بررسی تطبیقی تغییر عادت‌واره‌ها‌ و سرمایه‌های سلبی/ ایجابی در شخصیت زنان راوی(در رمان «پرندة‌ من» از فریبا وفی و «دفترچه ممنوع» از «آلبا دسس‌پدس» بر اساس نظریة پی‌یر بوردیو)

محورهای موضوعی : ادبیات تطبیقی (فارسی- انگلیسی)

مهتاب حاجی‌محمدی ¹ , ساره زیرک ²

1 - 1. استاد حق‌اتدریس گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران ( نویسنده مسئول)
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/04/30 تاریخ پذیرش : 1402/06/06 تاریخ انتشار : 1402/10/09

کلید واژه: زنان, سرمایه‌ها, پی‌یر‌بوردیو, عادت‌واره‌, وفی, دسس‌پدس,

چکیده مقاله :

نظریة انواع سرمایة پی‌یر بوردیو به شیوه‌های گوناگون، سرمایه‌ها و تأثیر انواع آن بر یکدیگر را بازنمایی می‌کند. در تعریف بوردیو انواع سرمایه عبارت است از: ‌سرمایة اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و نمادین. این مقاله با نگاهی مقایسه‌ای به عادت‌واره‌های متأثر از سرمایه‌های شخصیت زنان راوی در رمان‌های پرندة من و دفترچة ممنوع میزان اثر‌گذاری سرمایه‌ها بر یکدیگر و تغییر عادت‌واره زنان راوی را بررسی می‌کند و با روش توصیفی-‌تحلیلی نشان می‌دهد عادت‌واره‌ها چه تأثیری بر ایجاد سرمایه‌های مثبت/ ایجابی و منفی/ سلبی دارند. بارزترین عادت‌واره‌های منفی عاملان زن در رمان‌ها؛ سکوت، انفعال، انزوا، تسلیم و تأمین رضایت مردان خانواده بدون کمترین کنش و اعتراض در راستای دیگربودگی زنان راوی است و مشخص‌ترین عادت‌واره‌های مثبت؛ وفاداری، مادرانگی، احساس مسئولیت، ایثار و مهربانی است. در نتیجه، ماهیت عادت‌واره‌های زنان یا تغییر نکرده، یا در جهت تولید و بازتولید منفی و سلبی پیش رفته است و یا اگر تغییر اندکی در تولید و بازتولید سرمایه‌های مثبت مشاهده می‌شود، در سایة انفعال راویان کم رنگ است. نتیجة مقایسه‌ای پژوهش، موقعیت ساختاری مشترک دو زن در دو جامعه متفاوت را نشان می‌دهد که تجربه‌های مشابه و تکرارشوندة آن‌ها خصلت و عادت‌واره‌های مشترکی ایجاد می‌کند. این منش‌ها و عادت‌واره‌های شبیه به هم به نوبة خود، به کنش‌های اجتماعی مثبت یا منفی آنان ساختار می‌بخشد؛ یعنی دستورالعمل‌هایی را تنظیم و کنشگری آن‌ها را محدود می‌کند. یا در فضاهای اجتماعی بسیار اندکی، از انفعال و محدودیت خارج می‌سازد. ولی در نهایت آشکار‌شدن انفعال زنان داستان در میدان‌های اقتصادی، ناکارآمدی فضاهای اجتماعیِ (قبل‌ و بعد از ازدواج)، در به ‌کارگیری سرمایه‌های اجتماعی و فقر سرمایة اقتصادی، فرهنگی و نمادین را در زنان راوی برملا‌ می‌سازد

چکیده انگلیسی:

Pierre Bourdieu's theory of types of capital represents capitals and the effect of their types on each other in different ways. In Bourdieu's definition, the types of capital are: "Economic, cultural, social and symbolic capital". This article, with a comparative look at the habits influenced by the capitals of female narrators in the novels "My Bird" and "Forbidden Notebook", examines the effect of capitals on each other and changes the habits of female narrators, and shows with a descriptive-analytical method what effect the habits have on creating They have positive and negative funds. The most obvious negative habits of female actors in novels; Silence, passivity, isolation, submission and satisfaction of the men of the family without the least action and protest are in line with the otherness of the narrator's women and the most specific positive habits; Loyalty, motherhood, sense of responsibility, sacrifice and kindness. As a result, the nature of women's habits has either not changed, or has progressed in the direction of negative and negative production and reproduction, or if there is a slight change in the production and reproduction of positive capitals, it is pale in the shadow of the passivity of the narrators. The comparative result of the research shows the common structural position of two women in two different societies, whose similar and repeated experiences create common traits and habits. These similar behaviors and habits, in turn, give structure to their positive or negative social actions; That is, it sets guidelines and limits their activity. Or in very few social spaces, it removes passivity and limitations. But in the end, the revelation of the women's passivity in the economic fields, the inefficiency of the social spaces (before and after marriage), in the use of social capital, and the poverty of the economic, cultural and symbolic capital in the narrator's women.

متن کامل:



 

A comparative analysis of the habitual changes and the impact of positive/negative capitals on the personality of female narrators, based on the novels "My Bird" by Fariba Vafi and "Forbidden Notebook" by Alba Despides, according to Pierre Bourdieu's theory.

Mahtab Hajimohammadi ¹, Sara Zirak ²

 

Abstrac

Pierre Bourdieu's theory of capital types represents various forms of capital and their impact on each other. In Bourdieu's definition, the types of capital include economic, cultural, social, and symbolic capital. This paper, through a comparative analysis of the habits influenced by the personal capital of female narrators in the novels "My Bird" and "Forbidden Notebook," examines the level of influence of different capitals on each other and investigates the change in the narrators' habits. Using a descriptive-analytical approach, it demonstrates how habits affect the creation of positive/negative and constructive/destructive capitals. The most prominent negative habits of female characters in the novels are silence, passivity, isolation, submission, and ensuring the satisfaction of family men without any action or objection towards the perpetuation of women's subordination. The most distinct positive habits are loyalty, motherhood, a sense of responsibility, sacrifice, and kindness. Consequently, the nature of women's habits either remains unchanged, progresses towards the production and reproduction of negative and destructive capitals, or if slight changes are observed in the production and reproduction of positive capitals, they are overshadowed by the narrators' passivity. The comparative research results indicate a common structural position of two women in two different societies, which creates similar experiences, and their repetition forms common traits and habits. These similarities and similar habits in turn structure their positive or negative social actions; meaning they regulate guidelines and restrict their agency. In very few social spaces, it removes passivity and limitations. However, ultimately, the manifestation of women's passivity in economic fields, the inefficiency of social spaces (before and after marriage), the use of social capital, and the poverty of economic, cultural, and symbolic capital in female narrators become evident.

Books

- Bourdieu, Pierre (2018). Distinction: A Social Critique of the Judgment of Taste. Translated by Mohsen Chavoshiyan. Fifth Edition. Tehran: Salis.

- Bourdieu, Pierre (2005). Forms of Capital in Social Capital: Trust, Democracy, and Development. Translated by Afshin Khakbaz and Hassan Pouyan. Edited by Kian Tajbakhsh. First Edition. Tehran: Shiraze.

- Bourdieu, Pierre (2017). Theory of Action. Translated by Seyed Mortaza Mordiyeha. Fifth Edition. Tehran: Naghsh va Negar.

- Bourdieu, Pierre (2012). Lessons from Pierre Bourdieu's Sociology. Translated by Jahangir Jahangiri and Hassan Poursafir. Second Edition. Tehran: Ageh.

- Beasley, Chris (2006). An Introduction to Feminist Theory: What is Feminism? Translated by Mohammad Reza Zamrudi. First Edition. Tehran: Roshangaran va Motale'at-e Zanan Publications.

- Palmer, Michael (2006). Freud, Jung, and Religion. Translated by Mohammad Dehganpour and Gholamreza Mohammadi. Tehran: Resh.

- Jenkins, Richard (2006). Pierre Bourdieu. Translated by Leila Javafshani and Hassan Chavoshian. First Edition. Tehran: Ney.

- Despentes, Virginie (2018). Banned Notebook. Translated by Bahman Farzaneh. Tehran: Badieh Publications.

- Champagne, Patrick (2014). Pierre Bourdieu. Translated by Nahid Mo'ayed Hakmat. Second Edition. Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies.

- Shore, Christian and Fontaine, Olivier (2006). Bourdieu's Vocabulary. Edited by Jean-Pierre Zarehdar and Morteza ۸Ketabi. First Edition. Tehran: Nashr-e Ney.

- Friedan, Jane (2002). Feminism. Translated by Firoozeh Mohajer. Tehran: Ashian Publications.

- Fakouhi, Naser (2019). History of Thought and Anthropological Theories. Twelfth Edition. Tehran: Ney.

- Grenfell, Michael (2010). Key Concepts of Pierre Bourdieu. Translated by Mohammad Mahdi Labibi. Tehran: Negah-e Afkar.

- Navabakhsh, Mehrdad (2015). An Introduction to Social Capital: With an Urban Sociology Approach. First Edition. Tehran: Farhang va Tamaddon.

- Vafi, Roya (2002). My Bird. First Edition. Tehran: Markaz.

- Mohseni, Manouchehr (2007). Cultural Sociology of Iran. Tehran: Institute for Cultural, Artistic and Communication Studies.

Paper

- Ansari, Mansour, & Taherkhani, Fatemeh. (2010). "An Investigation of Pierre Bourdieu's Theory of Language and Symbolic Power." Journal of Political and International Studies, Vol. 1, No. 3, Summer 2010, pp. 51-65.

- Anoushiravani, Alireza. (2010). "The Necessity of Comparative Literature in Iran." Comparative Literature, Special Issue of the Academy of Literature (Comparative Literature), No. 1, Spring 2010.

- Moghadas Ja'fari, Mohammad Hassan; Yaghoubi, Ali; & Kardoust, Mozhgan. (2007). "Bourdieu and the Sociology of Literature." Literary Studies Journal, No. 2, Summer 2007, pp. 77-92.

- Momtaz, Farideh. (2004). "Introduction to the Concept of Class from Bourdieu's Perspective." Journal of Humanities Research, No. 41-42, Spring and Summer 2004, pp. 149-160.

- Moniri, Afat Alsadat, & Hosseini, Maryam. (2014). "The Concept of Social Identity in the Works of Natalia Ginzburg and Fariba Vafi." Studies in Comparative Literature, Vol. 8, No. 32, Winter 2014, pp. 129-152.

- Yavari, Seyede Fatemeh; Rezaei, Roghayeh; & Ziaei, Hessam. "An Investigation, Analysis, and Comparison of Cultural Capitals of Female Characters in the Stories of Jalal Al-e Ahmad and Simin Daneshvar; Based on Pierre Bourdieu's Theory." Journal of Comparative Literature, Vol. 5, No. 17, Autumn 2021, pp. 28-49.

 

 

 

بررسی تطبیقی تغییر عادت‌واره‌ها‌ و سرمایه‌های سلبی/ ایجابی در شخصیت زنان راوی (در رمان «پرندة‌ من» از فریبا وفی و «دفترچه ممنوع» از «آلبا دسس‌پدس» بر اساس نظریة پی‌یر بوردیو)

 

---

[1] . Professor of Farsi Language and Literature Department, Islamic Azad University, Faculty of Science and Research, Tehran, Iran. (corresponding author), email:hajimohammadi2401@ gmail.com

[2] . Assistant Professor, Department of persian, Department of Science and Research, Islamic Azad University, Tehran, Iran. email:[e-mail]

مهتاب حاجی‌محمدی ¹

ساره زیرک²

چکیده

نظریة انواع سرمایة پی‌یر بوردیو به­شیوه‌های گوناگون، سرمایه‌ها و تأثیر انواع آن بر یکدیگر را بازنمایی می‌کند. در تعریف بوردیو انواع سرمایه عبارت است از: «‌سرمایة اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و نمادین». این مقاله با نگاهی مقایسه‌ای به عادت‌واره‌های متأثر از سرمایه‌های شخصیت زنان راوی در رمان‌های «پرندة من» و «دفترچة ممنوع» میزان اثر‌گذاری سرمایه‌ها بر یکدیگر و تغییر عادت‌واره زنان راوی را بررسی می‌کند و با روش توصیفی-‌تحلیلی نشان می‌دهد عادت‌واره‌ها چه تأثیری بر ایجاد سرمایه‌های مثبت/ ایجابی و منفی/ سلبی دارند. بارزترین عادت‌واره‌های منفی عاملان زن در رمان‌ها؛ سکوت، انفعال، انزوا، تسلیم و تأمین رضایت مردان خانواده بدون کمترین کنش و اعتراض در راستای دیگربودگی زنان راوی است و مشخص‌ترین عادت‌واره‌های مثبت؛ وفاداری، مادرانگی، احساس مسئولیت، ایثار و مهربانی است. در نتیجه، ماهیت عادت‌واره‌های زنان یا تغییر نکرده، یا در جهت تولید و بازتولید منفی و سلبی پیش رفته است و یا اگر تغییر اندکی در تولید و بازتولید سرمایه‌های مثبت مشاهده می‌شود، در سایة انفعال راویان کم رنگ است. نتیجة مقایسه‌ای پژوهش، موقعیت ساختاری مشترک دو زن در دو جامعه متفاوت را نشان می‌دهد که تجربه‌های مشابه و تکرارشوندة آن‌ها خصلت و عادت‌واره‌های مشترکی ایجاد می‌کند. این منش‌ها و عادت‌واره‌های شبیه به هم به نوبة خود، به کنش‌های اجتماعی مثبت یا منفی آنان ساختار می‌بخشد؛ یعنی دستورالعمل‌هایی را تنظیم و کنشگری آن‌ها را محدود می‌کند. یا در فضاهای اجتماعی بسیار اندکی، از انفعال و محدودیت خارج می‌سازد. ولی در نهایت آشکار‌شدن انفعال زنان داستان در میدان‌های اقتصادی، ناکارآمدی فضاهای اجتماعیِ (قبل‌ و بعد از ازدواج)، در به ‌کارگیری سرمایه‌های اجتماعی و فقر سرمایة اقتصادی، فرهنگی و نمادین را در زنان راوی برملا‌ می‌سازد.

کلیدواژه‌ها: سرمایه‌ها، پی‌یر‌بوردیو، عادت‌واره‌، زنان، وفی، دسس‌پدس

---

1.       [1] مدرس گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران (نویسنده مسئول) Hajimohammadi2401@ gmail.com

2.       [2]  استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران. [e-mail]

1-مقدمه

«پی‌یر بوردیو»ی (Pier Bourdieu) فرانسوی (زاده ۱ اوت ۱۹۳۰ – درگذشته ۲۳ ژانویه ۲۰۰۲)، جامعه‌شناس و مردم‌شناس سرشناس فرانسوی بود که عمدتاً به مسائلی نظیر سازوکارهای قدرت و انواع شیوه‌های انتقال قدرت در جامعه در درون و بین نسل‌های مختلف می‌پرداخت. او برخلاف سنت ایدئالیست اروپای غربی بر واقعیت جسمانی زندگی اجتماعی و نقش عمل در سازوکارهای جامعه تأکید داشت. او تحت تأثیر گرامشی، هایدگر، مرلوپونتی، ویتگنشتاین، هوسرل، مارکس، وبر، دورکیم، کلود لوی-استروس و پانوفسکی نظریة شکل‌های فرهنگی، اجتماعی و نمادین سرمایه را در برابر شکل‌های اقتصادی سرمایه مطرح کرد.

«پی‌یر بوردیو» «سرمایه» (Capital) را به چهار دسته، «اقتصادی ((Economic Capital ، فرهنگی،(Cultural Capital) ، اجتماعی  (Social Capital)و نمادین (Cymbul Capital) » تقسیم می‌کند. در اندیشه بوردیو «عادت‌واره»  (Habitus)‌ در کنار واژة «سرمایه» از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این پژوهش مقایسه‌ای، رمان‌های دو کشور مختلف را برگزیده‌ایم. از آنجا که «مقایسه‌ای که از تفاوت متون ادبی در فرهنگ‌های مختلف فراتر برود ما را از طریق آشنایی با مضامین مشترک ادبیات بیش از پیش از مشابهت‌های انسانی‌مان آگاه می‌کند.» (انوشیروانی، 1389: 12) لذا در این مقاله با بازنگری رمان «پرندة من» از «فریبا وفی» و رمان «دفترچة ممنوع» از «آلبادسس پدس» نویسنده ایتالیایی به شخصیت راویان زن بر پایة نظریة سرمایة بوردیو و با تاکید بر دو کلید و.اژة سرمایه و عادت‌واره می‌پردازیم.

 

1-1-بیان مسئله

سؤال این است که سرمایه‌ها در شخصیت‌ دو راوی از دو کشور مختلف، چگونه تولید و بازتولید سلبی و ایجابی می‌شوند و چه تأثیر مستقیمی بر ایجاد عادت‌واره‌های دو دوره پیش و پس از ازدواج دارند؟ سرمایه‌ها و عادت‌واره‌های راویان زن در ارتباط با همسر، خانواده و جامعه چه کارکردی دارند و دو زن از دو جامعة ایران و ایتالیا با بهره‌گیری از عادت‌واره‌های خود چگونه در خانه و جامعه ظاهر می‌شوند و چه تفاوت و شباهت‌هایی در چگونگی عملکرد آن‌‌ها در میدان‌های اجتماعی و بروز عادت‌واره‌های آن‌ها وجود دارد؟ 

 

2-1-اهمّیت و ضرورت پژوهش

مقایسة جامعه‌شناختیِ آثارِ دو نویسنده، در دو جامعة متفاوت با سطوح و میدان‌های کنش‌گرِ متفاوت، کردارهای خاص وَ نیز قواعد و رسومی که به لحاظِ اجتماعی دارای زبان، قواعد رفتار و ادب وَ حتی رفتارهای جسمانیِ متفاوتی هستند، به ویژه در مقولة پردازش به شخصیتِ اجتماعی «زن» دارای اهمّیت است. این پژوهش با تحلیل مقایسه‌ایِ سرمایه‌های شخصیتِ زن در دو جامعة متفاوت میزان سرمایه‌ و عادت‌واره‌ها را با مطالعات بینارشته‌ای تبیین می‌کند.

 

3-1-پیشینة پژوهش

این مقاله مبنی بر نگرش‌های قیاسی است. لذا پژوهش‌هایی موجود در مورد این دو رمان به صورت نمونه‌ای بررسی می‌شود.

-       آرش مشفقی و زهرا دوستی در مقالة «بررسی جامعه‌شناختی رمان «پرندة من» اثر وفی، بر اساس «نظریة عمل» پی‌یر بوردیو»، (1396) افراد کنش‌گر در رمان را، قربانی ویژگی‌ میدا‌ن‌هایی می‌دانند که در طول زندگی خود بدان‌ها تعلق داشته‌اند.

-       در پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد با عنوان «نقد و بررسی رمان‌های وفی با تکیه بر پرندة من، ترلان، رؤیای تبت، رازی در کوچه‌ها، ماه کامل می‌شود» سمیرا تیموری، (1391)، در نقد و بررسیِ غیرتطبیقی آثار وفی عناصر داستان و نیز محتوای رمان‌ها را با رویکرد نقد زن‌مدارانه بررسی می‌کند.

-       مژده سالارنیا، در مقالة «بررسی تأثیر سرمایه‌های زنان بر نقش سلطه در رمان رؤیای تبت بر اساس «نظریة کنش‌» بوردیو‌، (1392)، نشان می‌دهد؛ سه شخصیت زن داستان با وجود زندگی در میدان‌های سرمایه‌های مختلف و تلاش بسیار، به بخش مسلط میدان‌ها وارد می شوند؛ اما به سبب نداشتن توازن سرمایه‌ها در طول زمان همواره موفّق نمی‌شوند.

-       صدف گلمرادی، در مقاله‌ای با عنوان «نقد جامعه‌شناختی سرمایه‌های اجتماعی فرهنگی زنان در رمان دل فولاد اثر منیرو روانی‌پور براساس نظریة انواع سرمایة پی‌یر بوردیو» (1394)، در بررسی انواع سرمایه، به سرمایة اقتصادی و تحلیل طبقة فقیر جامعه می‌پردازد. 

-       در مقاله «بررسی رمان پرنده من از فریبا وفی از منظر سبک شناسی انتقادی» (1393)، مهری تلخابی به این نتیجه می‌رسد که با بررسی لایه‌های رمان، گفتمان مسلط و ایدئولوژی حاکم بر رمان راحت‌تر در دسترس قرار می‌گیرد و می‌توان به عمق یک اثر و اندیشه‌های نویسنده دست یافت.

-       در رمان «دفترچة ممنوع» با محوریت سرمایه‌ها و عادت‌واره‌ها کار تحقیقی انجام نشده است. با توجه به آمار به دست‌آمده، حیطة کار پژوهش‌های قبلی با مقالة حاضر، متفاوت است و این پژوهش با نگاهی بر ارتباط بین سرمایه‌ها و عادت‌وارة شخصیت زنان راوی، تحقیق جدیدی است که می‌تواند مبیّنِ دلیلِ انتخابِ آثار این دو نویسنده در دو جامعة متفاوت باشد.

 

4-1-روش پژوهش

این پژوهش با روش توصیفی-‌تحلیلی و بهره‌مندی از نظریه‌ی جامعه‌شناسانه‌ی پی‌یر بوردیو درصدد این است نشان دهد عادت‌واره‌ها چه تأثیری بر ایجاد سرمایه‌های مثبت/ ایجابی و منفی/ سلبی دارد.

 

5-1-مبانی نظری

آن‌چه‌ بورديو به­عنوان یک جامعه‌شناس در خصوص ‌«زبان‌» و «كاربـرد‌ زبـان» مـى‌گويد غالباً در قالب چارچوب‌ نظريۀ‌ انتزاعى و كلّى او مى‌گنجد كه بر محوريت دو مفهوم «خصلت» و «میدان» (Field و با‌ ميانجى‌گرى‌ مفهوم «عـامل اجـتماعى» سـامان مى‌يابد. بورديو به عنوان یک جامعه‌شناس سرمایه را منبع قدرت می‌داند و از نظر وی «روابط زبان‌شناسی همیشه روابط قدرت هستند» (جنکینز، 1385 :233). در آثار و نظریات بوردیو واژة «سرمایه» در کنار چند کلیدواژة مهم مانند «عادت‌واره»، «کنش» و «مـنش» یک مفهوم بسیار مهم، پیچیده و کلیدی است. 

 

1-5-1- سرمایه‌ها و عادت‌واره از دیدگاه بوردیو 

1-5-1-1 سرمایة اقتصادی 

سرمایه اقتصادی منابعی است که به آسانی به پول تبدیل می‌شوند و «از عوامل گوناگون تولید (املاک، کارخانجات، کار) و مجموعه دارایی‌های اقتصادی، ‌درآمد، میراث، کالاهای مادی تشکیل شده است (بون‌ویتز، 1391 : 68)؛ از دیدگاه بوردیو سرمایة اقتصادی «بی‌درنگ قابل تبدیل به پول است و ممکن است به شکل حقوق مالکیت دربیاید و حتی ماترک وارثان باشد» (بوردیو، 1384ب: 136). سرمایه اقتصادی یا اکتسابی است و با شغل و درآمد به دست می‌آید یا موروثی است و با خاستگاه افراد مرتبط است. در نتیجه، شغل یکی از راه‌های تولید و بازتولید و حفظ اقتدار در میدان سرمایة اقتصادی است.

 

2-1-5-1- سرمایة فرهنگی 

 بوردیو اصطلاح سرمایة فرهنگی را برای اشاره به اطلاعات یا دانش دربارة باورها و سنّت‌های فرهنگی و معیارهای رفتاری خاصی که موفّقیت و کامیابی در زندگی را ارتقا می‌دهند، به کار می‌برد. «سرمایة فرهنگی، یعنی قدرت شناحت و قابلیت استفاده از کالاهای فرهنگی در هر فرد و آن دربرگیرندة تمایلات پایدار فرد است که در خلال اجتماعی شدن در فرد انباشته می‌شوند» (فکوهی، 1398: 300). پرورش خانوادگی، آموزش رسمی و فرهنگ شغلی سه منبع سرمایة فرهنگی هستند. این سرمایه با مجموعه‌ای از داشته‌های فکری منطبق است، که توسط نظام آموزشی تولید می‌شوند یا از طریق خانواده انتقال می‌یابند. این سرمایه می‌تواند به سه شکل وجود داشته باشد: سرمایۀ متجسّد، سرمایة عینیت‌یافته و سرمایۀ نهادینه‌شده. در تعریف دیگر سرمایة فرهنگی همه دارايي‌هاي معنوي است و دارندگانش از ديدگاه معنوي و نمادين از ديگران متمايز مي‌شوند.

 

1-5-1-2-1 سرمایه متجسّد یا متجسّم

سرمایه متجسد جز از راه آموزش مستقیم قابل واگذاری به غیر نیست. مانند: حافظه، مهارت‌های تجربی و رفتاری. این سرمایه «در دیدگاه بوردیو جایگاه خاصی دارد، این همان سرمایه‌ای است که عادت‌وارة فرد را می‌سازد و بوردیو به سرمایه فرهنگی خاصی اشاره می‌کند که در جسم فرد وجود دارد و عملکرد خود را تحت عنوان ذائقه نشان می‌دهد» (گرنفل، 1389 :336). در واقع ذائقه به ترجیحات ما برمی­گردد. یعنی «ذائقه ما واقعاً شخصی نیست بلکه به­صورتی عمیق توسط طبقة اجتماعی که در آن زندگی می‌کنیم تحت تأثیر قرار می­گیرد. ذائقة ما همان سرمایة فرهنگی است که در درون بدن ما جا گرفته است و در این میان آن ذائقة ویژه‌ای را به نمایش می‌گذاریم و به آن مشروعیت می‌بخشیم که طبقة ما بر آن مهر تأیید می‌زند» (همان­جا). اما خاستگاه و محل شکل‌گیری این سرمایه در خانواده است.

 

1-5-1-2-2 سرمایة فرهنگی عینیت­یافته

 سرمایة فرهنگی عینی، عبارت است از مجموعه‌ای از کالاهای فرهنگی، مانند آثار ادبی، ماشین‌ها، گزارش‌های علمی، تصاویر، کامپیوتر و ... . این سرمایه‌ها قابل انتقال هستند. به بیان دیگر، «سرمایه می‌تواند عینیت یابد، یعنی به­صورت مادی و در قالب آثار هنری، نمایشگاه، موزه، آزمایشگاه، ابزار علمی، کتاب و انواع گوناگون دست‌ساخته‌ها عرضه شود» (گرنفل، 1389 :174). محل شکل‌گیری آن در اجتماع و در بین گروه است.

 

1-5-1-2-3 سرمایة فرهنگی نهادینه‌شده

سرمایه فرهنگی می‌تواند به حالت «نهادینه شده، در جامعه به صورت عناوین، مدارک تحصیلی، موفقیت در مسابقات ورودی و غیره که به استعدادات فرد عینیت می‌بخشد» (شویره و فونتن، 1385: ­97) بروز کند. به بیان دیگر، «سرمایه فرهنگیِ نهادینه‌شده، به مدارک تحصیلی یا مدارک مهارتی مربوط می­شود که نشان دهنده میزان اطلاعات یا مهارت فرد در یک زمینه است» (گرنفل، 1389­:336) که «از طریق مدارک رسمی و یا تحصیلی توجیه می­شود. مانند دیپلم دبیرستان و یا امتیاز کشف و اختراع» (محسنی، 300:1386). به تعبیر دیگر، «سرمایة فرهنگی داشتنی است که بودن شده است، ملکی است درونی شده و جزء لایتجزای «شخص» گردیده، خصلت او شده است» (شویره و فونتن، 1385: 98).­ بوردیو می­افزاید که سرمایه اقتصادی می­تواند برای صاحب خود سرمایه فرهنگی ایجاد کند. «سرمایة فرهنگی به نحوی به سرمایة اقتصادی گره خورده و به شکل دیگر آن درآمده است» (همان­جا). سرمایه اقتصادی بر کسب این سرمایه تأثیر چشمگیری دارد..  

 

3-1-5-1-سرمایة اجتماعی 

سرمایة اجتماعی «مجموعة ابزارهای نمادین، پرستیژ، احترام و قابلیت‌های فردی در رفتارها (کلام و کالبد) که فرد در اختیار دارد» (فکوهی، 1398: 300). روابط عمومي خوب، ارتباطات گسترده، اجتماعي‌بودن فرد از جمله سرمايه‌هاي اجتماعي است. «بوردیو بر این باور است که حجم سرمایة اجتماعی مورد تملک هر فرد به اندازة شبکه‌هایی که او با آن‌ها پیوند دارد و نیز به میزان سرمایة اقتصادی، فرهنگی و نمادینی بستگی دارد که اعضای مرتبط با او دارند» (‌بوردیو، 1384ب: 148). به تعریف دیگر؛ سرمایة اجتماعی «‌یعنی روابط و پیوندهای اجتماعی، افتخار و احترام» (بوردیو، 1397الف: 177). این سرمایه از راه دسترسی افراد و عاملان در میدان به شبکه‌های مختلف خانوادگی، دوستی، مدنی و مواردی از این دست به هدف کسب منافع و بازتولید انواع سرمایه حاصل می‌شود. همچنین «به معنای به دست آوردن موقعیت‌های اجتماعی و برخورداری از شبکه‌های کم و بیش گسترده‌ای از روابط، دوستان و آشنایان است که فرد در مواقع ضروری می‌تواند به نفع خود از آن‌ها استفاده کند» (ممتاز، 138: 151). خانواده در زایش سرمایه و بازتولید و تولید اجتماعی آن بسیار مؤثر است. می‌توان از دیدگاه بوردیو سرمایه اجتماعی را به دو عنصر تفکیک کرد؛ روابط اجتماعی و کمیّت و کیفیت آن.

 

1-5-1-4 سرمایه نمادین 

سرمایة نمادین یعنی هر جايگاه و دارايي كه ديگران آن را به­عنوان ويژگي متفاوت و برجسته به رسميت بشناسند. مدال‌ها، نشان‌ها، تقديرنامه‌ها و هر يك از سرمايه‌هاي پيشين در صورت تبدیل یا بازتولید مي‌تواند موجب احترام و تمايز فرد شود و سرماية نمادين به شمار آيد. در میدان اجتماعی بخشی از سرمایة نمادین ابعاد معنوی است و باید آن را «اثرات نمادین» اشکال گوناگون سرمایه بنامیم. (شویره و فونتن، 1385: 100-99) نشانة «سرمایة نمادین»، اعتبار است، مثلاً در شُهرت، نیکنامی یا بزرگی. «درواقع این سرمایه جز در یا با احترام و بازشناسی و باور و اعتبار و اعتماد دیگران وجود خارجی پیدا نمی‌کند و تا زمانی که باور دیگران به­عینه آن را همراه نداشته باشد، نخواهد توانست دوام یابد» (همان: 102). بنابراین، این‌گونه سرمایه‌ها در شخصیت، عادت‌واره و طبقة اجتماعی افرادِ یک جامعه مؤثر است و حتّی نوع نگرش و فرهنگ آن‌ها را نیز تشکیل می‌دهد.

 

5-1-5-1-عادت‌واره

عادت‌واره را از نظر بوردیو می‌توان «نظامی از خصلت‌های پایداری که فرد در جریان فرآیند جامعه‌پذیری به­دست آورده» (بون‌ویتز، 1391: 91) دانست. مترجمان آثار بوردیو و نظریه‌پردازان دربارة آرای او، مفهوم عادت‌واره را گاه به «شخصیت» (همان: 92)؛ و گاه به معنی «منش» (مقدّس‌جعفری، 80:1386) ترجمه کرده‌اند و از آنجا که مطابق با نظریات بوردیو همواره خصلتِ دیالیکتیکی دارد، از این رو عادت واره هم مبیّن رفتار فردی است؛ و هم مبیّن شکلی از زندگی و نوعِ رفتار یا جوِ اجتماعی که در هیأت مجموعه‌ای از رسوم و نهادهای جمعی عینیت یافته است. این تعریف قرابت بسیاری با تعریف «نوبرت الیاس» دارد که می‌گوید: «عادت‌واره، نظامی از گرایش‌ها و تمایلات پایدار مستمر و قابل انتقال است و به آن دسته از تمایلات، آمادگی‌ها، ظرفیت ادراک، احساس، اعمال و اندیشه‌های فرد اشاره دارد که هرچند اجتماعی است؛ اما طبیعی می‌نماید و در وجود او تثبیت شده است» (انصاری و طاهرخانی، 1389: 63).

«بون ویتز» معتقد است، «عادت‌واره، مبنای چیزی است که در معنای متداول، شخصیت فرد نامیده می‌شود. ما احساس می‌کنیم که با این خصلت‌ها، با این نوع حساسیت‌ها، با این شیوه کنش و واکنش آداب و سبک متولد شدیم. در واقع دوست داشتن .. فیلم‌های رزمی به جای فیلم‌های سیاسی، رأی دادن به جناح راست به جای چپ، محصول عادت‌واره است» (بون‌ویتز، 1391: 92). بوردیو معتقد است که عادت‌واره محصول موقعیت و سیر اجتماعی افراد است. ... در میان تمام کنش‌ها و رفتارهای تربیتی، آن کنش‌هایی که مربوط به دوران کودکی‌اند، بیش ازهمة دوره‌ها، نقش تعیین‌کنندگی دارند. بنابراین، گروه خانوادگی نقش بسیار مهمی در جامعه‌پذیری اوّلیه دارد. به­نظر بوردیو «عادت‌واره‌ها بر اساس تجربیات نوین، پیوسته تغییرپذیرند.» (شامپاین، 1393: 18) و منش‌هایی به شمار می‌‌روند که ساختارهای بیرونی را در افراد درونی می‌‌کنند و فرد با نهادینه کردن آن در رفتار خود، ساختارها را به شکلی دیگر خلق می‌‌کند، به بیان دیگر، آن را بازتولید می‌‌نماید. (رک: فکوهی، 1384: 299).

بر اساس نظریة بوردیو آن چه فرد به عنوان انتخاب شخصی می‌پندارد، در عمل چیزی جز نتیجة درونی‌سازی قواعدی که گروه تعلّق‌اش به او تحمیل کرده است، نیست؛ که بوردیو این فرآیندِ «درونی‌سازی» را «عادت‌واره» می‌نامد؛ یعنی عادتی که ذاتی نیست بلکه به واسطة محیط اجتماعی شکل می‌گیرد. به زبان ساده‌تر، ذائقة مصرف‌کننده، در هر زمینه‌ای، چه مصرف موسیقی، نمایش، کتاب، غذا و غیره صرفاً یک انتخاب شخصی نیست، بلکه «موقعیت اجتماعیِ» او نیز در نوع و شکلِ مصرف نقش دارند. بنابراین، «عادت‌واره» در اثر قرار گرفتن در موقعیت‌ها یا «میدان» همزمان هم تولید و هم بازتولید می‌شود. 

بوردیو اعتقاد دارد افراد موقعیت ساختاری یا طبقاتی مشترک و تجربه‌های مشابه و تکرارشونده‌ای دارند که برایشان منش مشترکی ایجاد می‌کند، و این منش به نوبة خود، به کنش‌های اجتماعی آنان ساختار می‌بخشد؛ یعنی دستورالعمل‌هایی را تنظیم و اَعمال کنشگران را محدود می‌کند؛ اما در عین حال، اجازه نوآوری فردی را هم می‌دهد.

با توجه به توضیحات نظری، در پژوهش حاضر بر­آنیم شخصیت زنان راوی را در مواجه با شرایط موجود، در دو رمان  منتخب از نظر جامعه‌شناسی و بررسی سرمایه‌ها و هم‌چنین عادت‌واره‌های کسب کرده‌اشان بررسی کنیم؛ که تا چه حد از سرمایه‌های چهارگانة بوردیو در جهت بازتولید استفاده می‌کنند؟ و در مواجهه با قدرتِ مردان، سلطه و سرمایه‌های آنان و نیز قدرت جامعه چه واکنش‌هایی از طرف آن‌ها صورت می‌گیرد؟ 

 

1-6 رمان‌ها

1-6-1 معرفی «پرندة من» 

رمان «پرندة من» اولین رمان «فریبا وفی» است و در سال ۱۳۸۱ منتشر شده است. حوادث رمان در يك خانه كوچك پنجاه متری در محلّه‌اي شلوغ و فقيرنشین رقم مي‌خورد. راوی داستان زن بی‌نام و خانه‌داری است که همراه همسرش امیر و دو فرزندشان بعد از سال‌ها مستأجری با خرید آپارتمان كوچكی در محلّه‌اي شلوغ و فقيرنشین، به آنجا نقل مکان می‌کنند. امیر برای رفتن به کانادا می‌کوشد. در نبود امیر، راوی مسئول‌ترين فرد براي نگهداري از دو کودکش است. پدر راوی، آقاجان بارها زنی به نام ویتامین را به خانه می‌آورد، با ورود ویتامین مادر راوی به زیرزمین پناه می‌برد و در نظافت افراطی و وسواس‌گونه منزل می‌کوشد. بالأخره آقاجان به طرز فلاکت باری فوت می‌کند. مهین، زن راوی و شهلا سه دختر این خانواده هستند که پسر ندارد و آقاجان، مادر را به خاطر این موضوع سرزنش می‌کند. وسواس مادر به شهلا که یزرگترین دختر و مجرد است، سرایت می‌کند. خاله محبوب که شخصیت تاثیرگذار دیگری است و صاحب فرزند نمی‌شود، گاهی اوقات راوی را از خواهرش قرض می‌گیرد. عمو غدیر همسر خاله، در دوران کودکی، با چشمک‌ها و رفتارهای زننده‌اش، راوی را آزار می‌دهد. راوی از غدیر، تاریکی، سایه‌ها، خاله و حتی مامان می‌ترسد و از همان کودکی به سکوت پناه می‌برد.. مهین به کانادا مهاجرت می‌کند. در نهایت راوی در پاسخ به فروش آپارتمان توسط امیر، خانه را ترک می‌کند.

 

2-6-1- معرفی «دفترچه ممنوع» 

آلبا دسس پدس در (11 مارس 1911) متولد شد و تا (۱۴ نوامبر ۱۹۹۷) در رم ایتالیا زیست. رمان «دفترچة ممنوع» یکی از آثار دسس‌دس، زنی را به تصویر می‌کشد که در جست­و­جوی گوشه‌ای آرام است، داستان با خرید دفترچه‌ای برای یادداشت‌های محرمانة زنی کارمند و سنتی به نام والریا آغاز می‌شود. در زندگی مشترک والریا و میشل، دو فرزند به نام‌های «میرلا» و «ریکاردو» متولد می‌شوند. «میرلا» دختری جوان با آرزوی بلند و دانشجوی حقوق است. وی سری نترس دارد.. «ریکاردو» دانشجوست. والریا به سبب ضعف اقتصادی و برای تأمین معاش خانواده منشی شرکتی می‌شود. نویسنده از زبان والریا و در قالب خاطراتش، دلباختگی وی و آقای رئیس، نگرانی در مورد آینده فرزندانش، ترس از کشف دفترچه و نمایان شدن روابط سرد راوی با میشل را آشکار می‌سازد. کشمکش‌های درونی زن با خودش و درگیری با رفتارهای اعضای خانواده و پدر و مادر زن نیز در رمان مشخص می‌شود. درخواست‌ها و توقّعات بسیار زیاد، بی‌توجهی شوهرش میشل و فرزندانش و همچنین احساس تنهایی او را خسته کرده است. زن از تنهایی و فشارهای زندگی ابتدا به سمت رئیس گرایش پیدا می‌کند، اما در پایان رمان با سوزاندن دفترچه به شرایط قبلی زندگی خود برمی‌گردد.

 

2-بحث

2-1- انواع سرمایه 

1-1-2-سرمایة اجتماعی

1-1-1-2- سرمایۀ اجتماعی مثبت/ ایجابی زنان راوی 

سرمایة اجتماعی «در سطحِ خُرد، به افراد حاضر در شبکه اشاره دارد که بر اثر تعاملات بین فردی، شناخت حاصل شده و هویت اعضا شکل می‌گیرد. در سطحِ میانی، به اجتماعات، گروه‌ها و سازمان‌ها توجه می‌شود که باعث تقویت و ساخت بنیاد ارزشی و تعاملی گروه می‌شوند؛ و در نهایت، در سطح کلان، دربرگیرندة سازمان‌ها و گروه‌های مختلفی است که موجب شکل‌گیری و تقویت مراودات و ارتباطات جمعی گردیده.» (نوابخش و فائقی، 1393: 55 و 56). بر این اساس، می‌توان روابط خانوادگی را رابطه‌ای مبتنی بر سرمایة اجتماعیِ میانی دانست که هر فرد تلاش می‌کند با ایفای نقشِ خود، باعث تقویت و ساخت بنیاد ارزشی و تعاملی خانواده شود. اوّلین سرمایة «راویان زن» در فضای بعد از ازدواج، سرمایة مهم و تأثیرگذارِ «اجتماعی» آن‌هاست؛ و آن «همسری» و «مادر شدن» و کسب سرمایة اجتماعیِ «خانواده» در شکلی دیگر است.

 

2-1-1-2-سرمایة اجتماعی منفی/سلبی 

راویان زن با عادت‌واره‌هایی همچون ترس و انزوا که برگرفته از دوران کودکی و محیط اجتماعی است، وارد زندگی زناشویی می‌شوند. در میدان اجتماعی پس از ازدواج، سخنان و رفتار کنایه‌آمیز و خشونت‌بار شوهران در هر دو داستان، سرمایة اجتماعی و هویت همسری را که باید در خانواده به عالی‌ترین سرمایه بدل شود، بازتولید منفی می‌کند.

دو زن با عدم ‌درک از طرف همسر و فرزندان، دلزده می‌شوند. در رمان «پرنده من» با توجّه به کارکرد نزولی سرمایة همسری و اجتماعی امیر، «راوی» تنهاست: «مجبورم توی آن خانه تنها بمانم. با بچّه‌هایی که از هیچ چیز خبر ندارند. فقط شیر می‌خواهند، غذا می‌خواهند» (وفی، 1381: 96 - 95). در نبود امیر زن راوی مسئول دو فرزندش است و سرمایة اجتماعی جدید یعنی «زندگی پس از ازدواج» برای او به سرمایه‌ای منفی و توأم با دغدغه بدل می‌شود. «کنار امیر دراز می‌کشم. حالا نه برایش زنم، نه مادر، نه خواهر. هیچ ربطی به هم نداریم.» (همان: 98). راوی «پرندة من»، در موقعیت‌های گوناگون، از گذشتة خود نیز سخن می‌گوید. ذائقة او توسط طبقة اجتماعی و خانواده‌ای که در آن زندگی می‌کرده، ایجاده شده است. در میدان اجتماعیِ نخست، راوی همواره نقش کارآموز را داشته است؛ یعنی خاله محبوب از نحوة تربیت شدن راوی راضی نیست و سعی می‌کند او را طبق میل خود تربیت کند. در این رابطه، راوی هیچ کنش و کنشگری ویژه‌ای ندارد. «خاله محبوب بچه نداشت. بعضی وقت‌ها در زندگی‌اش یک بچه لازم داشت برای همین یکی از ماها را از مامان قرض می‌‌گرفت. ... خاله محبوب قبل از هر کاری مرا به حمام می‌‌برد ... و می‌‌گفت مادرت شلخته است. در عرض چند ساعت آن­قدر عوض می‌‌شدم که نمی‌دانستم با هویت جدیدم چه کنم. خاله هم همین را می‌‌خواست. می‌‌خواست از رفتارهای قبلی پاک بشوم تا بتواند جوری که دوست دارد تربیتم کند» (همان: 33).

 در میدان اجتماعی دوم، (پس از ازدواج) راوی خانه‌دار و زنی سنّتی است. از این رو، پیوندهای اجتماعی او بیش از همه با همسرش امیر است. بعد از امیر، با مادر، دو خواهرش –شهلا و مهین- و خاله محبوب در ارتباط است. «حالا توی خانه هستم. به خودم می‌گویم آن‌قدر توی این خانه می‌مانم که بچه‌ها بزرگ شوند... انگار تنها امشب قادر هستم مزخرفاتی مانند زندگی مشترک و کانون گرم خانه و کوفت و زهرمار را دور بریزم و تعریف‌های خودم را اختراع کنم» (همان: 115).

در «دفترچة ممنوع» والریا کارمند است و در دو شیفت هم در اداره و هم در منزل کار می‌کند. رابطة اجتماعی محدود والریا که زنی سنّتی است با خانواده و عدم دسترسی وی به عاملان در میدان‌های دیگر، سبب شده است که به گفتة دخترش درک درست و به‌روز از عادت‌ها و رسوم اجتماعی نداشته باشد: «میرلا معذرت خواست و گفت قصدش این نبوده که مرا برنجاند ولی بالأخره ما سالها است با کسی معاشرت نمی‌کنیم و همه چیز تغییر کرده، حالا دیگر کسی چای نمی‌خورد، بلکه به جای آن کوکتیل پارتی می‌دهند» (دسس پدس، 1397: 84). از نظر سرمایة اجتماعی، در فضای خانواده، ارتباط والریا با مادر و دخترش نیز رابطة اجتماعی اثرگذاری به شمار نمی‌آید؛ آن‌ها دنیای متفاوتی دارند و یکدیگر را درک نمی‌کنند. «نه با مادرم می‌توانم این افکار آشفته را در میان گذارم و نه با دخترم، چون هیچ کدام چیزی نخواهند فهمید، به دو دنیای مختلف تعلق دارند» (همان: 334).

 والریای شاغل با کسی غیر از رئیس شرکتش روابط اجتماعی ندارد. اما این رابطه، احساسی می‌شود و رابطة اجتماعی صرفی به شمار نمی‌آید. صحبت­های آنها، در شرکت اتفاق می‌افتد و اگر به میدان اجتماعی کشیده شود، والریا احساس شرم و گناه می‌کند: «سر میز کافه نشسته بود، همان طور که به طرف او می‌رفتم به نظرم می‌رسید تصویرم در همۀ آینه‌ها منعکس شده و همه چراغ‌ها و نگاه‌ها به روی من دوخته شده است» (همان: 225). ارتباط وی با رئیس اداره نیز منجر به عذاب وجدانش می‌شود و احساس ترس دوچندان را برایش به وجود می‌آورد. «باید دفترچه را از بین ببرم باید شیطانی را که لابه‌لای صفحات آن و بین ساعات زندگیم پنهان شده است از میان ببرم» (همان:350) و ناچار این ارتباط را که سرمایة اجتماعی متأخری است، رها می‌کند. والریا با توجه به عادت‌واره‌ها به حالت انفعالی سابق برمی‌گردد و تسلیم شرایط موجود؛ بی‌مهری همسر و فرزندانش می‌شود. در نتیجه در مقام مادری، همسری و کارمندی سرمایة اجتماعی چشمگیری عایدش نمی‌شود. «این آخرین صفحه است. دیگر در آن چیزی نخواهم نوشت، و روزهای آینده همچون این صفحه‌های سفید آرام و سرد خواهند بود، تا روزی به سنگ صاف و بزرگی، یک‌بار دیگر مرا والریا خواهند خواند» (همان:351).

 از نظر کمیّت، سرمایة اجتماعی و فرهنگی راویان در موقعیتِ زمانیِ میدان پس از ازدواج و میدان پیش از ازدواج یکی است. بر طبق نظر بوردیو، سرمایه‌ها بر یکدیگر تاثیر متقابل دارند، یعنی افزایش و کاهش سرمایة اجتماعی بر سلبی و ایجابی کردن سرمایة فرهنگی نیز مؤثّر است. در دو رمان حاضر، «زنان محروم از سرمایه فرهنگی نهادینه هستند. برآیند این ضعف ظهور زنانی عقب‌مانده و گرفتار در پیلة سنّت است» (یاوری، رضایی و ضیایی، 1400: 42). بدین ترتیب پیوندها و سرمایه‌های فرهنگی و به­دنبال آن سرمایه‌های اجتماعی منفی و عادت‌واره‌هایی همچون انزوا در زنان راوی باعث گسست شبکة اجتماعی و روابط آن‌ها با خانواده و دوستانشان می‌شود. با توجه به منش و خصلت‌های دو راوی در میدان اجتماعی، بازتولید سرمایة «همسری» نیز در روابط اجتماعی آن دو ناکارآمد و سلبی است.

 

2-1-2-سرمایة اقتصادی 

از دیدگاه بوردیو سرمایه اقتصادی حالت بنیادی دارد به طوری که بر سطح سایر سرمایه‌ها نیز مؤثر واقع می‌شود» (گرنفل، 1389: 333) و در موارد زیادی منجر به سلطه می‌شود. سلطة امیر بر راوی «پرنده من» به دلیل وابستگی اقتصادی هویدا است: «امیر می‌گوید به ما، به این زندگی زنجیر شده است. تا کی؟ تا آخر عمر. امیر پول می‌آورد و ما خرج می‌کنیم. می‌گویم: می‌روم کار می‌کنم. ...تو اگر می‌توانی بچّه‌هایت را خوب تربیت کن!» (وفی، 1381: 48).

به عقیدة بوردیو «نیروی خصلت موجب می‌شود که زنان بیشتر بار کار خانگی را به دوش بکشند و عهده‌دار مشاغل خاصی گردند. مشاغلی که وقتی به زن‌ها سپرده می‌شود از ارزش می‌افتند. زنان به‌ندرت به مدارج عالی تحصیلی و مشاغل پرحیثیت اجتماعی راه می‌یابند» (‌شویره و فونتن، 1385: 30-29) پس والریا منشی اداره می‌شود. سرمایة اقتصادی متقدم والریا در نازل‌ترین سطح خود قرار دارد با اینکه وی منشی و حقوق‌بگیر است اما هیچ پس‌انداز یا مایملکی ندارد که به نفع سرمایه‌های اقتصادی بیشتر و ایجابی کردن این سرمایه پیش رود. «می‌دیدم دیگر در این خانه یک گوشه تنها، حتی یک کشو ندارم که مال خوردم باشد» (دسس‌پدس، 1397: 8).

والریا در میدان (پس از ازدواج) علاوه بر کارمندی شغل خانه‌داری را نیز بر عهده دارد و از گرفتن پرستار برای کودکانش به نفع سرمایه‌های اقتصادی خانواده چشم‌پوشی می‌کند و عادت‌وارة قناعت که باید در جهت بازتولید مثبت پیش برود، به صورت تسلیم در برابر شرایط سخت و طاقت‌فرسا شکلی منفی به خود می‌گیرد. «اغلب از کار زیاد خانه و از اینکه اسیر خانواده‌ام، از اینکه هرگز وقت ندارم مثلاً یک کتاب بخوانم، شکایت می‌کنم» (همان: 28). از آنجا که سرمایه‌ها بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند، سلبی شدن سرمایة اقتصادی و بعد از آن سرمایة اجتماعی در زنان منجر به سلبی شدن سرمایة فرهنگی می‌شود و به طور مستقیم بر عادت‌واره‌ها نیز مؤثّر است.

 

3-1-2-سرمایة نمادین 

سرمایة نمادین، «به هر گونه دارایی اطلاق می‌شود (به هر نوع سرمایه اعم از: طبیعی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی) هنگامی که این دارایی به وسیلة آن دسته از اعضای اجتماع درک شود که مقولة فاهمة آنان چنان است که آنان را قادر می‌سازد که این دارایی را بشناسند (یعنی آن را ببیند) و به رسمیت بشناسند (یعنی برای آن ارزش قائل شوند)» (بوردیو، 1396: 154).

 سرمایة نمادین برخاسته از شأن و موقعیت فرد است و موجب می‌شود، فرد بر دیگران اثرگذار باشد و به نیکنامی و شهرت برسد. یک نوع از سرمایه‌های نمادین موقّت، برای راوی «پرندة من» در دوران بارداری است، یعنی؛ مشروعیت و درک راوی در زمان بارداری و احترام به وی از طرف عاملان اجتماعی دیگر. «شوهردار هم که شدی تمام دنیا قبل از هر کاری یک عدد ساعت گنده به دیوار اتاق خوابت آویزان می‌‌کنند و برای شنیدن اولین خبر لحظه‌شماری می‌‌کنند. بعد یکی آش آلو برایت می‌‌پزد و یکی لواشک ترش برایت می‌‌خرد. توی اتوبوس یکی بلند می‌‌شود و جایش را به تو می‌‌دهد» (وفی، 1381: 76-75). بر اساس این باور، بچه‌دار شدن، نشانة کامل بودن زن است و سبب می‌‌شود که مادری زن که سرمایة اجتماعی موثری است و بازتولید مثبت دارد، به کمال برسد. «اگر بچه‌ات بمیرد چه؟ بعد بچة دوم را حامله می‌‌شوی و این جوری است که می‌‌شوی یک مادر کامل» (همان: 77-76). فرزند‌آوری و تولید مثل اگرچه سرمایة اجتماعی بزرگی است و عالی‌ترین مکان نمونة انباشت سرمایة اجتماعی، خانواده است؛ اما برای راوی سرمایة نمادین پایداری نیست. راوی بعد از وضع حمل به دست فراموشی سپرده می‌شود و با دو فرزند کوچکش تنها و بدون یاریگری باقی می‌ماند.

والریا وظیفة خود می‌داند که مسئول کارها و خدمت‌رسانی به اعضای خانواده باشد، ولی اعضای خانواده، برای مهربانی‌ها و محبت‌های بیش از حد توانش اهمیت و ارجی قائل نیستند؛ یعنی تنها در مواقعی به جایگاه او توجه می‌شود که مسئولیتی در میان است. بنابراین، سرمایة نمادین او در نازلترین سطح قرار می‌گیرد. «هر وقت از شغلم صحبت می‌کنم او {میشل} گوش نمی‌کند. گمان می‌کنم حتی درست نداند من چه‌کار می‌کنم. (دسس‌پدس، 1397: 106) والریا نگران است اندک سرمایة نمادین متقدم وفاداری و فداکاری مادرانه و همسرانه را، نزد خانواده از دست بدهد؛ بنابراین ترس و نگرانی رهایش نمی‌کند.

«گه‌گاه اتّفاق می‌افتد قبل از اینکه میشل و بچه‌ها برای شام به خانه بیایند نیم‌ساعتی چرت بزنم و یا در راه اداره تا خانه ویترین‌های مغازه‌ها را تماشا کنم هرگز چیزی به آن‌ها نمی‌گویم. می‌ترسم ...آن‌وقت دیگر آن شهرت را که من همة وقتم را صرف خانواده می‌کنم از دست بدهم» (همان: 29). با توسل به دیدگاه بوردیو و از آنجا که سرمایه‌ها بر هم مؤثرند، «زنان این دو داستان، در ردة مادر بچّه‌ها و زنان خانه‌دار باقی می‌مانند. زیرا از سرمایة فرهنگی نهادینه‌ای که آنها را قدرتمند سازد، بهره‌مند نیستند. بنابراین قدرت همچنان در دست مردان که در رده‌های بالای قدرت قرار گرفته‌اند باقی می‌ماند» (یاوری، رضایی و ضیایی، 1400: 42). در بررسی سرمایه‌های نمادین، راویان زن افتخار و پرستیژ نمادینی را که هر زنی بعد از ازدواج در فضای اجتماعی و فرهنگی و در مقام مادری و همسری به دست می‌آورد؛ در میان اعضای خانواده و دیگران ندارند.

 

2-2- عادت‌واره‌ها 

2-2-1- عادت‌واره‌های راوی «پرنده من»

2-2-1-1- مادرانگی، قناعت، انفعال و تسلیم‌شدن

مادرانگی و مسئولیت دو کودک در بود و نبود شوهر بر عهدة زن راوی است. «این دو تا بچه مال من هستند» (وفی، 1381: 115). او فقط خودش مسئول دو فرزندش است و امیر مسئولیتی به دوش نمی‌گیرد. محیط اجتماعی پس از ازدواج، عادت‌وارة قناعت را نیز در شخصیت زن راوی درونی کرده است. بعد از سال­ها زن و شوهر با مشقت صاحب خانه‌ای 50 متری در پایین شهر شده‌اند. قناعت اگرچه عادت‌واره‌ای مثبت قلمداد می‌شود اما در شرایط زن راوی بازتولید منفی دارد. راوی به سبب ذائقة تازه کسب کرده به سرمایة اندک اقتصادی (آپارتمان 50 متری) دلخوش است و همسرش امیر در­صدد فروش خانه برمی‌آید و به اختلاف‌ نظرهای او با امیر و کاهش سرمایه اجتماعی همسری منجر می‌شود. «امیر به طرف آینده می‌‌رود. عاشق آینده است. گذشته را دوست ندارد، ... گذشته‌ای که پر از پچ‌پچه و حرف‌های درگوشی و خاله­بازی است. گذشته‌ای که به زیرزمین‌های تاریک و پستوها منتهی می‌‌شود. امیر حاضر نیست حتی یک قدم با من به عقب برگردد» (همان: 15). عادت‌وارة قناعت به واسطة قرار گرفتن در موقعیت‌های جدید همچون فقرِ سرمایة اقتصادی و فرهنگی در شخصیت زن راوی درونی می‌شود. راوی از سر ناچاری تصمیم می‌گیرد به دارایی اندکشان قانع باشد و خانه را دوست بدارد. «به این خانه که آمدیم تصمیم گرفتم این جا را دوست داشته باشم. بدون این تصمیم، ممکن بود دوست داشتن هیچ وقت به سراغم نیاید» (همان: 7) منش ماجراجویانة امیر نیز، به شکلی خودخواهانه در شکل عادت‌وارة تولیدی وی پدیدار می‌‌گردد و در تقابل یا عادت‌واره‌های زن راوی به کشمکش می‌انجامد.

انفعال و تسلیم‌شدن، منش دیگر راوی است. راوی دیدگاهی متفاوتی با همسرش دارد، اما اغلب موارد نظر همسرش را می‌‌پذیرد.. خانة جدید و حس آزادی در آن از مسائل مطرح ‌شدة راوی و امیر است. زن در این خانه –در قیاس با خانه‌های استیجاری پیشین- حس آزادی می‌‌کند. «حالا آزادیم اثاثمان را بدون ترس از در و دیوار خوردن، جابجا کنیم. بچه‌ها آزادند با صدای بلند حرف بزنند. بازی کنند...احساس آزادی می‌‌کنم و از آن حرف می‌زنم ولی امیر اجازه نمی‌‌دهد کلمة به این مهمی ‌را در مورد چنین حس‌های کوچک و ناچیزی به کار برم» (همان: 10). بروز حس آزادی در زندگی زن راوی بازتولید مثبتی در جهت صعودیِ سرمایة اجتماعی وی ندارد و در نهایت انفعال و تسلیم زن نمایان می‌شود.

 

2-2-1-2- سکوت و توداری؛ عادت‌وارة بارز زن راوی

در فرهنگ مردسالارانه (عمو غدیر و پدر) و به همدستی عاملان اجتماعی زن (مادر و خاله) توداری و سکوت برای زن راوی نوعی ارزش قلمداد می‌شود. طبق نظریة بوردیو، سرمایه‌هایی نمادین است که مشروعیت، بزرگی و تحسین را برای او به ارمغان آورده است.: «سکوت من اولین دارای‌ام به حساب می‌آمد. یک روز آقاجان مرا به زیرزمین برد و پرسید: «دیروز با خاله محبوب کجا رفته بودید؟» لال شدم نه از سر غریزه که از سر ترس. ... آقاجان مشکوک نگاهم کرد ... پاداشی که یک ساعت بعد از لحن نرم مادرم گرفتم کلید شدن ساده و بزدلانة دندان‌هایم را به سکوت معنی‌دار و پر از دانایی بدل کرد. در طول سال‌هایی که بعد از آن آمد، بارها مورد تحسین زن‌های خانواده‌امان قرار گرفتم به خاطر توداری‌ام. به خاطر رازداری‌ام» (همان: 26) 

«عادت‌واره نه تنها پیوندی بین گذشته، حال و آینده ایجاد می‌کند، بلکه عامل پیوند بین فرد و اجتماع، عینیت و ذهنیت، و ساختار و عاملیت است.» (گرنفل، 1389: 108) راوی منفعلانه رفتار می‌‌کند و در زمانهای اندک و به اجبار همسرش، توداری و سکوت را زیر پا می‌‌نهد. «از خانة آقاجان که به خانة امیر آمدم نقش صندوقچه‌ای‌ام کاربرد نداشت. امیر از سکوت‌های من کلافه می‌شد. می‌خواست حرف بزنم.... سکوت من او را می‌ترساند. کم کم عادت به پرحرفی پیدا کردم. سال‌ها بعد یاد گرفتم که حرف می‌تواند حتی مخفی‌گاهی بهتر از سکوت باشد. ولی با وجود سال‌ها تمرین و گفتگوی درونی هیچگاه به­طور کامل به بیرون منتقل نشد. هنوز هم آدم کم‌حرفی به حساب می‌آیم» (وفی، 1381: 27). در موقعیت و میدان جدید و پس از ازدواج نیز تغییرِ اساسی‌ای در عادت‌وارة سکوت زن راوی رخ نمی‌دهد. یعنی امیر اگر چه تلاش می‌کند، ولی موفّق به تغییر او نمی‌شود؛ چرا که تغییری در نوع سرمایه‌ها، یا حداقل کمیّت و کیفیت آن‌ها به­وجود نیامده است.

 

2-2-1-3 انزوا و ترس

کنش‌های دوران کودکی راوی بیش از تمام دوران زندگی وی نقش تعیین‌کنندگی دارند. به­­گونه‌ای که خصلت صندوقچه بودن و پنهان­کاری، باعث می‌شود که وی از ارتباط با آدم‌ها و روابط گستردة عاملان که نوعی سرمایة اجتماعی است، بترسد و بخواهد پنهان بماند. این نوع از انزوا، تأثیری سلبی بر شخصیتش می‌‌گذارد و روندی نزولی را طی می‌کند. افزون بر آن، سبب گم‌گشتگی او نیز می‌شود. «من می‌‌ترسیدم از تاریکی، از زیرزمین، از سایه‌ها. از عمو غدیر و حتی از مامان و خاله محبوب هم. برای همین صدایم درنمی‌‌آمد. صد جور بازی درمی‌‌آوردم که دیده نشوم. یواش یواش از چشم خودم هم پنهان شدم و یک روز مجبور شدم از خود بپرسم که کی هستم. با این گم‌گشتگی بزرگ شدم. گم‌گشتگی عمیقی که پیداشدنی در کار نبود. امیدش هم نبود» (همان: 46). بی‌نام بودن زن راوی نیز از عناصر نشانه - معناشناسی است. او با این ویژگی‌های سرمایه‌ای سلبی و ناکارآمد، به «فضای اجتماعی دوم» یا «موقعیت و میدان دوم» یعنی «خانة شوهر» پا می‌گذارد. 

 این منش، زن را به ابژه‌بودگی می‌‌کشاند و پویایی و ماجراجویی را از رفتار او محو می‌‌کند. بسیاری از فمینیست‌ها به مسالة ابژه بودن زنان در فرهنگ و ادبیات مردسالار اشاره کرده‌اند و رابطة سوژه و ابژه را –که بر اساس حس تصاحب و مالک‌بودگی سوژه است- نقد نموده‌اند (Seller, 1991: 113)؛ واضح است این منش، عادت‌واره‌هایی منفی را در رفتار زن شکل می‌‌دهد و سبب می‌‌شود که در جامعه و خانواده شخصیتی وابسته داشته باشد و معنایش را همواره در دیگران بجوید. وی در سخن گفتن نیز به دنبال همان کارکرد سکوت و پنهان شدن است. در­واقع، «عادت‌واره ثابت نیست، بلکه مدام در حال تحول است. این ساختارها ماندگار و قابل تبدیل و تغییر هستند، اما ثابت نیستند» (گرنفل، 1389: 108) این نشان می‌دهد گرچه عادت‌واره تغییر می‌کند، اما سرمایه‌های نمادین و اجتماعی در زندگی او تغییر چندانی نمی‌کند؛ زیرا او هم­چنان دنبال پنهان شدن است و نه آشکارشدن.

  

2-2-1-4 تسلیم و انفعال/ روابط سلطه و دیگر بودگی شوهر 

راوی در میدان اقتصادی زیر سلطة امیر است و تسلّط، فضا را علیه او تغییر می‌دهد: «امیر جلوی آشپزخانه ایستاده و شبیه جنگجویی شده است که باور نمی‌کند حریفش بی‌صدا راهش را بکشد و میدان را ترک کند» (وفی، 1381: 140). خشونت زیرمجموعه سرمایه‌های اجتماعی سلبی است. امیر «وقتی از من سیر می‌شود مرد مجردی می‌شود که به اشتباه در خانة شلوغی مهمان است» (همان: 60). وی دیگری شوهرش محسوب می‌شود. «ایجاد اجتماع مردیت و زنیت تفاوت‌های زیستی را به عنوان اصل طبیعی جا می‌اندازد و تفسیر می‌کند و هر یک از دو جنس با برقراری روابط سلطة استثماری، خصلت‌هایی برای خود می‌یابد... زن‌ها به طور ناخودآگاه با عملیات تبعیت، زبان نرم و صیقل خورده، رفتارهای فریبنده یا تملکی به تسلط مردان میدان می‌دهند» (شویره و فونتن، 1385: 29). راوی نیز با سکوتش امکان بهره‌مندی از این سرمایة منفی را به امیر می‌دهد.

سلطه منجر به بازتولید سرمایه‌های منفی و در نتیجه ایجاد عادت‌واره‌هایی همچون سکوت می‌شود. دیگران نیز خواسته‌ای جز همین گرایش به سکوت را از وی ندارند و این کنش به منشی درونی تبدیل می‌شود. رفتار اطرافیان، تمام سرمایه‌های لازم را که می‌توانست به عنوان پشتوانه با خود تا فضای اجتماعی دوم یعنی خانة شوهر ببرد، از راوی سلب  می‌کند.

 

2-2-2- عادت‌واره‌های والریا

والریا در جامعه‌ای سنتی که ارزش‌های مردسالاری را در وجودش درونی کرده، پرورش یافته است. شری اُرتنر استدلال می‌کند: «مقام ثانوی زن در جامعه یک قاعدة عام جهانی، واقعیتی مربوط به فرهنگ‌ها است» (فریدمن، 1381: 20- 19). در این دوگانة فرادست و فرودست، ویژگی‌های مثبت و شایسته همواره از آن مردان بوده و ویژگی‌های منفی و ناروا سهم زنان بوده است؛ مثلاً مردان همیشه با خرد، استقلال، خودمختاری، آزادی، حضور، روشنی و خیر شناخته می‌شدند و زنان با ویژگی‌هایی چون: عاطفه، غیریت، وابستگی، عدم اختیار، قید و بند، غیبت (در مقابل حضور)، تاریکی و شر معرفی می‌شد‌ند (رک: بیسلی، 1385: 33). عادت‌واره‌های والریا عبارتند از: دستۀ اوّل، خصلت‌های مثبتی همچون: مادرانگی، ایثار، مهربانی، فداکاری، عفت و احساس مسئولیت. دستة دوم، خصلت‌های منفی‌ای همچون: خمودی، ترس، شرم (در معنای منفی و ضعف) و احساس حقارت است. 

 

2-2-2-1- مادرانگی

در دوگانه طبیعت و فرهنگ، زنان همخوان با طبیعت فرض می‌شدند و فرهنگ را به مردان منتسب می‌کردند. از همین رو، نقش‌های سیاسی، اداری، اجتماعی و اقتصادی که کنش‌هایی فرهنگی‌اند، به مردان محوّل می‌شده است. در مقابل جایگاه‌های عمومی قدرتمند را به زنان نمی‌دادند، بلکه ایشان را مسئول نقش‌هایی در خانه می‌‌انگاشتند (رک: فریدمن، 1381: 20- 19). همسر والریا (به همدستی خود والریا) جایگاه قدرتمند اجتماعی و موقعیتی برایش قائل نیست. «امشب هم بیدار مانده‌ام تا هدایای بچه‌ها را بسته بندی کنم» (دسس‌پدس، 1397: 42). والریا برای کمک به همسرش پیشنهاد می‌دهد که از کودکان مراقبت کند و پرستار را مرخص کند. «یاد روزی افتادم که به میشل گفته بودم می‌توانم بدون پرستار هم کارهای بچه‌ها را بکنم. و او فوراً قبول کرد و گفت: حالا دیگر بچه‌ها بزرگ شده‌اند (5 و 6 ساله بودند.)» (همان: 25).

 میشل در بزرگ­کردن بچه‌ها و کارهای منزل هیچ نقشی ندارد و مسئولیت دو کودک همچون کودکان راوی پرنده من بر عهدۀ والریاست. صفاتی همچون (صبر، ایثار، مهربانی و ...) بخشی از مفهوم مادری است. والریا مصداق عینی این نگرش و خسته از توقّعات گاه و بیگاه و کوچک و بزرگ خانوادة خود است. «اغلب به من می‌گویند باید استراحت کنی. انگار من خودم میلی ندارم استراحت کنم! ولی بعد بلافاصله تا ببینند که در مبلی نشسته و مجله‌ای می‌خوانم می‌گویند: «ماما، حالا که دیگر کار نداری ممکن است آستر کت مرا که شکافته بدوزی؟ ممکن است شلوار مرا اتو کنی؟ و بدین‌ترتیب خود من هم باور کرده‌ام که باید این‌طور زندگی کنم» (دسس‌پدس، 1397: 29). یعنی ارائة خدماتی همیشگی و بی‌دریغ به دیگران بدون درخواست دستمزد. «اگر گاهی بگویم حالم خوب نیست میشل و بچه‌ها سکوت می‌کنند، من هم از جایم بلند می‌شوم و آنچه را که باید انجام دهم می‌کنم. هیچکس برای کمک به من از جایش تکان نمی‌خورد» (همان، 30).

 کار والریا زیاد و طاقت‌فرساست، اما به سبب درونی بودن عادت‌وارة ایثار و مادری قادر به اعتراض نیست. «باید ظرف‌های کثیف را می‌شستم و پیراهن‌های میشل را اطو کنم. گاهی در یک لحظه دیوانگی و سرمستی فکر می‌کنم همه‌چیز را به حال خودش رها کنم، ظرف‌ها را لباس‌ها را نشویم، رختخواب‌ها را جمع نکنم» (همان، 144). در ذهن او زن در هر شرایطی باید مسئول کارهای خانه باشد و اگر در این امر کوتاهی کند، جایگاه مادری و زنانه‌اش متزلزل می‌گردد. در فضای اجتماعی خانوادگی والریا بین اعضای خانواده نه‌ تنها تولید سرمایة اجتماعی ایجابی و مثبت دیده نمی‌شود بلکه روابط سرد اعضا به بازتولید منفی این سرمایه نیز می‌انجامد. بدین ترتیب والریا به زن منفعلی تبدیل می‌شود که فقط در صدد رفع نیازهای شوهر و فرزندانش است.

 

2-2-2-2- احساس مسئولیت، ایثار و مهربانی

والریا شاغل است و در تولید سرمایة اقتصادی، کمک خرج همسرش (میشل) است، پس وظیفة او در منزل باید کم گردد؛ اما این­چنین نیست و همچنان از او انتظار می‌رود که به جزئی‌ترین کارهای همسر و فرزندانش برسد. «همین که اداره یک روز تعطیل می‌شود بی‌درنگ می‌گویم باید آن را صرف کارهای عقب‌افتاده کرد که از دیرباز خیال انجامش را داشته‌ام و فرصت نمی‌کرده‌ام. به هر حال به همه می‌فهمانم که برای من استراحت حرام است. چون می‌دانم اگر آن روز تعطیل را کار نکنم به چشم اطرافیانم همان یک روز تبدیل به یک ماه استراحت خواهد شد» (همان: 29). از نگاه راوی ازدواج به معنای «به عهده گرفتن مسئولیت چند نفر» (همان: 302) است که این مسئولیت به عهدة والریا است.

در فرهنگ مردسالاری، مادری همراه با ایثار و مهربانی است و زنان ترغیب می‌شوند که ستم‌ها و رنج‌هایی را که در خانواده می‌کشند، تحمّل کنند (Tyson, 2006: 88) و هیچ اعتراضی نکنند. زن مطلوب مردسالاری آنی است که ایثارگر (Self-Scarifying) و مرّبی (Nurturing) دیگر اعضای خانواده باشد ((Tyson, 2006: 90.  والریا همسر و مادری ایثارگر است. «ولی من درست برعکس او (میشل) حتی این حق را به خودم نمی‌دهم که اعتراض بکنم. چون اگر بچه‌ها با پرروئی اعتراف کنند که هم‌صحبتی پدر و مادر برای آنها کسل کننده است، یک مادر هرگز نمی‌تواند بدون اینکه غیر طبیعی به­نظر برسد اعتراف کند که از هم‌صحبتی فرزندانش حوصله‌اش سر می‌رود» (دسس‌پدس، 1397: 44). والریا از اینکه عادت‌وارة مهربانی و فداکاری‌اش وظیفه‌ای عادی و طبیعی تلقی می‌شود، ناخرسند است؛ ولی در پذیرش ساختارهای مردسالاری همسر و فرایند درونی سازی که زندگیش به وی تحمیل می‌کند منش و خصلتی منفعلانه دارد.

 

2-2-2-3 زن به مثابة دیگری مرد، ترس، پنهانکاری و کهتری

بارزترین دوگانه‌های فرهنگ مردسالاری «من و دیگری» است؛ در این دوگانه مردان همواره من بوده‌اند و زنان دیگری مردان به­شمار می‌آمده‌اند. سیمون دوبوآر رابطة سلسله مراتبی میان مردان و زنان را این گونه خلاصه می‌کند: «مرد سوژه است و کامل، زن دیگری است» در این متن و زمینه، زن بیش از آنکه جنس دوم باشد «غیرمرد» است» (بیسلی، 1385: 31). والریا نیز پذیرفته است که زن، دیگریِ مرد است و به دخترش که شغلی به دست آورده است، می‌گوید: «نمی‌دانم، ولی عجیب است که فقط تو می‌توانی این کارهای مهم را انجام دهی، در حالی که این همه مرد تحصیل‌کرده و لیسانسیه وجود دارند» (دسس‌پدس، 1397: 140). مخاطب وی همه زنان هستند نه تنها دخترش. دسته ای از عادت‌واره‌ها در روابط سلطه، جنسیت، قدرت و در فرهنگ مردسالاری شکل می‌گیرد. به طور کل، زنان در تاریخ مردسالاری به ضعف نسبت داده شده‌اند و این مسئله زنان را در دنیای واقع، بی‌قدرت می‌سازد (Tyson, 2006: 88). این دیدگاه در شخصیت والریا هویداست.

والریا هویتی ندارد و هیچ‌گاه برای خود زندگی و کار نمی‌کند، بلکه همواره در پی تکمیل دیگران است. (ر.ک: دسس پدس، 1397: 29). در نظر او، خویشتن او تصوری است که همسرش میشل از او دارد. اگر میشل او را خوب ببیند، او قطعا اینچنین است و اگر او را ناکامل بداند، مسلماً کامل نیست. والریا در خانه هیچ فردیتی ندارد؛ در بحث سرمایة اقتصادی، او حتی مالک شئ­ای کوچک در خانه نیست، نه چمدانی دارد و نه حتی کشویی که از آن او باشد (ر.ک: همان، 264).

 او نمی‌تواند دمی تنها باشد و گاهی خود را به خواب می‌زند، تا بتواند زمانی را به خویشتن اختصاص دهد «گاهی اوقات احتیاج دارم تنها باشم ولی جرأت نمی‌کنم این موضوع را به میشل گوشزد کنم، می‌ترسم ناراحت شود ولی آرزو دارم اطاق مخصوصی برای خود داشته باشم» (همان، 90). والریا شنبه‌ها به شرکت پناه می‌برد و در آنجا با رئیس شرکت –که وضعی چون والریا دارد- هم‌صحبت می‌شود. مدتهاست که نامش را کسی صدا نزده است. در بعدازظهری، رئیس او را به اسم (والریا) صدا می‌زند. گویی شنیدن نامش هویت و تشخّص از دست رفته‌اش را بازمی‌گرداند: «او خیلی آهسته گفت: والریا. سکوت کردیم از شنیدن اسم خودم احساس خوشحالی می‌کردم» (همان، 209).

 تنها سرمایة فرهنگی والریا دفترچة ممنوعه است که با مخفی کردنش عادت‌وارة پنهانکاری و ترس خود را می‌نمایاند. «اگر رئیس مرا بیشتر از ساعت‌های اداری نگاه دارد، دلم به شور می‌افتد که مبادا میشل زودتر از من به خانه برسد و ... به سراغ کشویی برود که مجلات و روزنامه‌های قدیمی را در آن گذاشته‌ام و دفترچه‌‌ام را میان روزنامه‌ها و کاغذها پیدا کند» (همان، 13). دفترچه نماد و نشانه‌ای از هویت گم‌شدة زنانة اوست که در دنیای واقع انکار و واپس زده شده و به ناخودآگاه او راه یافته است. «هر بار که این دفترچه را باز می‌کنم چشمم به اسم خودم می‌افتد که صفحه اول آن نوشته‌ام» (همان، 12). سایه در نظریة فردیت یونگ، بخشی از شخصیت فرد است «که وی ترجیح می‌دهد آن را آشکار نکند؛ بدین مفهوم که سایه، شامل بخش‌های تاریک، سازمان‌نیافته و سرکوب‌شده است» (پالمر، 1385: 172-173). دفترچه را می‌توان سایه‌های والریا دانست.

 

2-2-2-4 حس شرم و گناه 

احساس شرم و گناه برگرفته از فرهنگ مردسالارانه زندگی قبل و بعد از ازدواج والریا و نگاه سنتی خود اوست. با این دیدگاه زندگی والریا باید چنان باشد که «هیچ نیازی را برای خود در نظر نداشته باشد و کاملاً باید از خدمت‌رسانی به خانواده خرسند باشد» (همان) و کم‌کاری‌اش در این زمینه با احساس گناه همراه است. «ماما، تو خیال می‌کنی که برای یک زن اگر رضایت خاطری جز کار خانه و آشپزخانه وجود داشته باشد گناه است» (دسس پدس، 1397: 159).

 مردسالاری در گذر تاریخ چنان به زنان القا کرده که اگر در وظیفة دیگری‌بودگی‌شان برای مردان کم‌کاری کنند، گناهی مرتکب شده‌اند و باید به خاطر آن احساس شرم کنند. از همین­روست که در تاریخ مردسالاری یکی از خصوصیاتی که به زنان نسبت داده می‌شده خجالتی بودن است (Abrams, 1999: 89). این خصلت و عادت‌واره، تنها محدود به زمان هشیاری و بیداری نیست، والریا در خواب نیز در این اندیشه درست انجام ندادن کاری است. «آن وقت شب خواب می‌بینیم که باید قبل از اینکه میشل به خانه برگردد تمام این کارها را انجام دهم. در نتیجه خواب نیز برایم تبدیل به کابوس وحشتناکی می‌شود» (دسس پدس، 1397: 144). وی به دنبال احساس گناه و شرم، آرامش خود را از دست می‌دهد. «شب که می‌شد نمی‌توانستم بخوابم می‌ترسیدم میشل به طرفم بیاید و با وجود آنکه کار بدی نکرده‌ام، مرا سرزنش کند» (همان: 98). خصلت‌ها و ذائقة والریا در میدان‌های مختلف اجتماعی، بیشتر او را به سمت تولید و بازتولید سلبی سرمایه‌ها و عادت‌واره‌ها سوق می‌دهد.

 

3-نتیجه‌گیری

دو رمان «پرندة من» و «دفترچه ممنوع» از دیدگاه جامعه‌شناسیِ شخصیتِ زنان راوی و بر اساس سرمایه‌های بوردیو این ظرفیت را دارند که با تفسیر و تحلیل انواع سرمایه با محوریت عادت‌واره‌های راویان در دو میدان (قبل و بعد از ازدواج)، به تولید یا بازتولید عادت‌واره‌ها و سرمایه‌های سلبی یا ایجابی بپردازند. نمونة بارز و علمی این موضوع در نقد جامعه‌شناسانة سرمایه‌های زنان راوی این رمان‌ها مشخص است؛ که با بررسی آن به این نتیجه می‌رسیم که به دنبال ناکارآمد بودن فضاهای اجتماعیِ (قبل و بعد از ازدواج)، زنان راوی در به‌کارگیری سرمایه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نمادین سیری منفی داشته‌اند. رفتار اطرافیان و پذیرش بی‌قید و هم­دستی راویان زن، بخش اعظم سرمایه‌های لازم را که می‌توانست به­عنوان پشتوانه تا فضای اجتماعی دوم یعنی خانة شوهر ببرند، از آن‌ها سلب می‌کند و سرمایة اجتماعی بزرگی که در دوران تأهلشان کسب می‌شود، هم به­دلیل سلطة اجتماعی و هم به­علّت سلطة فردی همسران دو زن راوی به تولید و بازتولید سرمایة منفی اجتماعی می‌انجامد.

 در فضای دوم (پس از ازدواج)، کنشگری زنان در نگهداری از بچه‌ها و امور منزل (به تنهایی) و کارهای اداری نازلی همچون منشیگری نمود می‌یابد. زنان به هم­دستی عاملان اجتماعی مرد، با انفعال و سکوت، امکان بازتولید منفی انواع سرمایه و عادت‌واره‌ها را فراهم می‌کنند. راویان با توسل به عادت‌واره‌های منفی (تسلیم، پنهانکاری، ترس) و حتی عادت‌واره‌های مثبتی همچون (مادرانگی و مسئولیت‌پذیری، ایثار و قناعت) نقش فعّال و کنشگری ویژه‌ای کسب نمی‌کنند و در مقابل همسرانشان و در ابعاد وسیع‌تر میدان‌های اجتماعی خانواده، محل کار و در جامعه با سیر نزولی سرمایه‌های اجتماعی، فرهنگی و نمادین مغلوب می‌شوند. در­نهایت در عادت‌وارة درونی‌شدة دو راوی تغییر چندانی ایجاد نشده است؛ و تنها سرمایة به‌دست‌آمدۀ آن‎ها، عادت‌واره و سرمایة نمادینی همچون: وفاداری و مادرانگی است.

 در میدان اقتصادی راوی «پرنده من» وابسته به همسر است. سکونت در محله‌ای شلوغ و پایین تأثیر مستقیم بر موقعیت اجتماعی و ارتباطات آن­ها می‌گذارد و تنها سرمایة اقتصادی آن­ها (خانه) به فروش می‌رسد. با نزول سرمایه‌های اجتماعی، اقتصادی، سلطه و خشونت مردانة امیر و پدر راوی «پرندة من»، سرمایة نمادینی همچون پرستیژ و احترام در باور دیگران سلبی و منفی می‌شود و بازتولید مثبتی ندارد. راوی «دفترچة ممنوع» با وجود داشتن شغل، پس‌انداز و ملکی ندارد که منجر به تولید سرمایة اقتصادی ایجابی و در نهایت بازتولید دیگر سرمایه‌‎ها شود. راویان از سرمایة فرهنگی (تحصیلات دانشگاهی) برخوردار نیستند. سرمایة اجتماعی و ارتباطات زنان راوی نیز تنها در ارتباط با همسر و اعضای خانواده، آن هم به شکل کمرنگ نمایان است.

 زن‌های راوی تنها از سرمایة اجتماعی مادری برخوردارند و این سرمایه نیز با توجه به قراین موجود در پژوهش، پررنگ و ایجابی نیست. عادت‌واره‌ها و خصلت‌های مشترک مثبت و منفی از دوران کودکی و پیش از ازدواج در زنان راوی به وجود آمده است و در میدان اجتماعی بعد از ازدواج نیز تأثیرگذار و سلبی است؛ یعنی در نهایت در شخصیت دو راوی تبدیل و بازآفرینی و زایش عادت‌واره‌های نوین مثبتی را باعث نمی‌شود.

جدول عادت‌واره­های زنان راوی
عادت‌واره‌های مثبت/ ایجابی	مادرانگی	ایثار	مهربانی	قناعت	همسری	احساس مسئولست
عادت‌واره‌های منفی/ سلبی	حس شرم و گناه	تسلیم و انفعال	سکوت	بی‌هویتی	ترس	زن به مثابۀ دیگری دیگری مرد

        

 

 

 

 

 

منابع

کتاب‌ها

فارسی:

1-بوردیو، پی‌یر، (1397 الف)، تمایز: نقد اجتماعی و قضاوت‌های ذوقی، ترجمۀ محسن چاووشیان، چاپ پنجم، تهران: ثالث.

2- _________، (1384ب)، شکل‌های سرمایه در سرمایه اجتماعی‌: اعتماد، دموکراسی و توسعه، افشین خاکباز و حسن پویان، به کوشش کیان تاج­بخش، تهران: شیرازه.

3-بوردیو، پی‌یر، (1396ج)، نظریۀ کنش، سید مرتضی مردیها، چاپ پنجم، تهران: نقش و نگار.

4-بون ویتز، پاتریس، (1391)، درس‌هایی از جامعه‌شناسی پی‌یر بوردیو، ترجمۀ جهانگیر جهانگیری و حسن پورسفیر، چاپ دوم، تهران: آگاه.

5-بیسلی، کریس، (1385)، درآمدی بر نظریه فمینیستی؛ چیستی فمینیسم، ترجمۀ محمّدرضا زمردی، تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

6-پالمر، مایکل، (1385). فروید، یونگ و دین، ترجمة محمّد دهگانپور و غلامرضا محمدی، تهران: رشد.

7-جنکینز، ریچارد، (1385)، پی‌یر بوردیو، ترجمۀ لیلا جوافشانی و حسن چاوشیان، تهران: نی.

8-دسس پدس، آلبا، (1397)، دفترچه ممنوع، ترجمة بهمن فرزانه. تهران: بدیهه.

9- شامپاین، پاتریک، (1393)، پی‌یر بوردیو، ترجمۀ ناهید مؤید حکمت، چاپ دوم، تهران: پژوهشگاه علوم­انسانی و مطالعات فرهنگی.

10-شویره، کریستین و فونتن اولیویه، (1385)، واژگان بوردیو، زیر نظر ژان پی یر زرده، مرتضی کتبی، تهران: نی.

11-فریدمن، جین، (1381)، فمینیسم، ترجمة فیروزه مهاجر. تهران: آشیان.

12- فکوهی، ناصر، (1398)، تاریخ اندیشه و نظریه‌های انسان‌شناسی، چاپ دوازدهم، تهران: نی.

13- گرنفل، مایکل، (1389)، مفاهیم کلیدی پیر بوردیو، ترجمۀ محمّد مهدی لبیبی، تهران: نظر افکار.

14-نوابخش، مهرداد، (1394)، درآمدی بر سرمایه اجتماعی، با رویکرد جامعه‌شناسی شهری، تهران: فرهنگ و تمدّن.

15- وفی، رویا، (1381)، پرندة من، تهران: مرکز.

16-محسنی، منوچهر، (1386)، جامعه شناسی فرهنگی ایران، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.

 

لاتین:

-1 Abrams. M.H (1999). A Glossary of Literary Terms. Heinle&Heinle: New York.

-2 Sellers, susan (1991). Language and sexual difference; Feminist writing in France. New York: Library of congress Cataloging-in- Publication Data.

-3 Tyson, Lous (2006). Critical theory today a user-friendly guide. New York: Routledge.

 

مقالات 

1-انصاری، منصور و طاهرخانی، فاطمه، (1389)، «بررسی نظریة زبان و قدرت نمادین پی‌یر بوردیو»، فصلنامه پژوهش‌های سیاسی و بین‌المللی، سال 1، شماره 3، تابستان 86، صص 65 – 51.

2-انوشیروانی، علیرضا، (1389)، «ضرورت ادبيات تطبيقي در ايران»، ادبیات تطبیقی، ویژه­نامۀ نامه فرهنگستان (ادبیات تطبیقی)، شمارۀ اوّل، بهار 89.

3-مقدس‌جعفری، محمّد‌حسن و یعقوبی، علی و کاردوست، مژگان، (1386)، «بوردیو و جامعه‌شناسی ادبیات»، مجلۀ ادب‌پژوهی، شمارۀ 2: 92 – 77.

4-ممتاز، فریده، (1383)، «معرفی مفهوم طبقه از دیدگاه بوردیو»، پژوهشنامۀ علوم­انسانی، شمارۀ 41 و 42: 160 – 149.

5-منیری، عفت‌السادات و حسینی، مریم، (1393)، «مفهوم هویت اجتماعی در آثار ناتالیا گینزبورگ و فریبا وفی»، مطالعات ادبیات تطبیقی، سال 8، شمارۀ 32: 152-129.

6-یاوری، سیده فاطمه. رضایی، رقیه و ضیایی، حسام، (1400)، «بررسی، تحلیل و مقایسۀ سرمایه‌های فرهنگی شخصیت‌های زن در داستان‌های جلال آل­احمد و سیمین دانشور؛ بر اساس نظریۀ پی‌یر بوردیو»، جستارنامة ادبیات تطبیقی، سال 5، شمارة 17: 49- 28.

---