سیر تحول خانه‌های تاریخی کلانشهر تبریز از منظر ادارک بصری (نمونه موردی: خانه‌های دوره قاجار تبریز)

محورهای موضوعی : معماری و شهرسازی و سکونتگاههای انسانی

فاطمه محمدیان ¹ , علی آذر ^{2 *} , اسداله شفیع زاده ³

1 - دانشجوی دکتری معماری، گروه معماری، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران
2 - دانشیار گروه شهرسازی و معماری، واحد مراغه، دانشگاه آزاد اسلامی، مراغه، ایران
3 - استادیار گروه معماری، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران

تاریخ دریافت : 1401/09/08 تاریخ پذیرش : 1402/07/16 تاریخ انتشار : 1403/12/01

کلید واژه: خانه‌های تاریخی, زیبایی, ادراک بصری, کارکردی, دوره قاجار, تبریز,

چکیده مقاله :

مقدمه: خانه‌های دوره‌ی قاجار تبریز از زیباترین خانه‌های تاریخی تبریز محسوب می‌شوند. زیبایی شناسی این خانه‌ها نه تنها صوری و ظاهری است بلکه توده‌ای از زیبایی شناسی معنایی و عملکردی پشت ظاهر این خانه‌ها نهفته شده است.

هدف: تحقیق حاضر با هدف تبیین و بررسی مولفه‌های تاثیرگذار در زیباشناسی کارکردی خانه‌های تاریخی تبریز در دوره قاجار است

روش‌شناسی تحقیق: این تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی، روش کیفی و با استفاده از مصاحبه مورد استفاده قرار گرفت. در این پژوهش دو نوع جامعه آماری وجود دارد. یکی خانه‌های دوره قاجار تبریز که بصورت طبقه‌ای از بین 14 خانه مشهور قاجاری تبریز 4 مورد انتخاب شده‌اند. و دوم اساتید و خبرگان در زمینه معماری و میراث تاریخی شهر تبریز که 135 نفر می‌باشد که 16 نفر بصورت گلوله برفی و تصادفی انتخاب شدند. برای تحلیل خانه‌ها در رابطه با زیبایی شناسی از روش تفسیری-تاریخی و برای مصاحبه هم بصورت نیمه ساختاری با افراد متخصص از اساتید و خبرگان تبریز در زمینه‌های مرتبط با معماری این خانه‌ها انجام شد، مصاحبه‌ها با استفاده از ضبط‌صوت انجام گرفته است. صوت پاسخ دهندگان با استفاده از نرم‌افزار تحلیل داده‌های کیفی "مکس کیودیای" به کمک رایانه، کدبندی شده است و پس از بررسی سیر تحول خانه­های تاریخی کلانشهر تبریز از منظر ادراک بصری، به بررسی تاثیر عوامل کارکردگرایی، زیبایی شناختی و معناشناختی بر ادراک بصری این خانه­ها پرداخته شد. به این منظور از مدلسازی معادلات ساختاری به وسیله نرم افزار اسمارت پی ال اس استفاده گردید. داده های این بخش توسط پرسشنامه ای محقق ساخته مشتمل بر 25 سوال (مولفه کارکرد گرایی 5 سوال، مولفه زیبایی شناختی 5 سوال، مولفه معناشناختی 5 سوال و ادراک بصری 10 سوال) میان 100 نفر (مطابق فرمول کوکران) از اساتید و خبرگان مرتبط با موضوع تحقیق تهیه شد.

قلمرو جغرافیایی پژوهش: محدوده مورد مطالعه شهر تبریز است.

یافته‌ها: یافته‌های حاصل از تحقیق نشان داد که زیبایی شناسی خانه‌های قاجاری بصورت کارکردی، بصورت کالبدی، فرمی، ساختاری و کارکردی- اجتماعی و رابطه با طبیعت متجلی می‌گردد. مهم‌ترین نمودهای این دوره در قالب سه سبک و دوره صرفاً عملکرد (تهی از پرداخت به ز یبایی شناسی)، زیبایی‌شناسی تقلیدی و زیبایی شناسی همراه با زیبایی شناسی عملکردی پدیدار می‌شود..

 نتایج: نتایج نشان می‌دهد که عوامل زیبایی‌شناسی در بستر کالبد و کارکرد همخوانی با عرف و فرهنگ بومی، مصالح بومی و توجه به نیازهای تمام اعضای خانواده و انعطاف پذیری جلوه گر شده است و سیر تحول خانه‌های تاریخی تبریز در مسیر زیبایی شناسی (کارکردی، عملکردی) است.

چکیده انگلیسی:

Introduction: The Qajar period houses of Tabriz are considered to be the most beautiful historical houses of Tabriz. The aesthetics of these houses is not only formal and outward, but a mass of semantic and functional aesthetics is hidden behind the appearance of these houses.

Research Aim: Explanation and investigation of the influential components in the functional aesthetics of the historical houses of Tabriz in the Qajar period  

Methodology: Descriptive-analytical method with qualitative method using interviews was used. In this research, there are two types of statistical population. 1- The houses of the Qajar period of Tabriz, which have been selected from among the 14 famous Qajar houses of Tabriz. 1- There are 135 professors and experts in the field of architecture and historical heritage of Tabriz, of which 16 were randomly selected. To analyze the house in relation to the aesthetics of the interpretive-historical method, and to interview in a semi-structured way with experts from the professors and experts of Tabriz in the fields related to the architecture of this house, the interviews were conducted using audio recorders. The voice of the respondents was coded using the "MaxQodia" qualitative data analysis software with the help of a computer. After examining the evolution of historical houses in Tabriz metropolis from the perspective of visual perception, the effect of functionalism, aesthetic and semantic factors on the visual perception of this house was discussed. For this purpose, structural equation modeling was used by SmartPLS software. The data of this section was collected by a researcher-made questionnaire consisting of 25 questions (functionalism component 5 questions, aesthetic component 5 questions, semantic component 5 questions and visual perception 10 questions) among 100 people (according to Cochran's formula) of related professors and experts. It was prepared with the subject of research.

Studied Area: The area under study is the city of Tabriz

Result: It is concluded that the aesthetic factors have been manifested in the context of the body and the function o harmony with local custom and culture, local materials and attention to the needs of all family members and flexibility, and the evolution of the historical houses of Tabriz in the direction of aesthetics (functional, functional) ) Is.

Conclusion: The findings of the research showed that the aesthetics of Qajar houses is manifested in a functional, physical, formal, structural and functional-social way and in the relationship with nature. The most important manifestations of this period appear in the form of three styles and periods of purely performance (without paying attention to aesthetics), imitative aesthetics and aesthetics along with functional aesthetics.

منابع و مأخذ:

ادیب زاده، حامد و خالص اهر، امین. (1396). بررسی زیبایی شناسی در معماری. کنفرانس سالانه پژوهش‌های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری؛ موسسه معماری و شهرسازی سفیران راه مهرازی.
اسمعیلی سنگری، حسین وعمرانی، بهروز. (1393). تاریخ و معماری خانه‌های تبریز قدیم. تبریز: انتشارات فروزش.
الصدیق، حسین. (1383). زیبایی شناسی و مسائل هنر از دیدگاه ابوحیان توحیدی. ترجمه‌ غلامرضا تهامی. تهران: انتشارات بین¬المللی الهدی.
افضل طوسی، عفت السادات؛ سلاحی، گلناز، سلاحی، لادن. (1392). مطالعه کاشی نگاره‌های با نقوش زنان قاجار در خانه‌های شیراز. زن در فرهنگ و هنر، 5(4)، 594-577. doi.org/10.22059/jwica.2014.50246
امین زاده، بهناز. (1389). ارزیابی زیبایی و هویت مکان. هویت شهر، 7(4)، 14-3. 20.1001.1.17359562.1389.4.7.1.6 dor:
تبریزی، ملیحه و اکرمی، مهسا. (1395). واکاوی مفهوم زیبایی در فضای شهری. راهبرد، 50، 84-66.
اسدپور، فائزه و اسدپور، مهدی. (1395). بررسی مفاهیم زیبایی شناسی در فرهنگ اسلامی و بحران زدگی آن در معماری معاصر؛ شباک (شبکه اطلاعات کنفرانس¬های کشور). مطالعات هنر و معماری، 2(4-5)، 84-76.
آیوازیان، سیمون. (1381). زیبایی شناسی و خاستگاه آن در در نقد معماری. هنرهای زیبا، 12، 69-64.
ایمانی نادیه و ظفرمندی سویل. (1396). مبادی سلیقه در معماری. باغ نظر، 14(53)، 42-33.
https://www.bagh-sj.com/article_51267.html
بانی مسعود، امیر. (1388). معماری معاصر ایران: در تکاپوی بین سنّت و مدرنیته. چاپ اول، تهران: انتشارات هنر معماری قرن.
پرتوی، مهدی. (1352). ده مقاله زیبایی شناسی نوین. تهران: نقش جهان.
پیرنیا، کریم. (1382). سبک شناسی معماری ایران. گردآوری و تدوین: غلامحسین معماریان، تهران: انتشارات پژوهنده.
بختیار نصرآبادی، آمنه؛ بختیار نصرآبای، حسنعلی و انصاری مریم. (1392). تحلیلی بر مؤلفه‌های زیبایی شناختی در معماری فضاهای آموزشی با توجه به رویکرد اسلامی. تربیت اسلامی، 8(17)، 49-29.
بمانیان، محمدرضا؛ علی محمدی، فرزانه؛ ارجمندی، سحر. (1391). بررسی اصول زیبایی شناسی در معماری خانه‌های سنتی ایرانی نمونه موردی: خانه‌های تاریخی شهر قزوین. اولین همایش ملی اندیشه‌ها و فناوری‌های نو در معماری.
پاکزاد جهانشاه و ساکی الهه. (1393). تجربه‌ی زیبایی شناختی محیط. هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، 19(3)، 14-5.
حکیمی، حسین و حسینی، غزاله. (1396). زیبایی شناسی در معماری و شهرسازی ایرانی اسلامی. کنفرانس پژوهش‌های معماری و شهرسازی اسلامی و تاریخی ایران، موسسه معماری و شهرسازی سفیران راه مهرازی.
جعفری، رضا. (1394). زیبایی شناسی منظر در طراحی شهری. رساله‌ی دکتری، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس.
حائری مازندران، محمدرضا. (1388). خانه، فرهنگ، طبیعت: بررسی معماری خانه‌های تاریخی معاصر به منظور تدوین فرایند و معیارهای طراحی خانه. تهران: انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
حمزه نژاد، مهدی صدریان، زهره. (1393). اصول طراحی خانه از منظر اسلامی و الگوهای کاربردی معاصر. پژوهش‌های معماری اسلامی، 1(4)، 60-78. http://jria.iust.ac.ir/article-1-61-fa.html
حقگو، فاطمه و ناصری، غلامحسین. (1399). بازیابی مؤلفه‌های معنایی مؤثر بر طراحی نماها و جداره‌های شهری در راستای انعکاس احساسات ناظران (محدوده مورد مطالعه منطقه دو تهران). معماری شناسی، 3(16)، 198-186.
خجسته، حسن. (1377). تأثیر معماری مسکونی بر سنتها: مطالعه موردی هویزه. تهران: انتشارات سروش.
سلیمانی مریم و مندگاری، کاظم. (1395). زیبایی شناسی خانه سنتی ایرانی: بازشناسایی مؤلفه‌های زیبایی بر اساس تئوری برخاسته از زمینه (نمونه پژوهی: شهر یزد). هویت شهر، 10(28)، 78-67. https://sanad.iau.ir/fa/Article/793962?FullText=FullText
شاطری وایقان، امید و دبدبه محمد. (1398). ساختار معماری خانه‌های تاریخی ایران؛ دوره قاجار. معماری سبز، 5(5)، 59-44.
صادقی سارا، اخلاصی احمد، کامل نیا حامد. (1397). بررسی نقش زیبایی شناسی معماری در خانه‌های ایرانی، نمونه موردی: خانه‌های تاریخی شهر مشهد. پژوهش‌های معماری اسلامی، 6(4)، 16-3.
فهیمی فر، اصغر. (1388). جستاری در زیبایی شناسی هنر اسلامی. پژوهش در فرهنگ و هنر، 1(2)، 82-73.
قرآن کریم. (1384)و قرآن کریم. ترجمۀ محمد کاظم معزی. چاپ اول، تهران: انتشارات صابرین.
کریمی، محمدصادق و مرادی، ابراهیم. (1399). بازشناخت ابعاد عینی و ذهنی زیباشناسی معماری اسلامی در دوران معاصر؛ مطالعات هنر اسلامی، 16(37)، 17-1. 10.22034/IAS.2020.108421doi:
گروتر، یورگ. (1388). زیبایی شناسی در معماری. ترجمه‌ی جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
گروتر، یورگ کورت. (1390). زیبایی شناسی در معماری. تهران: پاکداد، جهانشاه، همایون، عبدالررا، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی
عابدی، محمدحسین ومحمدیان یامی، فرزانه. (1397). زیبایی شناسی و بازشناسی اصول آن درمعماری اسلامی. معماری¬شناسی، 1(4)، 10-1.
عنابستانی علی¬اکبر و جهانتیغ حسنعلی. (1397). بررسی عوامل مؤثر بر تجلی حس زیبا شناختی سکونتگاه‌های روستایی منطقه سیستان. مسکن و محیط روستا، 37(163)، 90-75. doi: 10.22034/37.163.75
نیک مرام، امین. (1393). طراحی مرکز مطالعات آرایه‌های معماری با رویکرد زیبایی شناسی هندسی. رساله کارشناسی ارشد. دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
Abdullah Ali, F. (2018). The Influence of Le Corbusier On the emergence of the Aesthetic Values in the Modern Architecture of Cyprus. Journal Of Contemporary Urban Affairs, 2(1), 1-12.
doi.org/10.25034/ijcua.2017.3651.
Abreu P.M. (2018) Sustainable Aesthetic in Architecture. In: Leal Filho W., Mifsud M., Pace P. (eds) Handbook of Lifelong Learning for Sustainable Development. World Sustainability Series, 321-357. doi.org/10.1007/978-3-319-63534-7_22.
Bhise, A, (2018), Aesthetics in Architecture, International Journal of Engineering Research, 7(3), 325-328. doi.org/10.5958/2319-6890.2018.00086.7.
Britannica .(2009). Britannica online encyclopedia Retrieved 2009/10/27, from http://search.eb.com/eb/article-25607.
Cheung, K.Sh. (2022). The economics of architectural aesthetics: Identifying price effect of urban ambiences by different house cohorts. Environment and Planning B: Urban Analytics and City Science, 49(6), 1741-1756. doi: 10.1177/23998083211064625.

Coburn, A., Vartanian, O., & Chatterjee, A. (2017). Buildings, Beauty, and the Brain: A Neuroscience of Architectural Experience. Journal of Cognitive Neuroscience, 29(9), 1521-1531 doi.org/153110.1162/jocn_a_01146.
Franco B, A. (2019). Our Everyday Aesthetic Evaluations of Architecture. British Journal of Aesthetics, 59(4), 393–412. doi.org/10.1093/aesthj/ayz018.
Furman, A. N. (2018). The Freedom of Aesthetics. Architectural Design, 88(3), 68–75.
doi.org/10.1002/ad.2303.
Hardarson, A. (2016). Modernist aesthetics and building defects: a study of how building defects are dealt with in architectural literature, Nordisk Arkitekturforskning The Nordic Association of Architectural Research, Proceeding Series 2016:1, Nordic Academic Press of Architectural Research in cooperation with Faculty of Architecture and Fine Art, NTNU Homepage:
http://arkitekturforskning.net/na.
Stankovic, D., Tanic, M., & Cvetanovic, A. (2019). The impact of intelligent systems on architectural aesthetics, E3S Web of Conferences, 110-01044. SPbWOSCE. doi.org/10.1051/e3sconf /20191001044.
Kontson, K. L., Megjhani, M., Brantley, J. A., Cruz-Garza, J. G., Nakagome, S., Robleto, D, Contreras-Vidal, J. L. (2015). Your Brain on Art: Emergent Cortical Dynamics During Aesthetic Experiences. Frontiers in Human Neuroscience, 9. doi.org/10.3389/fnhum.2015.00626.
Lestari, K., & Alamsyah, B. (2019). Enhancement Technology Aesthetics of Architecture Modern. International Journal of Civil Engineering and Technology, 10(01), 47–53.
https://ssrn.com/abstract=3554915.
Mahdavinejad, M., Bahtooei, R., Hosseinikia, S. M., Bagheri, M., Motlagh, A. A., & Farhat, F. (2014). Aesthetics and Architectural Education and Learning Process. Procedia - Social and Behavioral Sciences, 116, 4443–4448. doi.org/10.1016/j.sbspro.2014.01.963.
Moore MA, R.L. (2019). Art, Architecture and Aesthetics: Evelyn Waugh and the Visual Arts. Thesis submitted for the degree of Doctor of Philosophy at the University of Leicester.
Ståhlberg-Aalto, F. (2019). The aesthetics and architecture of care environments: a Q methodological study of ten care environments in Japan and the European countries of Finland, Sweden, the UK, France and Austria, Aalto University publication series DOCTORAL DISSERTATIONS, 175/2019.
Uzunoglu, S. S. (2012). Aesthetics and Architectural Education. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 51, 90–98. doi.org/10.1016/j.sbspro.2012.08.124.
Vartanian, O. (2015). Empirical aesthetics: hindsight and foresight. In The Cambridge Handbook of the Psychology of Aesthetics and the Arts. P.L. Tinio & J.K. Smith, Eds.: 6–34. Cambridge, UK: Cambridge University Press.4
Vinchu, G.N., Jirge, N., & Deshpande, A. (2017). Application of Aesthetics in Architecture and Design. International Journal of Engineering Research and Technology, 10(1), 183-186
Zhang, J. (2020). analysis on the aesthetics of the architectural form based on Image Cognition. Revista Argentina de Clínica Psicológica, 2, 1261-1271. doi.org/10.24205/03276716.2020.368.