فعالی نام مرکب تعریف میشود. نشانه‌های نقص توجه-بیش فعالی که در کودکان دارای این اختلال دیده میشود، شامل اشتباه کردن از روی بی دقتی، ناآرامی، بیقراری و مزاحم دیگران شدن است. اختلال نقص توجه-بیش فعالی به طور معمول، در سنین پیش دبستانی یا اوایل دبستان ظاهر میشود و اغلب تا سال‌های نوجوانی و بزرگسالی ادامه مییابد .(Conners & Jett, 2019)
كودكان مبتلا به اختلال نقص توجه-بیش فعالی در مقایسه با همسالان خود بیشتر احتمال دارد که مصدوم شوند Sosa & Davidt, 2020)). اين كودكان ممكن است داراي اختلال شناختي نيز باشند كه مي‌تواند بر فعاليت‌هاي روزمره زندگي مانند مدرسه و خانه تأثيرگذار باشد. عمدتا این گروه از كودكان داراي مشكلاتی در كاركرد اجرایي (برنامه‌ريزي)، سرعت پردازش اطلاعات (كندتر از ساير همسالان خود) و حافظه‌كاري هستند كه اغلب به عنوان يك كاركرد اجرایي در نظر گرفته مي‌شود. اين سه فرآيند بر يكديگر اثر متقابل دارند. به عنوان مثال مشكلات حافظه‌كاري مي‌تواند بر كاركرد اجرایي تأثير گذاشته و يا سرعت پایين پردازش اطلاعات توانايي كودك را براي يادآوري و سازمان‌دهي اطلاعات كاهش دهد(Sadock & Sadock, 2015) . کارکردهای اجرايی (Executive function) طیف گستردهای از فرایندهای ذهنی را در بر میگیرد که فرد را قادر میسازند تا اطلاعات دریافتی را مورد توجه قرار داده و پاسخ مناسبی به تقاضاهای تکالیف در دست اجرا دهد. کارکرد اجرایی بازتابی از کارآمدی فرد در سه حوزه از تواناییهای شناختی، شامل حافظه فعال (نگهداری موقت و پردازش اطلاعات در ذهن)، کنترل بازداری (کنترل توجه یا رفتار، به طوری که از پاسخدهی تکانشی یا رفتار نیرومند اما نامناسب جاری جلوگیری شود) و انعطافپذیری شناختی (تنظیم رفتار منعطف مطابق با تقاضاهای جدید موقعیت) میباشد (Chan & Morgan, 2018). کودکانی که مبتلا به اختلال نقص توجه–بیش فعالی هستند بيشتر از همسالان خود مشكلات تحصيلي دارند، از اجتماع طرد میشوند و يا دچار رفتارهاي ضداجتماعي می‌گردند که از آن به عنوان ناسازگاری اجتماعی یاد میشود (Nilsen, Huyder, McAuley, Liebermann, 2017). سازگاری اجتماعی (Social adjustment) به معنای سازش شخص با محیط اجتماعی است که این سازگاری میتواند به وسیله تطبیق دادن خود با محیط و یا تغییر محیط اطراف برای رفع نیازها و رسیدن به وضعیت مطلوب ایجاد شود (Nema & Bansal, 2015). مرور مطالعات بیانگر آن است که مشکلات سازگاری اجتماعی میتواند روی تعهدات فردی و اجتماعی تاثیر بگذارد و موجب مشکلاتی در سلامت فردی و اجتماعی شود. زمانی که روابط اجتماعی گسسته شود، توانایی تنظیم و مدیریت رفتار نیز از بین میرود. کمبود یا نبود روابط اجتماعی که در نتیجه سازگاری اجتماعی نامطلوب رخ میدهد، میتواند روی انگیزه و سلامت روان فرد تأثیر منفی بگذارد (George & Ukpong, 2012؛ Shapiro, 2023) و موجب، عملکرد روانی ضعیف مانند احساس گناه، خودپنداره منفی، ناامیدی، عزت نفس پایین، انزوا، اضطراب اجتماعی، اختلالات عصبی و رضایتمندی پایین از زندگی شود (Emerson & Liewellyn, 2008؛ Cardillo, 2023؛ Greenberg, 2022؛ Stiernborg, 2023).
یکی از روشهای درمانی که میتوان برای کارکردهای اجرایی و سازگاری اجتماعی کودکان مبتلا به اختلال نقص‌توجه-بیشفعالی به کار برد، مداخلات یکپارچگی حسی است. کودکان از طریق بازی کردن اطلاعات فراوانی را از دنیای اطراف به دست می‌آورند، از طریق آن تجارب حسی متفاوتی را تجربه می‌کنند. تجارب حسی مختلفی را می‌آزمایند، یاد می‌گیرند که بدن آنها چگونه کار میکند و می‌آموزند که آنها را چگونه دست کاری کنند و درک مناسبی از بده بستان تعاملات اجتماعی کسب می‌کنند (Mauro, 2017). روش یکپارچگی حسی که منظور از آن، هماهنگ شدن و یکپارچه شدن اطلاعات متعددی است که مغز دریافت میکند (Tabrizi, Steki &Tabrizi, 2018) تاثیر آرام کنندگی بر کودکان دارای اختلال نقص توجه-بیش فعالی را دارد. مشکل حسی بیزاری لامسه ای، توجه فوق العاده ای را می‌طلبد، چرا که دکتر آیرز به طور ریشه ای این نوع رفتار را با بیش فعالی مرتبط دانسته است (Horowitz & Lynn, 2018). درمان روان شناختی که بر روی مهارتهای والدین، مدیریت رفتار و آموزش تاکید میکند در درمان اختلال نقص توجه-بیش فعالی غالبا در درجه اول قرار دارد و بسیار مفید است. درمان دارویی به تنهایی در درمان مشکلات مرتبط با اختلال نقص توجه-بیش فعالی کافی نیست. درمان اختلال نقص توجه-بیش فعالی باید به دو هدف برسد: ۱ - کاهش نشانه‌های اصلی اختلال ۲ - بهبود عملکرد قلمروهای آسیب دیده. با آنکه برخی درمان‌ها ممکن است نشانه‌ها را از بین ببرند اما بر روی عملکردی که برای یادگیری مهارتهای تازه ضروری است، تاثیری نداشته باشند. قلمروهای عملکردی مورد نیاز این مهارتهای جدید هم برای بیماران و هم برای خانواده‌هایشان سازگاری اجتماعی، رفتارها و نگرش‌های منفی، نقایص مهارتهای تحصیلی و کاهش استرس والدین و خانواده هستند. پژوهشهای متعددی درباره اثربخشی بازی درمانی انجام شده است از جمله یافته‌های پژوهشی (Taheri, 2017؛ Asghari Nekah & Abedi, 2014؛ Rezaei & Malekian Rezaei & Malekian, 2019؛ Motahari Moaed, Asgari & Gharebaghi, 2015) موید آن است که بازی درمانی بر کارکرد اجرایی و سازگاری اجتماعی کودکان موثر است.
بر طبق بررسی پژوهشهای قبلی انجام شده، بازی برای کودکان یک راه طبیعی بروز توانمندی‌ها و حتی میتواند ابزاری برای رفع نقص‌ها کمبودها باشد. تجربه‌ها و خصوصیاتی که در دوران کودکی وجود دارد بی شک میتواند زیربنای رفتار و روحیات در بزرگسالی باشد و در عین حال میتواند پیش بینی کننده کیفیت روانی جامعه باشد. به همین دلیل است که اکثر نظریه‌پردازان همچون فروید، پیاژه، کلاین، بالبی و... نظریه رشد خود را حول دوران کودکی مطرح کرده اند. همچنین بازی درمانی به دلیل اثربخشی بالا در اختلالات دوران کودکی به عنوان روش تاثیرگذاری تعیین شده است. بر اساس آنچه گفته شد و با توجه به شیوع بیشتر اختلال نقص‌توجه-بیشفعالی نسبت به گذشته روشهای درمانی غیردارویی نیز گسترش یافته است و لذا بررسی اثربخشی روشهای مختلف در مقایسه با یکدیگر میتواند به کار درمانگران جهت داده و به سمت درمان‌های موثرتر گرایش دهد. بنابراین هدف اصلی از اجرای این پژوهش، بررسی فرضیات زیر بود:
فرضیه 1. بازی‌درمانی مبتنی بر یکپارچکی حسی بر کارکردهای اجرایی کودکان مبتلا به اختلال نقص‌توجه-بیشفعالی اثربخش است.
فرضیه 2. بازی‌درمانی مبتنی بر یکپارچکی حسی بر سازگاری اجتماعی کودکان مبتلا به اختلال نقص‌توجه- بیشفعالی اثربخش است.
روش
روش پژوهش، جامعه آماری و نمونه: این پژوهش با توجه به هدف آن یک پژوهش کاربردی و از لحاظ گردآوری دادهها پژوهشی کمی است. از لحاظ اجرا نیز روش پژوهش حاضر نیمه آزمایشی با طرح پیشآزمون-پس آزمون است. جامعه آماری عبارت است از 30 کودک 8 تا 10 سال (15 دختر و 15 پسر) دارای اختلال نقص توجه-بیشفعالی (که با تشخیص روانپزشک و نیز پرسشنامه کانرز فرم والدین مبتلا به اختلال نقص توجه-بیش فعالی تشخیص داده شده بودند) و در سال 1398 به روش هدفمند و در دسترس از بین اعضای جامعه آماری (کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان شهر تهران) انتخاب و به شکل تصادفی به دو گروه 15 نفری تقسیم شده و در نهایت با تخصیص تصادفی در یکی از دو گروه آزمایش و کنترل گمارده شدند. ملاکهای ورود عبارت بودند از: دریافت تشخیص اختلال نقص توجه-بیش فعالی از سوی روانپزشک و نیز فرم والدین پرسشنامه کانرز، فقدان ابتلای همزمان به اختلال یادگیری خاص، هوشبهر طبیعی(چون نمونه مدرسه عادی می‌روند براساس سنجش پایگاه سنجش هوشبهر آنها به عنوان هوشبهر طبیعی تایید شده است)، داشتن سن 8 تا 10 سال و رضایت آگاهانه کودک و والدین. ملاکهای خروج پژوهش نیز عبارت بودند از: داشتن اختلال یادگیری خاص همایند با اختلال نقص توجه-بیش فعالی، هوشبهر پایینتر از حد طبیعی، داشتن سن کمتر از 8 و بیشتر از 10 سال، و عدم رضایت آگاهانه برای شرکت در پژوهش.
ابزارهای پژوهش
ابزار پژوهش دو پرسشنامه استاندارد و اجرای پروتکل بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی بود.
پرسشنامه درجهبندی رفتاری کارکردهای اجرایی (Behavior Rating Inventory of Executive Function ) فرم والد را (2000) Guy, Isquith & Kenworthy طراحی کردند و دارای دو فرم والدین و معلمین بود که از 86 سوال تشکیل شده و در یک مقیاس لیکرت 3 درجهای از هیچ‌وقت= 1 تا همیشه= 3 توسط والدین نمرهگذاری شده بود و رفتارهای کودک را در مدرسه و یا منزل مورد بررسی قرار می‌داد. دو نمونه از سوالات این پرسشنامه (1-به مشکلات کوچک واکنش شدید نشان میدهد 2-زمانی که سه کار برای انجام دادن به او واگذار میشود فقط اولی یا آخری را انجام میدهد) بود. هر کدام از سؤالات مربوط به یکی از زیر مجموعههای پرسشنامه بود و این زیر مجموعهها به دو قسمت اصلی مهارتهای تنظیم رفتار و مهارتهای فراشناخت تقسیم شده بود که به شرح 1.مهارتهای تنظیم رفتار: بازداری، انتقالی، کنترلی هیجان 2. مهارتهای فراشناخت: برنامهریزی، سازماندهی مواد، نظارت، حافظه کاری، آغازگری بود. در پژوهش Shahabi (2013) روایی و اعتبار پرسشنامه سنجیده شد کـه ضریب پایایی آزمون- بازآزمون خرده مقیاسهاي آزمون رتبهبندي رفتاري کارکردهاي اجرایی در کارکرد بازداري 90/0، جهتدهی 81/0، کنترل هیجانی91/0، آغاز به کار 80/0، حافظه فعال 71/0، برنامهریزی 81/0، سازماندهی اجزاء 79/0، نظارت 78/0، شاخص تنظیم رفتار 90/0، شاخص فراشناخت 87/0 و نمره کلی کارکردهای اجرایی 89/0 بدست آمده است. ضریب همسانی درونی برای این پرسشنامه از 87/0 تا 94/0 بود که نشان دهنده بالا بودن همسانی درونی کلیه خرده مقیاسهای پرسشنامه است (Nodei, Sarami & Keramati, 2016). در این پژوهش ضریب پایایی برای پرسشنامه درجهبندی رفتاری کارکردهای اجرایی برابر با 83/0 بدست آمد.
پرسشنامه سازگاري اجتماعی كودكان (Children's Social Adaptability Scale) پرسشنامه سازگاري اجتماعی كودكان که توسط (1998) Dokhanchi ساخته شده و دارای 37 سوال بود که در مقیاس لیکرت چهار درجهای از هیچ‌وقت= 0 تا بیشتر اوقات= 4 و توسط مادران کودکان پاسخدهی میشود. حداقل نمره در این پرسشنامه 0 و حداکثر آن 111 بود. وهرچه کودک نمره بالاتری در این آزمون کسب کند دارای سطح سازگاری بالاتری نیز خواهد بود. دو نمونه از سوالات پرسشنامه (1-آیا کودک شما اسباب بازی خود را در اختیار کودکان دیگر قرار میدهد؟ 2-آیا کودک شما معمولا با علاقه با کودکان دیگر بازی میکند؟) بود. (1998) Dokhanchi پایایی این پرسشنامه را با استفاده از روش دو نیمه کردن معادل 79/0 و ازآنجا که از لحاظ نظری و منطقی متغیرهای رشد اجتماعی و سازگاری مفاهیمی نزدیک به هم هستند و به منظور برآورد روایی ملاکی همبستگی پیرسون این دو تست محاسبه و معادل 81/0 گزارش داده است. در این پژوهش ضریب پایایی برای پرسشنامه سازگاری اجتماعی کودکان برابر با 82/0 به دست آمد.
روش اجرا و تحلیل دادهها
روش اجرای پروتکل بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی به این صورت بود که قبل از انجام مداخله بر روی آزمودنیها، والدین کودکان مورد مطالعه کاملا در جریان تحقیق محقق قرار گرفته و با اطمینان دادن به آنها در جهت حفظ رازداری و امنیت کودکان و گرفتن رضایت کامل آنها به صورت کتبی؛ وارد جلسات درمانی که مدیریت تمام جلسات بر عهده محقق و با نظارت استاد راهنمای وی بود شدند. مکان اجرای این پژوهش نیز کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان شهر تهران بود. بعد از انتخاب و تعیین تصادفی گروههای آزمایش و کنترل و قبل از اجرای جلسات بازی درمانی، برای شرکتکنندگان در پژوهش یک جلسه مقدماتی جداگانه برای هر دو گروه با هدف آشنایی اولیه با کودکان، برقراری رابطه درمانی، ایجاد اعتماد در آزمودنیها و جمعآوری دادههای پیشآزمون برگزار شد. طی همان جلسه مقدماتی جهت جمعآوری دادههای پیشآزمون، پرسشنامههای کارکردهای اجرایی و سازگاری اجتماعی کودکان که بصورت فرم والد بودند به صورت گروهی و بر روی والدین کودکان دارای اختلال نقص توجه-بیش فعالی اجرا شدند. در نهایت، گروه آزمایش در قالب 10 جلسه 120 دقیقهای یکبار در هفته تحت بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی قرار گرفتند، در حالیکه گروه کنترل هیچگونه مداخله بازی درمانی دریافت نکرد. پس از پایان 10 جلسه بازی درمانی و در ادامه جلسه آخر جهت جمعآوری دادههای پسآزمون، والدین آزمودنیهای هر دو گروه مجددا با استفاده از ابزارهای پژوهش مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفتند. در نهایت دادههای مراحل پیش آزمون، پس آزمون به کمک آزمون تحلیل کوواریانس و نرم‌افزار آماری SPSS نسخه 22 مورد تحلیل قرار گرفت. خلاصه ای از جلسات بازی درمانی در جدول 1 ارائه شده است.
اجرای پروتکل بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی، تماما بر اساس طرحی که از سوی Tabrizi & Steki (2018) در کتاب «درمان اختلالات بیش فعالی و عدم تمرکز (برنامه عملی برای درمان)» معرفی شده، صورت گرفت که طی آن گروه آزمایشی به مدت 10 جلسه 120 دقیقهای در معرض بازی درمانی قرار گرفتند. شرح این جلسات در جدول زیر آورده شده است.
جدول 1. شرح جلسات بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی (Tabrizi & Steki, 2018)
جلسات | اهداف هر جلسه | فعالیت هر جلسه |
جلسه اول | آشنایی کودکان با درمانگر واعضای گروه و اجرای پیشآزمون | معرفی اعضا به یکدیگر و اجرای پیشآزمون |
جلسه دوم | افزایش تمرکز و کاهش اضطراب و ترس | بازی پرتاب توپ در حلقه، هدف‌گیری |
جلسه سوم | ایجاد مهارتهای حرکتی،افزایش تمرکز، کاهش خشم | بازی با تخته تعادلی، لی لی |
جلسه چهارم | افزایش دقت و تمرکز، ایجاد یکپارچگی حسی | تمرینهای دقت و توجه با استفاده از کاغذ هنگام صحبت، تبدیل یک حس به حس دیگر با انجام تمرینات مختلف |
جلسه پنجم | کاهش بیشفعالی، تکانشگری، اضطراب و کنترل خشم | بازی راه رفتن روی یک پا، حرکت روی طناب |
جلسه ششم | افزایش صبر و حوصله، افزایش تمرکز | بازی وارونه، بازی اعصاب سنج |
جلسه هفتم | افزایش تجسم فضایی، صبر و تمرکز | بازی راه نجات |
جلسه هشتم | افزایش دقت و صبر | بازی دست چین، نقطه بازی |
جلسه نهم | افزایش تقویت تمرکز | فوت کردن شمع بدون خاموش شدن،راه رفتن با لیوان پر آب |
جلسه دهم | توجه پایدار و انتخابی، اجرای پسآزمون | شن بازی، اجرای پسآزمون |
یافتهها
بررسی دادههای جمعیت شناختی پژوهش نشان داد که میانگین سنی کودکان در گروه آزمایش و کنترل 9 سال بوده است. تعداد 15 دختر و 15 پسر در پژوهش شرکت داده شدند. عملکرد نمونه‌های پژوهش در دو گروه آزمایش و کنترل در متغیرهای پژوهش، با استفاده از شاخص‌های آمار توصیفی در دو مرحله پیشآزمون و پسآزمون در جدول 2 ارائه شده است.
جدول 2. میانگین و انحراف معیار پرسشنامههای سازگاری اجتماعی و کارکرد اجرایی
(بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی)
پرسشنامه | متغیر | نوبت آزمون | گروه | میانگین | انحراف معیار |
سازگاری اجتماعی کارکرد اجرایی | سازگاری اجتماعی | پسآزمون | آزمایش | 20/114 | 05/12 |
کنترل | 66/76 | 32/8 | |||
بازداری | پسآزمون | آزمایش | 26/37 | 58/4 | |
کنترل | 40/31 | 35/3 | |||
انتقال توجه | پسآزمون | آزمایش | 73/29 | 86/4 | |
کنترل | 53/25 | 35/3 | |||
کنترل هیجانی | پسآزمون | آزمایش | 00/27 | 40/3 | |
کنترل | 53/21 | 94/2 | |||
آغازگری | پسآزمون | آزمایش | 36/20 | 51/3 | |
کنترل | 11/18 | 22/2 | |||
حافظه کاری | پسآزمون | آزمایش | 73/21 | 31/2 | |
کنترل | 400/18 | 13/2 | |||
برنامهریزی | پسآزمون | آزمایش | 93/30 | 18/2 | |
کنترل | 400/25 | 26/3 | |||
سازماندهی مواد | پسآزمون | آزمایش | 06/41 | 89/3 | |
کنترل | 86/33 | 64/3 | |||
کنترل | پسآزمون | آزمایش | 06/24 | 30/3 | |
کنترل | 66/21 | 96/2 | |||
کارکرد اجرایی | پسآزمون | آزمایش | 33/159 | 15/24 | |
کنترل | 33/138 | 10/15 |
با توجه به نتایج حاصل از جدول 2 نمره میانگین خرده مقیاسهای، مقیاس کارکرد اجرایی در هر دو گروه آزمایش و کنترل، در نوبت پیشآزمون و پسآزمون با یکدیگر متفاوت بوده است. بطوریکه در پسآزمون ، نمره بازداری، انتقال توجه، کنترل هیجانی، آغازگری، حافظه کاری، برنامهریزی، سازماندهی مواد، کنترل و کارکرد اجرایی به طور کلی در گروه آزمایش بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی افزایش پیدا کرده است. همچنین نمره میانگین متغیر سازگاری اجتماعی در هر دو گروه آزمایش و کنترل، در نوبت پیشآزمون و پسآزمون با یکدیگر متفاوت بوده است بطوریکه در نمره سازگاری اجتماعی گروه آزمایش بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی افزایش پیدا کرده است.
جدول 3. نتایج آزمون‌های کولموگروف‌اسمیرنوف و شاپیروویلک
متغیر | آزمایش | کنترل | |||||||||||
کولموگروف اسمیرنوف | شاپیروویلک | کولموگروف اسمیرنوف | شاپیروویلک | ||||||||||
K-S | Sig | SH-W | Sig | K-S | Sig | SH-W | Sig | ||||||
بازداری | 211/0 | 110/0 | 892/0 | 085/0 | 095/0 | 214/0 | 975/0 | 686/0 | |||||
انتقال توجه | 146/0 | 102/0 | 881/0 | 073/0 | 145/0 | 111/0 | 941/0 | 096/0 | |||||
کنترل هیجانی | 148/0 | 090/0 | 931/0 | 051/0 | 165/0 | 067/0 | 924/0 | 053/0 | |||||
آغازگری | 110/0 | 059/0 | 927/0 | 055/0 | 151/0 | 100/0 | 940/0 | 072/0 | |||||
حافظه کاری | 211/0 | 110/0 | 892/0 | 085/0 | 095/0 | 214/0 | 975/0 | 686/0 | |||||
برنامهریزی | 146/0 | 102/0 | 881/0 | 073/0 | 145/0 | 111/0 | 941/0 | 096/0 | |||||
سازماندهی مواد | 148/0 | 090/0 | 931/0 | 051/0 | 165/0 | 067/0 | 924/0 | 053/0 | |||||
کنترل | 110/0 | 059/0 | 927/0 | 055/0 | 151/0 | 100/0 | 940/0 | 072/0 | |||||
کارکرد اجرایی | 211/0 | 110/0 | 892/0 | 085/0 | 095/0 | 214/0 | 975/0 | 686/0 | |||||
سازگاری اجتماعی | 146/0 | 102/0 | 881/0 | 073/0 | 145/0 | 111/0 | 941/0 | 096/0 | |||||
با توجه به جدول 3 نتایج حاصل از دو آزمون کولموگروف‌اسمیرنوف و شاپیروویلک نشان میدهد که سطح معنیداریهای به دست آمده بزرگتر از 01/0 است و با اطمينان میتوان بیان داشت که توزیع دادههای متغیر کارکرد اجرایی از ويژگي نرمال بودن تبعيت مي‌كنند و لذا میتوان از آزمون تحلیل کوواریانس برای تحلیل فرضیه‌های پژوهش استفاده نمود.
جدول 4. نتایج آزمون «لون»
متغیر | آماره لون | درجه آزادی 1 | درجه آزادی 2 | Sig |
بازداری | 862/0 | 1 | 28 | 466/0 |
انتقال توجه | 93/3 | 1 | 28 | 060/0 |
کنترل هیجانی | 387/0 | 1 | 28 | 763/0 |
آغازگری | 912/0 | 1 | 28 | 549/0 |
حافظه کاری | 451/0 | 1 | 28 | 718/0 |
برنامهریزی | 84/1 | 1 | 28 | 150/0 |
سازماندهی مواد | 744/0 | 1 | 28 | 530/0 |
کنترل | 587/0 | 1 | 28 | 626/0 |
کارکرد اجرایی | 37/4 | 1 | 28 | 060/0 |
سازگاری اجتماعی | 79/5 | 1 | 28 | 062/0 |
با توجه به نتایج جدول 4 نتایج آزمون «لون» نشان میدهد که سطح معنیداریهای به دست آمده بزرگتر از 01/0 است و با اطمينان میتوان بیان داشت واریانس گروه‌ها از تجانس برخوردار است و فرض صفر در آزمون «لون» که عبارت از آن است که واریانس دو گروه دارای تجانس است، مورد تایید قرار میگیرد و با توجه به اینکه فرض همگنی واریانس‌ها رعایت شده است، از آزمون تحلیل کوواریانس میتوان برای تحلیل فرضیه‌های پژوهش استفاده نمود.
جدول 5. نتایج آزمون ام‌باکس مبنی بر همسانی ماتریسهای کووایانس
Sig | آماره آزمون F | آماره آزمون ام‌باکس | متغیر |
218/0 | 82/1 | 43/36 | کارکرد اجرایی |
135/0 | 94/1 | 87/38 | سازگاری اجتماعی |
با توجه به نتایج جدول 5 آزمون ام باکس بزرگتر از سطح معناداری (01/0) مورد نیاز برای رد فرض صفر میباشد، فرض صفر ما مبنی بر همسانی ماتریس کوواریانس‌ها مورد تایید قرار میگیرد. بدین ترتیب مفروضه همسانی ماتریس کوواریانس‌ها، به عنوان یک از مفروضات آزمون تحلیل کوواریانس چند متغیری برقرار میباشد.
برای بررسی فرضیه‌های پژوهش از آزمون تحلیل کواریانس استفاده شد که نتایج آن در جدول 3 گزارش شده است.
جدول 6. نتایج تحلیل کواریانس در نمرات پیشآزمون و پسآزمون بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی بر بهبود کارکردهای اجرایی و سازگاری اجتماعی کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه- بیش فعال
متغیر | منبع تغییرات | مجموع مجذورات | Df | میانگین مجذورات | آماره F | Sig | مجذور اتا (اندازه اثر) | توان آماری | ||||||||||||||||||
بازداری | پیشآزمون | 35984 | 1 | 35984 | 37/2254 | 000/0 | 988/0 | 1 | ||||||||||||||||||
اثر گروه | 208 | 1 | 208 | 13 | 001/0 | 318/0 | 1 | |||||||||||||||||||
انتقال توجه | پیشآزمون | 53/24310 | 1 | 53/24310 | 85/1654 | 000/0 | 983/0 | 1 | ||||||||||||||||||
اثر گروه | 13/48 | 1 | 13/48 | 27/9 | 041/0 | 305/0 | 1 | |||||||||||||||||||
کنترل هیجانی | پیشآزمون | 53/18950 | 1 | 53/18950 | 46/1836 | 000/0 | 985/0 | 1 | ||||||||||||||||||
اثر گروه | 53/104 | 1 | 53/104 | 13/10 | 004/0 | 366/0 | 1 | |||||||||||||||||||
آغازگری | پیشآزمون | 40/23522 | 1 | 40/23522 | 85/2786 | 000/0 | 980/0 | 1 | ||||||||||||||||||
اثر گروه | 93/70 | 3 | 64/23 | 80/6 | 003/0 | 330/0 | 1 | |||||||||||||||||||
حافظه کاری | پیشآزمون | 63/12281 | 1 | 63/12281 | 71/1755 | 000/0 | 984/0 | 1 | ||||||||||||||||||
اثر گروه | 50/67 | 1 | 50/67 | 64/9 | 004/0 | 316/0 | 1 | |||||||||||||||||||
برنامهریزی | پیشآزمون | 53/25462 | 1 | 53/25462 | 57/4744 | 000/0 | 994/0 | 1 | ||||||||||||||||||
اثر گروه | 20/97 | 1 | 20/97 | 11/18 | 000/0 | 393/0 | 1 | |||||||||||||||||||
سازماندهی مواد | پیشآزمون | 50/44467 | 1 | 50/44467 | 20/3479 | 000/0 | 992/0 | 1 | ||||||||||||||||||
اثر گروه | 63/197 | 1 | 63/197 | 46/15 | 001/0 | 356/0 | 1 | |||||||||||||||||||
کنترل | پیشآزمون | 16380 | 1 | 16380 | 88/1908 | 000/0 | 986/0 | 1 | ||||||||||||||||||
اثر گروه | 70/14 | 1 | 70/14 | 71/7 | 001/0 | 358/0 | 1 | |||||||||||||||||||
کارکرد اجرایی | پیشآزمون | 13/683426 | 1 | 13/683426 | 94/1940 | 000/0 | 986/0 | 1 | ||||||||||||||||||
اثر گروه | 80/2116 | 1 | 80/2116 | 6 | 021/0 | 777/0 | 1 | |||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||
با توجه به نتایج حاصل از جدول شماره 6 گروه آزمایش پس از دریافت آموزش بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی تفاوت معنی‌داری در نمرات کارکرد اجرایی در مقایسه با گروه کنترل کسب کردند (به ترتیب 01/0>P و 13=F، 27/9=F، 13/10=F، 80/6=F، 64/9=F، 11/18=F، 46/15=F، 71/7=F، 6=F). بنابراین آموزش بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی بر بهبود کارکردهای اجرایی کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه- بیش فعالی اثربخش بوده و با توجه به مجذور اتا میتوان گفت که میزان اثربخشی آموزش بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی بر بهبود کارکردهای اجرایی در کودکان مورد مطالعه 7/77 درصد میباشد و میزان اثربخشی آموزش بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی بر بهبود هر یک از خرده مقیاسهای مقیاس کارکردهای اجرایی نیز به صورت زیر است:
بر بهبود بازداری در کودکان تحت مطالعه 8/31 درصد ، بر بهبود انتقال توجه در کودکان تحت مطالعه 5/30 درصد ، بر بهبود کنترل هیجانی در کودکان تحت مطالعه 6/36 درصد، حسی بر بهبود آغازگری در کودکان تحت مطالعه 33 درصد، بر بهبود حافظه کاری در کودکان تحت مطالعه 6/31 درصد، بر بهبود برنامهریزی در کودکان تحت مطالعه 3/39 درصد، بر بهبود سازماندهی در کودکان تحت مطالعه 6/35 درصد، بر بهبود کنترل در کودکان تحت مطالعه 8/35 درصد میباشد.
همچنین گروه آزمایش پس از دریافت آموزش بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی تفاوت معنی‌داری در نمرات سازگاری اجتماعی در مقایسه با گروه کنترل کسب کردند (01/0>P و 20/107=F). بنابراین آموزش بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی بر بهبود سازگاری اجتماعی کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه- بیش فعالی اثربخش بوده و با توجه به مجذور اتا میتوان گفت که میزان اثربخشی آموزش بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی بر بهبود سازگاری اجتماعی در کودکان مورد مطالعه 3/79 درصد میباشد.
بحث و نتیجه گیری
این پژوهش با هدف بررسی اثربخشی بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی بر بهبود کارکرداجرایی و سازگاری اجتماعی کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه-بیش فعالی انجام شده است. نتایج این مطالعه نشان داد که بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی توانست تأثیر مثبتی بر کارکرد اجرایی و مؤلفههای آن شامل بازداری، انتقال توجه، کنترل هیجانی، آغازگری، حافظه کاری، و برنامهریزی در کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه-بیشفعالی داشته باشد.
این یافتهها با نتایج تحقیقات Liaghat et al (2017)، Akbari Bayatiani (2018) ، Motahari Moaed et al (2015) ، Taheri (2017)، Saheban et al (2010)، همسو میباشد.
در رابطه با یکپارچگی حسی باید بیان شود که ضعف تعدیل حسی از جمله مواردی میباشد که باعث ایجاد مشکلات رفتاری در کودکان با اختلال نقص توجه-بیشفعالی میشود. نقایص پردازش حسی باعث ایجاد هماهنگی حرکتی ضعیف، داشتن حرکات بی پایان، عدم توجه، رفتارهای تکانشگری میشود که نقایص کلی عملکرد در خانواده، مدرسه و مهارتهای زندگی و فعالیتهای اجتماعی را باعث میشود، و ممکن است باعث ایجاد مشکلات در کارکرد اجرایی شود. براساس نتایج پژوهش، بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی باعث بهبود کارکرد اجرایی از طریق یکپارچه کردن برخی از درون دادهای حسی میشود. همسو با این ادعا، مطالعهای نشان داد که شیوه یکپارچگی حسی از طریق برخی از درون دادهای حسی باعث بهبود برخی کارکردها و رفتارها در کودکان شده است (Sahoo & Senapati, 2014). ظاهرا، یکپارچه شدن اطلاعات حسی مختلف، موجب کارایی کودکان در عملکردهای حسی-حرکتی، ادراکی حرکتی و به تبع آن باعث توانمندی ابعاد مختلف در کودک میشود و ممکن است کارکرد اجرایی را بهبود بخشد، خصوصا اگر این یکپارچه کردن بهصورت بازی و مبتنی بر این شیوه باشد. در بخش قبلی نیز اشاره شد که از مشکلات کارکرد اجرایی در این کودکان این است که خود تنظیمی در این کودکان خیلی پایین است و اگر خود تنظیمی بهبود یابد، کارکرد اجرایی نیز بهبود مییابد.
در مطالعهای نشان داده شد که یکپارچگی حسی به تنظیم خود کودک کمک میکند و به دنبال آن سیستم عصبی این قابلیت را دارد که سطح برانگیختگی را که برای رشد توانایی‌هایی از جمله توجه به تکلیف، کنترل تکانه، افزایش تحمل ناکامی، توازن در هیجانات ضروری است را تغییر دهد و آنرا حفظ نماید (Niklasson, 2010). از دلایل دیگر برای کارآمدی این روش در کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه-بیشفعالی این است که، این کودکان ممکن است که اطلاعات حسی را بهطور مناسبی دریافت و پردازش نکنند و در تولید پاسخهای تطابقی مناسب در خانه، مدرسه و در موقعیتهای اجتماعی مشکلاتی را تجربه کنند، در این شرایط کارکرد اجرایی میتواند خصوصا توجه را تحت تاثیر قرار دهد و نیز جنبههای رفتاری زندگی کودک را نیز همچنین متأثر سازد. براساس تجربه نگارنده مبتنی بر نتایج پژوهش حاضر بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی باعث بهبود کارکرد سامانه عصبی مرکزی در پردازش اطلاعات میشود و به نوبه خود میتواند موجب بهبود کارکرد اجرایی در کودکان با اختلال نقص توجه-بیش فعالی شود. کودکان با اختلال نقص توجه-بیش فعالی دارای مشکلات حسی میباشند که این مشکل ناشی از ضعف در پردازش و یکپارچگی اطلاعات دریافت شده از حس عمقی وستیبولار میباشد و این ضعف برای پردازش اطلاعات باعث بیزاری از انجام حرکت و یا ترس از آن، کاهش دامنه حرکتی، کم شدن دامنه توجه، عدم ثبات عاطفی و هیجانی است .(Horwitz & Roset, 2007)در مجموع میتوان گفت که یکپارچگی حسی باعث خود تنظیمی، بهبود پاسخهای تطابقی و کارکرد سیستم عصبی مرکزی میگردد که در نتیجه باعث بهبود توجه و کارکرد اجرایی میشود. این روش اگر به صورت بازی درمانی و بر پایه این روش باشد، باعث کارکرد اجرایی بهتر و در کودکان با اختلال نقص توجه-بیش فعالی و لذت بخشتر برای آنان میشود. همچنین بهتر میتوانند این روش را یاد بگیرند و در حافظه آنها ماندگار میگردد.
همچنین نتایج نشان داد که بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی توانست تأثیر مثبتی بر بهبود سازگاری اجتماعی در کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه-بیشفعالی داشته باشد. در تبیین چنین یافته‌ای میتوان بیان نمود که برنامه بازی درمانی استفاده شده در این مطالعه با دربرداشتن مراحل آموزشی، همانند برقراری ارتباط و همچنین حل مسئله شناختی به کودکان با اختلال نقص توجه-بیش فعالی که در مهارتهای اجتماعی، ضعیف عمل می‌کنند، رفتارهای سازگارانه‌تری را آموزش میدهد. چون کودکان با اختلال نقص توجه-بیش فعالی به تفکر انتزاعی دست نیافته‌اند، تا بتوانند به بیان هیجانات و احساسات بپردازند و این کودکان به علت عدم توانایی در برقراری ارتباط کامل و همه جانبه برجسته‌تر است، باید به دنبال راهی بود تا این کودکان به وسیله آن هیجانات و احساسات خود را نمایان سازند تا از این طریق هم به چرایی رفتار آنها پی برد و هم زمینه‌ای برای بروز و اصلاح این احساسات فراهم کرد. کودکان با نقص توجه، با پرداختن به بازی میتوانند خیلی راحت درون خویش را ابراز کنند و البته برای کودکان طبیعی‌ترین فرایند پویا و درمان‌بخش، ابراز کردن تجربه‌ها و احساسات است که این موضوع در کودکان با اختلال نقص توجه-بیش فعالی اهمیت دوچندانی دارد. در مطالعه حاضر، پژوهشگر با ابزاری که برای یکپارچگی حسی استفاده کرد، زمینه‌ای را برای نمایان ساختن احساسات کودک فراهم ساخت و از این طریق سعی کرد، بهطور غیرمستقیم و البته عمیق با کودک ارتباط برقرار و به او کمک کند تا به اصول ارتباط و مهارتهای ارتباطی پی ببرد و سازگاری خود را ارتقاء بخشد. در این مطالعه از یکپارچگی حسی استفاده شد که از طریق فراهم آوردن بازخوردهای مشابه باعث بهبود سازگاری اجتماعی میشود. در این رابطه، مطالعهای نشان داد که یکپارچگی حسی، ابزاری کارآمد و مؤثر میباشد و باعث فراهم آوردن بازخوردهای حسی مشابه میشود، و این کار باعث کاهش رفتارهای کلیشهای میشود .(Corsello, 2005)
نگارنده معتقد است که بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی بر میل درونی کودک یا انگیزه درونی او تأثیر می‌گذارد و زمینه را برای تعامل کودک با دیگران و در نتیجه بهبود سازگاری اجتماعی فراهم میکند. دلیل دیگر برای بهبود این کارایی مربوط به این امر میباشد که کودکان جذب فعالیت‌هایی میشوند که دروندادهای حسی را سازمان می‌بخشد و از این طریق ممکن است به بهبود سازگاری اجتماعی کمک کنند. یک مطالعه نشان داد که یکپارچگی حسی باعث افزایش ظرفیتهای حسی، ارتقاء موفقیت، افزایش اطمینان در زمینه فیزیکی، کمک در زمینه خود سازمان دهی میشود (Dunbar, 2010) که این به نوعی تبیین کننده این موضوع میباشد که یکپارچگی حسی باعث بهبود کارایی بازی درمانی شده است. بهعبارتی این شیوه باعث شده است که بازی درمانی بر پایه یکپارچگی حسی از کارایی مناسبی برخوردار باشد. دلیل دیگری برای بهبود سازگاری اجتماعی توسط این روش میباشد که یکپارچگی حسی باعث تحریک حسی و بهبود علائم عصبی-مرکزی در سیستم عصبی میگردد، و باعث میشود که سیستم عصبی بهتر تعاملات اجتماعی را بپیذیرد و از این طریق کارایی خود را نشان دهد (Shimizu, 2014).
از جمله محدودیت‌های این پژوهش مربوط به نمونه آماری بود که به دلیل اینکه تحقیق بر روی کودکان با اختلال نقص توجه-بیش فعالی انجام شده است، از تعمیم دادن نتایج به دیگر گروه‌ها باید جانب احتیاط در نظر گرفته شود. همچنین افراد مورد مطالعه ممکن است در پاسخ دادن به سؤالات تحت تأثیر محیط پاسخ دهی قرار گرفته باشند و پاسخهای ارائه شده، از دقت کمتری برخوردار باشد. با وجود تلاشها برای کاهش دادن چالشها و مشکلاتی که در این گروه از افراد وجود دارد، برخی از چالشها مثل سبک‌های فرزندپروری والدین قابل کنترل نیست. پیشنهاد میشود با توجه به همسویی نتایج این پژوهش با پژوهشهای انجام شده متخصصان روان شناسی و افرادی که با این کودکان سروکار دارند ضمن آشنایی کامل با شیوه بازی درمانی مبتنی بر یکپارچگی حسی در بهبود کارکرد اجرایی، سازگاری اجتماعی کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه-بیش فعالی بر اجرای صحیح و بیشتر آن اهتمام ورزند. به محققان نیز پیشنهاد میشود تا موضوع پژوهش را در سایر کودکان با اختلالاتی چون خواندن و نوشتن یا اختلال یادگیری خاص اجرا نمایند، و یا در طیف‌های سنی مختلف، موضوع این پژوهش را تکرار نمانید.
سپاسگزاری
بدین وسیله از اساتید گرامی، مسئولان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان شهر تهران، مراکز درمانی و مشاوره شهر تهران، والدین و دانش آموزان محترم و تمام عزیزانی که با اینجانب در انجام این پژوهش صمیمانه همکاری نمودند سپاسگزاری می‌نمایم.
منابع
Akbari Bayatiani, Z. (2018). The effect of sensorimotor integration exercises on reducing stereotyped behavior of children with autism spectrum disorder. Exceptional Education, 2(18), 53-61. [In Persian].
American Psychiatric Association. (2016). Diagnostic and statistical manual of mental disorders Fifth Edition (DSM-5). Translated by Hamayak Avadis Yanes, Hassan Hashemi Minabad, Davud Arab Qahestani. Tehran: Roshd.
AsghariNekah, S., & Abedi, Z. (2014). Evaluation of the effectiveness of play therapy based on executive functions on improving response inhibition, planning and working memory of children with attention deficit hyperactivity disorder. Cognitive Psychology Quarterly, 1(1), 52-41. [In Persian].
Babaei, Ansieh. (2014). Play Therapy. Tehran: Payam Noor University.
Cardillo, R. (2023). Social perception in children and adolescents with ADHD: The role of higher-order cognitive skills. Research in Developmental Disabilities,135.
Chan, A.Y.C., & Morgan, S.J (2018). Assessing children's cognitive flexibility with the Shape Trail Test. PLOS ONE, 13(15),1-14.
Conners, C., Keith., J., & Juliet L. (2019). Attention deficit hyperactivity disorder in children and adults (new strategies in evaluation and treatment). Translated by Hamid Alizadeh, Ghorban Hemmati Alamdarlu& Sediqeh Rezaei. Tehran: Danje esPublications.
Corsello, C. M. (2005). Early intervention in autism. Infants & Young Children, 18(2), 74–85.
Dokhanchi, H. (1998). Children's social adaptability scale. Retrieved from http://edu-admin.ir.
Dunbar, S. (2010). A pilot study comparison of sensory integration treatment and integrated preschool activities for children with autism. Internet Journal of Allied Health Sciences and Practice.10(3), 23-28.
Emerson, E., & Liewellyn, G. (2008). Mental health of Australian mothers and fathers of young children at risk of disability. Australian and New Zealand Journal of Public Health, 15(32),53-.95.
George, N.I., & Ukpong, D.E. (2012). Adolescents’ sex differential social adjustment problems and academic performance of junior secondary school students in Uyo Metropolitan City. International Journal of Business and Social Science, 3(19), 245-251.
Greenberg, A. (2022). When Adolescents Experience Co-Occurring Social Anxiety and ADHD Symptoms: Links with Social Skills When Interacting with Unfamiliar Peer Confederates. Behavior Therapy,53(6), 1109-1121.
Guy, S. C., Gioia, G. A., Isquith, P. K., & Kenworthy, L. (2000). Behavior rating inventory of executive function. Odessa, FL: Psychological Assessment Resources, Incorporated, 6(3), 235-238.
Horwitz, L., & Roset S. (2007). Helping Hyperactive Kids-A Sensory Integration Approach. Bagdasariyans A, Bagheri Karimi, A. Tehran: Vania Medical Sciences Magazine of Isfahan University.
Horwitz, L., & Roset, S. (2018). Helping hyperactive children with a sensory integration approach. Translated by Fatemeh Bahnia, Ruqieh Hatami. Tehran: University of Welfare and Rehabilitation Sciences.
Liaghat, R., BagheriKarimi, A., Bayat, S., & Melali, M. (2017). The effectiveness of sensory integration therapy on working memory performance and processing speed of children with attention deficit and hyperactivity disorder. International Conference on the Culture of Psychopathology and Education. [In Persian].
Mauro, T. (2017). A comprehensive parent's guide to Sensory Integration Disorder. Translated by Hesam Firuzi. Tehran: Arjmand
Mirzakhani, N., Pourjabar, N., Rezaei, M., Dibajnia, P., & Akbarzadeh Baghban, A. (2016). The effect of structured play on the executive performance of high-functioning autistic children aged 5-12 years. Rehabilitation Medicine, 5(3), 35-47. [In Persian].
Motahari Moaed, V., Asgari, M., & Gharebaghi, S. (2015). The effectiveness of group-based sensory integration interventions on attention, hyperactivity and impulsivity of primary school students with attention deficit hyperactivity disorder. Journal of Clinical Psychology, 1(7),11-22. [In Persian].
Nema, S., & Bansal, I. (2015). Correlates of home health social emotional adjustment among adolescence girls. International Journal of Scientific and Research Publications, 5(2), 1-6.
Niklasson, M., Niklasson, I., & Norlander, T. (2010). Sensorimotor therapy: Physical and psychological regressions contribute to an improved kinesthetic and vestibular capacity in children and adolescents with motor difficulties and concentration problems. Social Behavior and Personality: An international journal, 38(3), 327-346
Nilsen, E. S., Huyder, V., McAuley, T., & Liebermann, D. (2017). Ratings of Everyday Executive Functioning (REEF): A parent-report measure of preschoolers' executive functioning skills. Psychological Assessment, 29(1),50-64.
Nodehi, K., Sarami, G., & Keramati, H. (2016). The relationship between executive functions and working memory capacity with students' reading performance: the role of age, gender and intelligence. Cognitive Psychology Quarterly, 4(3),14-19. [In Persian].
Rezaei, F., & Malekian, F. (2019). The effectiveness of play therapy with cognitive-behavioral approach on social development and reducing social panic in first grade primary school children in Kermanshah. Journal of New Advances in Behavioral Sciences, 4(37), 41-29. [In Persian].
Sadock, B. N. J., Sadock. V. A. & Ruiz, P. (2015). Attention-deficit/hyperactivity disorder: new findings suggest partial specificity of effects. American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 48(1),1-6.
Sahoo, S. K., & Senapati, A. (2014). Effect of sensory diet through outdoor play on functional behaviour in children with ADHD. Indian Journal of Occupational Therapy,46(2),49–54.
Shapiro, Z. R. (2023). Mechanism-based groups of children with ADHD are associated with distinct domains of impairment. Psychiatry Research, 319. https://doi.org/10.1016/j.psychres.2022.115018
Shimizu, V. T., Bueno, O. F. A., & Miranda, M. C. (2014). Sensory processing abilities of children with ADHD. Braz J Phys Ther, 18(4),343-52.
Sosa, D. (2020). Learning in children with special needs. Translated by Ghazal Jarsouzeh & Mokhtar Farhadian. Tehran: Arjmand Publications.
Stiernborg, M. (2023). Bacterial gut microbiome differences in adults with ADHD and in children with ADHD on psychostimulant medication. Brain, Behavior, and Immunity, 110, 310-321.
Tabrizi, M., Steki, M., & Tabrizi, A. (2018). Treatment of Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) (Practical Plan for Treatment). Tehran: Fararvan Publications.
Taheri, M. (2017). The effect of play therapy based on executive functions on the planning ability and selective attention of children with attention deficit and hyperactivity disorder. Journal of New Advances in Behavioral Sciences, 9(2), 37-49. [In Persian].