بررسی مکانیسم دفاعی روانی گریز در رما ن های غزاله علیزاده با تکیه بر رمان خانه ادریسی ها" و "شب‌های تهران" بر اساس نظریه زیگموند فروید

محورهای موضوعی : ادبیات تطبیقی (فارسی- انگلیسی)

زهرا دوستی ¹ , آرش مشفقی ² , محمدعلی مجلل ³

1 - دانشجوی دکتری تخصصی گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بناب، دانشگاه آزاد اسلامی، بناب، ایران.
2 - دانشگاه آزاستادیار رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی بناب، ایران.اد اسلامی واحد بناب
3 - استادیار گروه علوم تربیتی، واحد بناب، دانشگاه آزاد اسلامی بناب ، ایران

تاریخ دریافت : 1402/03/11 تاریخ پذیرش : 1402/11/30 تاریخ انتشار : 1403/01/29

کلید واژه: روان‌شناسی, مکانیسم‌های دفاعی روانی, مکانیسم گریز,

چکیده مقاله :

مکانیسم‌های دفاعی، واکنش‌های روان آدمی در برابر تنش‌هایی است که روح و روان او را تحت تأثیر قرار می‌دهند و او را تا مرز از هم پاشیدگی پیش می‌برند. از نگاه فروید، مکانیسم‌های دفاعی، به طور ناخودآگاه، منجر به بروز تمایلات و رفتارهایی می‌شوند که فرد را در برابر تنیدگی‌ها محافظت می‌کنند. مکانیسم "گریز" از زمرة سازوکارهایی‌ست که به هنگام فشار روحی فراوان، در رفتار فرد بروز می‌کند و او را از صحنه‌های آزاردهنده دور می‌کند. افراد برای فراموشی اضطراب، خشم و ناکامی، به شیوة ناخودآگاه از مشکل پیش آمده می‌‌گریزند و در این گریز، تا حدودی آرامش و تعادل از دست دادة خود را باز می‌یابند. هر چند در این گریز، می‌توان انتظار پیامدهای منفی را نیز داشت اما روان آدمی، گاه ناگزیر، از این انتخاب است. تأمل در آثار داستانی غزاله علیزاده نشان می‌دهد که او نسبت به رفتارها و واکنش‌های افراد در مواجهه با مشکلات، توجه خاصی دارد و مکانیسم‌های دفاعی را در بروز برخی از رفتارهای قهرمانان آثارش دخیل می‌داند. این نوشتار با بررسی رفتارهایی از جنس "گریز" با تکیه بر دانش روان‌شناسی، به تحلیل این رفتارها پرداخته و به ریشه‌یابی "گریز"هایی اقدام کرده که به گونه‌ایی، واکنش به اضطرابی بوده‌اند که بر روان شخصیت‌ها در طول زندگی وارد شده‌اند. نتایج حاصل از این بررسی نشان می‌دهد که بیش‌تر زنان آثار غزاله علیزاده و گاه برخی از مردان، در مواجهه با ناکامی‌ها و اضطراب‌ها، به دنبال پناهگاهی هستند که تلخی اضطراب را به فراموشی سپارند.

چکیده انگلیسی:

The defense mechanisms are the mental reactions of a person to the tensions which affect one’s spirit and could be taken to the edge of disintegration. Defense mechanisms, unintentionally, materializes tendencies and behaviors which protect the person against tensions. Escape mechanism is a mechanism which emerges in case of redundant psychological pressure on a person and disposes the person from unpleasant events. People unintentionally avoid the problem in order to forget stress, rage and failure. During this escape, one could retrieve the lost peace and balance to some extents. Although in this escape, negative consequences could be expected, this option is occasionally inevitable for human spirit. Studying Ghazaleh Alizadeh’s works reveals her special attention on the behavior and the reactions which people demonstrate when facing the problems and considers defense mechanisms as the reason of some behaviors in her novel’s protagonists. This article analyzes the escape related behaviors by studying them, based on psychology and rooted the escapes which were somehow a reaction to the stress induced on the characters during their lifetime. The results of the study show that women mostly and occasionally men, look for a shelter to forget the anxiety while facing failures and tensions. Taking refuge in the carefree and cozy corner of the life, a escape to the objects, le.

متن کامل:



 

Investigating the Psychological Defense Mechanism of "Escape" in the Novels of Ghazaleh Alizadeh Based on the Novels "The House of Hydrangeas" and "Nights of Tehran" Based on the Theory of Sigmund Freud.

Zahra dosti¹, Arash Moshfeghi²

 

Abstract

Defense mechanisms are reactions of a person's psyche against the tensions that affect his soul and spirit and push him to the point of disintegration. From Freud's point of view, defense mechanisms unconsciously lead to the emergence of tendencies and behaviors that protect a person from stress. The "escape" mechanism is one of the mechanisms that appear in a person's behavior when he is under a lot of mental pressure and keeps him away from disturbing scenes. In order to forget anxiety, anger and failure, people unconsciously run away from the problem and in this escape, they regain some peace and balance. Although in this escape, one can expect negative consequences, but the human psyche is sometimes inevitable from this choice. Reflecting on Ghazaleh Alizadeh's fictional works shows that she pays special attention to people's behaviors and reactions when faced with problems, and considers defense mechanisms to be involved in some of the behaviors of the heroes of her works. By examining "avoidance" behaviors based on psychological knowledge, this article analyzed these behaviors and tried to find the roots of "avoidances" that were a reaction to the anxiety that was inflicted on the psyche of the characters during their lives. are The results of this study show that most of the women of Ghazaleh Alizadeh's works, and sometimes some men, when faced with failures and anxieties, look for a shelter to forget the bitterness of anxiety. Taking refuge in the cozy corner of life and indifference, escaping into the arms of objects, drowning in past memories, escaping to nature and its members, and taking refuge in wealth, are among the most prominent examples of "escape" in Ghazaleh Alizadeh's long fiction works, which are the product of tension. It is people's mental health.

 

Keywords: escape psycho defense mechanism, Ghazaleh Alizadeh, Idrisi's house, Tehran nights.

 

References:

A) Books

1. Ahmadvand, Mohammad Ali (1989), psychological defensive mechanisms, Tehran: Bamdad Publications.

2. Parvin, Lawrence, John Oliver, P. (2002). Personality: Theory and Research. Translated by Muhammad. Jafar Javadi, P. Kadivar. Tehran: Aeezh Publications.

3. Borno, Frank.,J (2004), Dictionary of Key Words in Psychology, translated by Farzaneh Taheri and Mahshid Yasaye, Tehran: Nahid Publications.

4. Pourafkari, Nusratullah (2006), Comprehensive Dictionary of Psychology and Psychiatry, vol. 1, Tehran: Farhang Moaser Publishers.

5. Sharf, Richard, S (2002), Theories of Psychotherapy and Counseling, translated by: Mehrdad Firoz Bakht, Tehran: Rasa Publications.

6. Shamlou, Saeed (2003), schools and theories in personality psychology, Tehran: Roshd publications.

7. Shafiabadi, Abdullah (2006), theories of counseling and psychotherapy, Tehran: Center for Academic Publications

8. Schultz, Duane and. Sydney Ellen Schultz (2020), Theories of Personality, translated by: Yahya Seyed Mohammadi, Tehran: Virayesh publications

9. Sanati, Mohammad (2001), Psychological analysis in art and literature, Tehran: Markaz Publication

10. Alizadeh, Ghazaleh (1998), House of the Idrisians", Tehran: Toos Publication.

11. .....................(1999), Nights of Tehran, Toos Publication.

12. Farzad, Abdolhossein; About literary criticism: Ghatra publications.

13. Freud, Sigmund (2012), psychological defense mechanisms, translators: Habib Gohari Rad and Mohammad Javadi, Tehran: Radmehr Publications.

15. Landin, Robert W (1999), theories and systems of psychology, translated by Yahya Mousavi, Tehran: Virayesh publications.

16. Hoffman, Karl, Mark Vernoy, Judith Vernoy (2000), General Psychology, Theory and Application, translators: Hadi Boheirai et al., Tehran: Arsbaran Publications.

17. Jung, Carl (1998), Psychology of the unconscious, Tehran: Elmifarhangi Publications.

b) Articles

18. Akbari, Adnan and Khanipour, Hamid (2019), "Freud, Rank and the Problem of Anxiety", Journal of Psychology, Year: 8, No: 11. pp. 47-56.

19. Besharat, Mohammad Ali and Sharifi, Mandana and Iravani, Mohammad (2001), " relationship between attachment styles and defense mechanisms", journal of psychology, No: 19, pp. 277-289.

 

20. Bolhari, Jafar (1992), "Anxiety", Quarterly Journal of Education, No: 74, pp. 36-39.

21. Payandeh, Hossein, familiar stranger: Psychoanalysis in Literary Criticism, Book of the Month of Literature and Philosophy, No: 59, pp: 26-37.

22. Khadvipour, Rouholah and Sara Zirak (2023), " A study of the Inferiority Complex of the main character in the novel "the last game of Banou" based on the views of Alfred Adler. ", Jostarnameh Comparative Literature, 7( 23), pp. 112-85.

23. Rastgar, Sh. (1993), "Spirit of Bourgeoisie", Journal of Political and Economic Information, No.: 67 and 68, pp. 50-56.

24. Abdullahpour, Sattar and Arash Moshfeghi (2021), " Psychological Analysis of Farhad and Shirin Poem by Vahshi Bafghi Using Freudian Defense Mechanisms ", Jostarnameh Comparative Literature, 6(20), pp. 115-87.

25. Allami Mehmandosti, Zulfaqar and Davoudi Panah, Nasim (2015), "Investigation of Esfandiar's defense mechanisms in the battle with Rostam",         Quaterly of Lorestan University's epic literature, 2(4), pp. 71-99.

26. LotfiKashani, Farah (2016), " Escape from consciousness: a discussion based on the integrated treatment ", Journal of Thought and Behavior in Clinical Psychology, No. 40, pp. 71-99.

 

بررسی مکانیسم دفاعی  روانی «گریز» در رما­ن­های غزاله علیزاده

با تکیه بر رمان «خانه ادریسی­ها» و «شب‌های تهران» بر اساس نظریه زیگموند فروید

زهرا دوستی³؛   آرش مشفقی⁴

 

چکیده

مکانیسم­های دفاعی، واکنش­های روان آدمی در برابر تنش­هایی است که روح و روان او را تحت تأثیر قرار می­دهند و او را تا مرز از هم پاشیدگی پیش می­برند. از نگاه فروید، مکانیسم­های دفاعی، به­طور ناخودآگاه، منجر به بروز تمایلات و رفتارهایی می­شوند که فرد را در برابر تنیدگی­ها محافظت می­کنند. مکانیسم «گریز» از زمرة سازوکارهایی­ست که به هنگام فشار روحی فراوان، در رفتار فرد بروز می­کند و او را از صحنه­های آزاردهنده دور می­کند. افراد برای فراموشی اضطراب، خشم و ناکامی، به­شیوة ناخودآگاه از مشکل پیش آمده می­­گریزند و در این گریز، تا حدودی آرامش و تعادل از دست­دادة خود را باز می­یابند. هر چند در این گریز، می­توان انتظار پیامدهای منفی را نیز داشت اما روان آدمی، گاه  ناگزیر، از این انتخاب است. تأمّل در آثار داستانی غزاله علیزاده نشان می­دهد که او نسبت به رفتارها و واکنش­های افراد در مواجهه با مشکلات، توجه خاصی دارد و مکانیسم­های دفاعی را در بروز برخی از رفتارهای قهرمانان آثارش دخیل می­داند. این نوشتار با بررسی رفتارهایی از جنس «گریز» با تکیه بر دانش روان‌شناسی، به تحلیل این رفتارها پرداخته و به ریشه‌یابی «گریز»هایی اقدام کرده که به­گونه­ایی، واکنش به اضطرابی بوده­اند که بر روان شخصیت­ها در طول زندگی وارد شده­اند. نتایج حاصل از این بررسی نشان می­دهد که بیش­تر زنان آثار غزاله علیزاده و گاه برخی از مردان، در مواجهه با ناکامی­ها و اضطراب­ها، به­دنبال پناهگاهی هستند که تلخی اضطراب را به فراموشی سپارند. پناه­بردن به گوشة دنج زندگی و بی‌اعتنایی، گریختن به آغوش اشیاء، غرق­شدن در خاطرات گذشته، گریز به‌سوی طبیعت و اعضای آن، و پناه بردن به ثروت، از برجسته­ترین مصادیق «گریز» در آثار داستانی بلند غزاله علیزاده است که محصول تنش­های روانی افراد است.   

واژگان کلیدی: مکانیسم­ دفاعی روانی گریز، غزاله علیزاده، خانة ادریسی­ها، شب­های تهران.    

 

 

 

 

 

1-مقدمه 

رفتارهای دفاعی، از ما در برابر هیجانات ناخوشایند محافظت می­کنند و مانع آگاهی ما از عواطف و احساساتی می­شوند که برای ما نه­تنها لذّت‌بخش نیستند بلکه می­توانند بسیار آزاردهنده باشند. نکتة جالب توجه اینکه: «مکانیسم­های دفاعی، خود واقعیت را در سطح ناهوشیار انکار یا تحریف می­کنند» (شارف، 1381: 60)؛ پس می­توان گفت: در همة مکانیسم‌های دفاعی، روان با استفاده از عامل خودفریبی، مانع آگاهی ما از عواطف و احساسات آزاردهنده می­شود. اضطراب، افسردگی، و خشم مهم­ترین عواطف ناخوشایندی هستند که روان ما را تحت تأثیر قرار می­دهند. سیستم روانی ما به‌محض احساس خطر در برابر اضطراب فرساینده، سازوکارهای دفاعی را به کار می­گیرد تا تعادل لازم را فراهم آورد.

مطالعة رفتار شخصیت­های آثار ادبی از منظر دانش روان‌شناسی، امروزه با عنوان نقد روان‌شناختی، از اهمّیت شایان توجهی برخوردار است. این نقد با ظهور فروید و نظریه­های وی در­خصوص روان‌کاوی افراد پا به عرصه گذاشت و نقد روان‌شناسی یکی از مکتب‌های تفسیری پر سر و صدای قرن بیستم گردید (فرزاد، 1376: 78). آثار داستانی غزاله علیزاده از زمرة متونی­ست که در آن نویسنده با رویکردی روان­شناسانه به خلق شخصیت­هایی پرداخته که رفتارشان ریشه در مشکلات روانی دارد. سازوکارهای دفاعی به کار گرفته شده در رفتار هر یک از این شخصیت­ها به منظور مقابله با اضطراب و افسردگی، بسیار برجسته است. تعمّق در این سازوکارها، نشان می­دهد که واکنشی به نام «گریز» در رفتار این افراد، بسیار پررنگ است. این نوشتار درصدد پاسخ‌گویی به این سؤال است که:

دلایل به کارگیری مکانیسم دفاعی «گریز» در رفتار شخصیت­های داستانی غزاله علیزاده کدامند؟ 

 

1-1- بیان مسئله

ادبیات داستانی معاصر به دلیل توجه به مباحث روان­شناسی، از دیدگاه نقد روان­شناسی بسیار حائز اهمّیت است. «نقد روان­شناسی به تحلیل احساس، افکار و رفتارهای قهرمانان داستانی بر­اساس نظریه­های روان­شناسی می­پردازد» (عبدالله­پور و مشفقی، 1401: 93). این نکته در آثار زنان داستان­نویس، نمود برجسته­ای دارد. زنان به­دلیل برخورداری از برخی ویژگی­های روحی-روانی، توجه موشکافانه­ای به کنش­ها و رفتارهای افراد در موقعیت­های مختلف دارند. مکانیسم­های دفاعی روانی از جمله مباحث مهم روان­شناسی­اند که می­کوشند دلیل بروز برخی رفتارها را در شخصیت افراد در برابر اضطراب­ها و تنیدگی­ها را بیان کنند. فروید و همکارانش با ارائة نظریاتی مبسوط دربارة انواع مکانیسم­های دفاعی روانی، توانستند انگیزة بسیاری از واکنش­های روانی افراد را پیدا کنند.

غزاله علیزاده به­عنوان یکی از زنان مطرح داستان­نویسی معاصر، رفتار و کنش­های شخصیت­های داستان­هایش را بر اساس مطالعات فروید در زمینة مکانیسم­های دفاعی، مورد توجه قرار داده است. مکانیسم گریز از زمرة مهم­ترین ساز­و­کارهایی است که در رفتار شخصیت­های داستانی غزاله علیزاده نمود پیدا می­کند.

این نوشتار در صدد است، دلایل بروز ساز­و­کار دفاعی گریز در رفتار شخصیت­ها را در دو رمان خانۀ ادریسی­ها و شب­های تهران مورد بررسی قرار دهد. اهمّیت این پژوهش در راه­یابی به ارتباط عمیق دانش روان­شناسی با متون ادبی، به­ویژه ادبیات داستانی است، علاوه­بر این،  نقش برجستة ادبیات داستانی در­خصوص مشکلات روان­شناختی شخصیت­ها تبیین می­شود.

 

2-1- اهمّیت و ضرورت پژوهش

با توجه به این که شخصیت­ها و انگیزة رفتار آنان از دیدگاه روان­شناسی در آثار داستانی زنان نویسنده تاکنون مورد تعمّق قرار نگرفته است. بررسی و تحلیل مکانیسم دفاعی گریز در شخصیت­­های آثار داستانی غزاله علیزاده، از برخی واقعیت­های روانی و اجتماعی افراد پرده برمی­دارد و دست­اندرکاران حوزة روان­شناسی، جامعه­شناسی و دیگر حوزه­ها را بر آن می­دارد تا در صدد حل بسیاری از مشکلات برآیند که سبب بروز این واکنش در رفتار افراد به­ویژه زنان شده است، بنابراین بررسی مکانیسم دفاعی گریز در رمان­های غزاله علیزاده، از اهمّیت و ضرورت قابل توجهی برخوردار است.

 

3-1-پیشینة تحقیق 

تاکنون بررسی­های متعدّدی در­خصوص مکانیسم­های دفاعی روانی در متون ادبی صورت گرفته که به­عنوان مثال می­توان از مقالة زینب حاجی، اسماعیل صادقی و جمال­الدین مرتضوی(1393) نام برد که در نوشتاری با عنوان« بررسی مکانیزم­های دفاعی روان­شناختی در رمان پل معلّق»، به بررسی رفتارهایی می­پردازد که ریشه در اضطراب و تنیدگی­های دوران جنگ تحمیلی ایران و عراق دارد.

   همچنین مقالة مریم زمانی و دیگران(1401) با عنوان «سبک دفاعی شخصیت­های رمان کلیدر»، نویسنده به این نتیجه دست یافته که بیشتر رفتارهای شخصیت­ها به­ویژه گل­محمّد در رمان در رویارویی با موارد استرس زا پدید آمده است.

   در مقالة زارعی، فخری، سیدکاظم موسوی و غلامحسین مددی (1396) تحت عنوان «بررسی تطبیقی عنصر داستانی کشمکش و مکانیسم‌های دفاعی فروید در داستان فرود شاهنامه»، شخصیت فرود و انگیزة رفتارهای او بر طبق نظریة فروید بررسی شده است.

   مقالة داوودنيا نسرين, سراج خرمي ناصر و جولازاده اسمعيلي علي اکبر (1393)، با عنوان تحليل روان­شناختي شخصيت پيران ويسه، پهلوان توراني، در شاهنامه فردوسي، نیز به بررسی ساز­و­کارهای دفاعی روانی مثل: جبران، تبدیل و والایش در رفتار پیران پرداخته است.

 

1-4-روش کار 

این مقاله به­شیوة تحلیلی-توصیفی، با تکیه بر منابع کتابخانه­ای، مطالعات مبسوطی در­خصوص نظریة فروید دربارة مکانیسم­های دفاعی روانی انجام گرفته و در ادامه با رویکرد تحلیلی، مکانیسم دفاعی گریز را در رفتار شخصیت­های رمان غزاله علیزاده مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است.  

 

5-1-مبانی نظری پژوهش

«روان‌کاوی در پی این است که انسان از کشمکش­های درونی خویش، تا آن­جا­که ممکن است، رها شود و به واقعیت­های درونی خویش بصیرت پیدا کند و بر خود فایق آید و خود را فتح کند» (صنعتی، 1382: 30). این دانش به ما کمک می­کند تا شیوه­های مقابله با تنش­ها را بیاموزیم. به اعتقاد یونگ اضطراب، مهم‌ترین تنشی است که روح و روان آدمی را تحت تأثیر قرار می­دهد. اضطراب به معنی نگرانی زیاد به سبب ترسی نامشخص و غیرمنطقی است (یونگ، 1377: 176). اضطراب یک احساس ناخوشایند است که «خود» برای فرار از این حس نامطبوع، سعی می­کند از آن دوری گزیند. لذا، دست به کار شده با بهره‌گیری از راهکارهای مختلف، درصدد برمی‌آید تا اضطراب را کم‌رنگ کند. این تلاش برای از بین بردن اضطراب و حس ناخوشایند آن، از طریق مکانیسم­های دفاعی صورت می‌گیرد (هافمن و دیگران، 1379: 123).

   تعمّق در رفتار افراد نشان می­دهد که در پس کوچک­ترین کنش نابهنجار هر فرد، اضطراب عمیقی نشسته است: «اضطراب زیربنای همة ناهنجاری­های روانی است» (شاملو، 1382: 39). می­توان گفت اضطراب برجسته­ترین احساسی است که ترکیبی از یک حس ناخوشایند در آینده را در ما ایجاد می­کند (فروید، 1392: 86). روان آدمی برای مقابله با این حس آزاردهنده، از انواع روش­ها مدد می­جوید تا از فشار وارده اندکی بکاهد. یکی از بارزترین این شیوه­ها، مکانیسم­های دفاعی هستند. سازوکارهای دفاعی از این بخش اعظم- که ناخودآگاه ما را تشکیل می­دهند- سرچشمه می­گیرند. فرويد معتقد است هميشه نبرد براي كاهش اضطراب، در درون آدمي وجود دارد و فقط ميزان آن، در حال تغيير و در نوسان است: «فرويد معتقد بود كه دفاع‌ها بايد تا اندازه‌اي، هميشه در فعّاليت باشند. درست همان­گونه كه كل رفتار توسط غرايز برانگيخته مي‌شود، پس كل رفتار از نظر دفاع عليه اضطراب، دفاعي است. شدت نبرد درون شخصيت ممكن است كم و زياد شود، ولي هرگز متوقّف نمي‌شود» (شولتز، 1399: 65)

  بی­شک آدمی زمانی این مکانیسم­ها را از خود نشان می­دهد که علامتی از پریشانی و اضطراب در روان او دیده شود: «مكانيسم‌هاي دفاعي شيوه‌هاي غير ارادي و تقريباً ناخودآگاهانه و غير تعقّلي براي كاهش اضطراب و حفظ شخصيت هستند كه تحريف و خودفریبی، کم‌ و بیش در آن‌ها به چشم مي‌خورد» (شفيع‌آبادي، 1385: 55). 

   از ديدگاه فرويد، مکانیسم­های دفاعی فراوانی در روان آدمی شکل می­گیرند که هر یک بنابر شرایط پیش آمده از خود واکنش نشان می­دهند؛ حتی گاه ممکن است روان آدمي به­طور هم­زمان از چند مورد آن، به­صورت تلفیقی استفاده کند تا بتواند آرامش را برای روان مضطرب فرد به ارمغان آورد: «ما به­ندرت فقط از يكي از آن‌ها استفاده مي‌كنيم و معمولاً با به كارگيري چندين مكانيسم دفاعي به­طور هم­زمان از خودمان در برابر اضطراب دفاع مي‌نماییم. همچنين، بين اين مكانيسم‌ها مقداري هم­پوشي وجود دارد. با اذعان بر این امر، روان­شناسان معتقدند این مکانیسم­ها در­واقع، انكار يا تحريف واقعيت هستند، با اين كه ضروري‌اند، ولي تحريف هستند علاوه­بر این، آن‌ها ناهشيار عمل مي‌كنند. ما از آن‌ها آگاه نیستیم، بدين معني كه در سطح هشيار، تصورات تحريف شده يا غير واقعي از خود و محيط‌مان داريم» (همان: 66). آنا فروید، بروز مکانیسم‌های دفاعی را هرگز یک بیماری نمی­پندارد و معتقد است این مکانیسم­ها «در ابقاء رفاه روانی طبیعی، نقش اساسی ایفا می­نمایند. او همچنین عقیده دارد هر کس خواه به هنجار و خواه نروتیک، از یک گروه مکانیسم‌های دفاعی، به درجات مختلف، استفاده می­کند» (پورافکاری، 1385: 372). پس می­توان بروز این سازوکارها را به شکل­ها و گونه­های مختلف در رفتار هر فرد شاهد بود.

 

1-5-1- انواع مکانیسم‌های دفاعی روانی

تعمّق در منابع روان‌شناسی به‌ویژه منابعی که حاصل مطالعات گستردة فروید دربارة واکنش­های دفاعی است نشان می­دهد که مکانیسم­های زیر به مقدار قابل توجهی در مقابله با اضطراب، در رفتار افراد به منصة ظهور می­رسند: 1- فرافكني يا برون‌فکنی(Projection )، 2- دلیل‌تراشی يا توجيه (Rationalization )، 3- مکانیسم جبران(Compensation )، 4- تبديل يا هيستري(Conversion )، 5-سركوب(repression)،  6- انكار (Denial)، 7-واكنش وارونه يا واکنش‌سازی (Reaction­Formation )، 8-  گريز(Displacement )، 9-  جابجايي( Sublimation )10- والايش(identification )، 11-همانندسازی(Replication)، 12-درون‌فکنی(introspection). (احمدوند، 1368: 12-116)

    

2-5-1-مكانيسم‌ دفاعي  روانی گریز

مكانيسم‌ دفاعي «گریز»، در رويارويي با تكانه‌ها، در رفتار برخی از افراد، بروز مي‌يابد. این سازوکار، چنان­که­ از نامش بر می­آید، فرار آدمی در مواجهه با مشکلات را توجیه می­کند. روان پریشان فرد مضطرب، به محض احساس خطر، به­دنبال راهی می­گردد که عامل ایجاد کنندة اضطراب را به باد فراموشی سپارد. «گریز» یکی از متداول­ترین این شیوه­ها است: «گريز يكي از رايج‌ترين واكنش‌هاي منفي دفاع است. هنگام برخورد، با مشكلات و نگراني‌ها، بسياري از افراد به وسايل گوناگون حتی‌المقدور از آن مي‌گريزند» (احمدوند، 1368: 120). اين واكنش، نوعي رفتار منفي است كه شخصيت را در مقابله با تنيدگي، گرفتار مي‌كند. نمونه‌هاي بسياري از رفتارهاي آدمي وجود دارد كه نشانه‌هاي اين مكانيسم را دارند مثلاً استفاده از مواد مخدر و باده‌گساري. این مکانیسم، دفاع منفي شخصيت را نشان مي‌دهد: «گروهي به­خاطر فراموشي و گريز از احساس تنهايي و رنج، به جام باده پناهنده مي‌شوند تا با خيال خود دمي از وسوسه عقل و رنج حيات و ناكامي‌ها در عرصۀ ذهن رهايي يابند» (همان: 123). دقّت در رفتار افرادی که در مواجهه با مشکلات به طور ناخودآگاه از این واکنش استفاده می­کنند، نشان می­دهد که «گریز» در کنار تقلیل بار اضطراب و تنیدگی، آیندة افراد را به شدّت تحت تأثیر قرار می­دهد و زمینه­های بروز اضطراب­های فزاینده را افزایش می­دهد. از­این­رو، می­توان آن را واکنشی منفی در برابر فشارهای روانی قلمداد کرد: «مکانیسم گریز قدرت بسیاری دارد به­ویژه چون به صورت ناخودآگاه انجام می­گیرد، گویا حلقه‌ای به گردن قربانی خود انداخته او را به هر طرف که می­داند می­کشاند. این مکانیسم تلاش بیهوده‌ای است برای نجات از زهر ناکامی، و البته مانند دیگر مکانیسم­ها، بیش­تر ناخواسته و ناآگاهانه انجام می­پذیرد» (علامی مهماندوست و داودی، 1394: 94).

 

2-بحث 

غزاله علیزاده به‌عنوان یکی از نویسندگان معاصر ادبیات داستانی، توانسته در آثارش بخش وسیعی از واقعیت پیرامونش را بازتاب دهد. او به سال 1325 هجری شمسی، نیمة شب بیست و هفتم اردیبهشت، چشم به جهان گشود و به سال 1375 در طلوع بیست و هفتم اردیبهشت‌ماه، تلخ و دردآلود، خود را از درختان سبز جنگل­های مازندران، حلق‌آویز کرد. «خانة ادریسی‌ها» و «شب‌های تهران» از برجسته‌ترین رمان­های اوست که شخصیت­ها در این دو اثر از منظر دانش روان‌شناسی مورد توجه است. در این بخش از نوشتار به بررسی شخصیت­هایی از آثار او پرداخته می­شود که رفتارشان ریشه در یکی از مکانیسم­های دفاعی دارند و به­صورت ناآگاهانه برای تقلیل تنش­های وارد شده بر روح و روان فرد، سازوکار دفاعی «گریز» را از خود نشان می­دهند.

 

1-2-بررسی مکانیسم دفاعی «گریز» در رمان خانة ادریسی­ها

رمان «خانة ادریسی­ها» تقابل دو گروه بورژوا و بلشویک­ها را در آستانة انقلاب کارگری در شوروی سابق را به نمایش می­گذارد. تعمّق در رفتار شخصیت­های رمان، نشان می­دهد واکنش «گریز» به­عنوان یکی از مکانیسم­های دفاعی، در رفتار قهرمانان این اثر بسیار پررنگ است. در این بخش از نوشتار، دلایل و مصادیق سازوکار دفاعی «گریز» در زندگی قهرمانان خانۀ ادریسی­ها، در چند طیف زیر مورد بررسی قرار می­گیرد:

1- تنش­هایی که طی سالیان متمادی بر فرد وارد می­شود.

2- تأثیر تنش­ها بر روح و روان فرد

3- بروز واکنش «گریز» در رفتار فرد 

 

1-1-2-مکانیسم گریز در رفتار خانم ادریسی 

1-1-1-2-تنش­هایی که طی سالیان متمادی بر خانم ادریسی وارد می­شود:

تأمّل در زندگی این بانوی سالمند، حکایت از آن دارد که وی دختر اشراف­زاده­ای­ست که قوانین سنّتی بر آن حکم می­راند. در خانوادة او، مردسالاری حاکم است هر چند زنان از لحاظ مادی تأمین هستند اما حق ابراز تمایلات خود را ندارند. از­این­رو، وقتی نویسنده، گذشته خانم ادریسی را مرور می­کند فضای کسالت‌بار حاکم بر زندگی زن یا دختر جوان را به شکل زیر تصویرگری می­کند:   

«بعد از مرگ دخترعمو، او سرگل دختران شد. پیش از بلوغ، زندگی محدودی داشت؛ سراسر عصر روی پلکان می­نشست، به فواره خیره می­شد، خمیازه می­کشید و شب­ها قبل از خواب گریه می­کرد» (علیزاده، 1377: 265).

این تصویر از دوران جوانی خانم ادریسی، نشان می‌دهد که از همان اوان، روح و روان این زن نادیده گرفته می­شود و تمایلات او سرکوب می­گردد. چنان­که در جوانی، آرزوهایش حلق‌آویز می­شوند. این امر زمانی بسیار پررنگ می­شود که او عاشق جوان زیبارویی به نام « قباد» می­گردد. تمایلات عاشقانة وی، زیر سلطة پدر و نظام مردسالاری، رنگ می­بازد و سرکوب می­شود. حتی نامه­های عاشقانه­ای که برای او می­فرستادند به دست پدر، نخوانده پاره می­گردد: 

«چین­های خانم ادریسی محو شد: برای من هم می­نوشتند. خیلی سال پیش، نخوانده پاره می­شد. سرباز جوانی مرا می­خواست» (همان: 23).

زمانی که او به رغم تمایل درونی­اش، به عشق پشت پا می­زند، فشار روحی عمیقی بر او وارد می­شود:

«پدرم اگر می­فهمید او را جا به جا می­کشت. پالتو پوشیدم، پابرهنه رفتم به باغ، گفتم: برو!» (همان: 18).

 

2-1-1-2-تأثیر تنش­ها بر روح و روان خانم ادریسی

سال­های جوانی خانم ادریسی با انواع سرکوب­ها سپری می­شود. به اعتقاد فروید زمانی که آدمی «خواسته­های نفس ثانویۀ خود را سرکوب می­کند، این سرکوب­ها و مجال ندادن به امیال، باعث انواع روان رنجوری­ها در فرد می­شود» (پاینده، 1381: 28). در این­جاست که کم‌کم ردّپای ناکامی‌ها و محرومیت­ها ظاهر می­گردد. تعمّق در زندگی خانم ادریسی، نشان می‌دهد که او در اوج جوانی، در آستانة ازدواج، دل­مرده، و بی‌نصیب از شور جوانی­ست:

«در بیست‌ سالگی بعد از آن که قباد غیبش زد، آرزوی مردن کرد و به سرانجام دختر عمو غبطه خورد» (همان: 265).

 بین میل سرکوب‌شده‌ای که می­خواهد ابراز شود و نیروهای سرکوب کننده تعارض ایجاد می­شود (لاندین، 1378: 271-272). آرزوی مرگ در اوان جوانی، بارزترین نشانة این تعارض است:

«با دلمردگی ازدواج کرد. بعد از تولد پدر وهاب، بحران بیزاری او اوج گرفت. تاب دیدن بچه را نداشت. دایه، کودک را شیر می­داد» (علیزاده، 1377: 265).

 

3-1-1-2-بروز واکنش «گریز» در رفتار خانم ادریسی

در این­جاست که سیستم دفاع روانی خانم ادریسی به کار می­افتد. او برای نجات خویش، کم­کم از صحنۀ زندگی کنار می­کشد. در­واقع، کنار کشیدن او از زندگی، نوعی گریز از دست زندگی­ای است که او را نادیده گرفته و تمایلات او را پایمال کرده است. حتی ازدواج او نیز با نوعی «گریز» همراه است:

«شور سرخورده حیاتی­اش را به موجودات مجزا منتقل می­کرد. از صحنه زندگی نرم‌نرم کنار می­کشید، شانه­های جواهرنشان، گیره­های مو، روبان­ها، پیراهن­های رنگ‌به‌رنگ را در صندوق گذاشت» (همان: 265).

 

2-1-2-مکانیسم گریز در رفتار وهاب 

از دیگر شخصیت­های برجستة رمان خانۀ ادریسی­ها، وهاب نوۀ پسری خانم ادریسی­ست. او سی سال دارد. تنها و مجرد، به اتفّاق مادربزرگ و عمه­اش لقا، در خانۀ مجلّل ادریسی­ها زندگی می­کند.

 

1-2-1-2-تنش­هایی که طی سالیان متمادی بر وهاب وارد می­شود:

دقّت در زندگی وهاب نشان می­دهد که دوران کودکی او مملو از آزردگی و حرمان بوده است. او محصول ازدواجی ناخواسته است که به مادرش تحمیل شده، وهاب گذشتة آرامی ندارد. مادر در اوج جوانی از خانه گریخته و پدر نیز، مردی ولنگار و لایعقل است که رفتار خشونت­باری با مادر دارد. مادر وهاب به اجبار به این ازدواج گردن نهاده از­این­رو، توجه چندانی به وهاب ندارد. حس «دوست داشته شدن» در وجود وهاب، حلق‌آویز شده است:

«مادر از وهاب بیزار بود. چون به ازدواج با پدر وادارش کرده بودند» (همان: 71).

این نکته تنش فراوانی بر کودک وارد کرده و او را در آرزوهایی غرق کرده که برای بسیاری تحقّق یافته اما برای وهاب خواهش‌هایی است که می­داند هرگز برآورده نخواهد شد: 

«کتاب مهم نبود، فقط تمثیل گناه بزرگ‌تری بود: داغ نکبتی که از کودکی بین او و دیگران فاصله می‌انداخت» (همان: 70). 

روح و روان وهاب در این سال­ها به شدّت آسیب می­بیند. شانه‌های نحیف این کودک خردسال هنوز برای تحمّل این همه آزردگی زود است. مادرش رعنا، از خانه می­گریزد. محرومیت از حضور مادر، مادری که تصویری تلخ از آن در ذهن وهاب نقش بسته، روان او را به شدّت در تنگنا قرار می­دهد:

«بر گونه‌های لطیف او پشت سر هم سیلی می­زدند... جای انگشت‌ها می­ماند. تا روزی که از خانه فرار کرد. شش ماه از او هیچ خبری نداشتند، پدر تا مسکو، یالتا، غازان و حتی قفقاز رفت» (همان: 71). 

نقش بستن تصویر«به تمامی بد مادر» در ذهن وهاب، او را می­دارد همیشه از مادر متنفّر باشد. هر چند در ادامة روایت، بی­گناهی مادر برای او ثابت می­شود ولی آنچه مهم است تأثیر این رویدادهای تلخ بر دوران کودکی اوست:

«مایۀ ننگ ما بود. از بچگی به خاطر او گوشه و کنایه می­شنیدم» (همان: 197).

«با وجود او من تحقیر می­شدم» (همان: 196).

 

2-2-1-2-تأثیر تنش­ها بر روح و روان وهاب

   بعد از ترک مادر، وهاب روانی آزرده و رنجور را تجربه می­کند. وابستگی شدید وهاب به خاطرة عمه­اش رحیلا، و سعی در حفظ آن، از جملة مهم­ترین رفتارهایی است که محصول روان تنیدة اوست:

«مادرم را دوست نداشتم. رحیلا خیر و روشنی بود. مادرم شر و تیرگی.» (همان:197 )

وهاب از اجتماع می­گریزد. توان برقراری روابط اجتماعی را ندارد و همواره سعی می­کند در لاک خود فرو رود. از­این­رو، به کتاب علاقۀ شدید پیدا می­کند:

«یک بار دورادور توی کوکت رفته بودم. دور کتابخانه می­گشتی و انگشت­های نوازشگرت را روی عطف­ها می­لغزاندی. این کاری نبود که از او دریغ کرده بودی؟» (همان: 197).

 

 3-2-1-2-بروز واکنش «گریز» در رفتار وهاب

نشانه­های مهمی در زندگی وهاب به چشم می­خورد که حاکی از واکنش «گریز» در برابر فشارهایی است که بر او وارد شده است:

«دائم با پدر مشاجره داشتند. ظرف‌ها را می­شکستند. با هم گلاویز می­شدند. لکه­های سرخ بر گلوی زن ظاهر می­شد. عصبی می­خندید. به ملافه­ها چنگ می­زد و از تخت پایین می­افتاد»(همان: 71).

 در این­جاست که روان رنجور او، واکنش «گریز» را بر می­گزیند:

- سعی در فراموشی یاد و خاطرۀ مادر 

وهاب سعی می­کند به مادر فکر نکند. فراموشی یاد و خاطرة مادر، در حکم  پناهگاهی است که اندکی او را آرام می­کند. فراموشی می­تواند به­عنوان ابزار گریز، فشار وارد بر روان را اندکی تقلیل دهد:

«تپش قلب وهاب تند شد: تو مرا عذاب می­دهی! زیر آب­های تیره می­بری، دنیای خاطرات فراموش شده، یکبار دیگر برای همیشه می­گویم: مادرم را دوست نداشتم، رحیلا خیر و روشنی بود و مادرم شرّ و تیرگی!»(همان: 197). 

- غرق شدن در خاطرة رحیلا 

وهاب عاشق عمه­اش رحیلاست. او جوان­مرگ شده  اما زیبایی و ظرافت عمه، روح وهاب را می­نوازد. روان او در پی فضایی پاک، زیبا و آرام است تا در آن­جا آرام گیرد. رحیلا، دشتی مملوّ از آرامش و زیبایی­ست که وهاب می­تواند با اتّکا به خاطره آن دشت، از متلاشی شدن روان خود بکاهد. او به خاطرات رحیلا پناه می­برد. در­واقع، این مکانیسم دفاعی «گریز» است که دست وهاب رنجور را می­گیرد و او را در دامن خاطرات عمه، پناه می­دهد:

«مرد روی میز خم می­شد، نفسی عمیق می­کشید، در گنجه را می­گشود، چهره را بین دامن جامه­های سفید، پوشیده کله ... ، گل دکمه­یی، علف خشک و خار پولکی گم می­کرد» (همان: 10).

- گریز به دنیای خاموش کتابخانه 

پناه بردن وهاب به کتابخانه به­شیوة غیرعادی، فرار و گریز از تصاویر آزاردهنده است. چنان­که خود نیز در جمله زیر اذعان می­کند که چه اندازه به کتابخانه­اش وابسته است:

« من به دو چیز وابسته­ام! خاطره­یی از کودکی و کتابخانه­ام» (همان: 47).

- گریز از محل زندگی 

تصاویری که از گذشتة وهاب در ذهن او بر جا مانده بسیار عمیق و تلخ است. حتی ورود بلشویک­ها به خانة ادریسی­ها و تغییر یافتن شکل زندگی در این خانه، نمی­تواند آشفتگی ذهن وهاب را کم رنگ کند. او برای مقابله با این حس،  فرار را برقرار ترجیح می‌دهد:

«وهاب هند را ترجیح می­داد. جامه­های مردم بنارس سفید بود. شاید در این سپیدی خود را گم می­کرد» (همان: 539).

 

2-2-بررسی مکانیسم دفاعی «گریز» در رمان شب‌های تهران 

رمان طولانی «شب‌های تهران»، حکایت زندگی جوان از فرنگ برگشته­ای به نام بهزاد است. بهزاد جوانی هنرمند، روشنفکر و متعلّق به طبقة اشرافی است که با مادر­بزرگش، خانم نجم، زندگی می­کند. در این بخش از نوشتار به تبیین رفتارهایی از قهرمانان این اثر پرداخته می­شود که دچار تنش­های روحی فراوانی هستند و روان آشفتة آنان، مکانیسم دفاعی «گریز» را بر می­گزیند.

 

1-2-2-مکانیسم گریز در رفتار آسیه 

آسیه دختر جوان زیبارویی­ست که در سراسر رمان، مورد توجه نویسنده و مخاطب است. حتی محور توجه شخصیت­های متعدّد رمان، آسیه است. در بررسی مکانیسم­های دفاعی روانی آسیه می­توان رگه­هایی پر رنگ از واکنش «گریز» را مشاهده کرد که در سه طیف زیر قابل تحلیل هستند.

 

1-1-2-2-تنش­هایی که طی سالیان متمادی بر آسیه وارد می­شود:

-  محرومیت از عشق و عاطفه مادری 

«مادر اولین ابژه­­ای است که کودک ، پناه را در وی می­جوید. کودک تنها در همزیستی با مادر است که « من» او تأثیر می­گذارد. در این گذار، شخصیت او شکل می­گیرد و ظرفیت آن را می­یابد تا خود را از ابژه جدا کند این جدایی او را به سوی فردشوندگی (individuation) سوق می­دهد تا کودک هویت خویش را بیابد و بار دیگر با ابژه خود، مستقل از حالت نیاز، رابطه برقرار کند. هر خللی در این مسیر، اختلالی در کارکردهای « من» و سرانجام در شخصیت و روابط او ایجاد می­کند. اگر عشق را در آن رابطه تجربه نکند ظرفیت­های همدلی، عشق، گناه و افسوس در او رشد نمی­کند. دیگر نمی­تواند تصویری خوب از خود داشته باشد» (صنعتی، 1380: 88). تعمّق در زندگی آسیه نشان می­دهد که او هرگز در زندگی­اش عاطفة مادری را تجربه نمی­کند. در کودکی مادرش متهم به خیانت شده از خانه فرار می­کند. آسیه از خاطرة این زن- که فرانسوی تبار است- گریزان است:

«من دایه­یی شبیه رویای تو هیچ وقت نداشتم، به آن زن فرانسوی سرد، مار ماهی لغزنده هم مهری ندارم»(همان: 130).

این بی مهری نسبت به مادر، اضطراب پنهانی را در او ریشه دوانده است. دفاع علیه این اضطراب، و تلاش برای حفظ، نگهداری، ثبات و جامعیت شخصیت، به­عنوان مکانیسم دفاعی روانی در رفتار فرد نمایان می­شود (ا.پروین و دیگران، 1381: 73). فرار از مشکلات و پناه­بردن به جایی که بتواند مشکل را به باد فراموشی سپارد، ساده­ترین راهی است که روان آدمی برای مقابله با اضطراب در پیش می­گیرد. پس می­توان گفت: مهم­ترین تنش وارد شده بر آسیه، نبود مادر و بی بهره بودن او از وجود مادر به­عنوان پناهگاه دوران کودکی است. علاوه­بر این، تنش­های متعدّدی زندگی این دختر جوان را در می نوردد: 

-سوء استفادۀ جنسی 

آسیه در سنین کودکی مورد تجاوز قرار می­گیرد. مردی میان­سال -که آسیه به او حس پدری داشته- او را به شدّت می­آزارد:

«ناگهان رامبد روی زمین می­نشیند، پاهای آسیه را می­بوسد؟ با من ازدواج می­کنی؟ خون در تن آسیه یخ می­زند. در این دو سال شما را مثل پدر دوست داشتم، مثل پدر؟ بی­جا کرده­ای! من می­توانم شوهر تو باشم»( علیزاده، 1378: 55).

 آسیه در هم می­ریزد، روان او در آستانه متلاشی شدن قرار می­گیرد. با اندکی تأمّل می­توان سنگینی بار اضطراب، بر شانه‌های او را احساس کرد. روان پریشان او به­دنبال راه چاره می­گردد تا اندکی این بار را تقلیل دهد.

 

2-1-2-2-تأثیر تنش­ها بر روح و روان آسیه

تأثیر این تنش­ها، تمایلات، اندیشه و رفتار او را تحت شعاع قرار می­دهد. مهم‌ترین این موارد عبارتند از:

- ناکامی در روابط عاشقانه 

آسیه از نگاه دیگران، دختری مقبول و پسندیده است. اما او همانند عطر فرَاری­ست که تمایل به گریختن دارد و عشق هرگز برای او ماوای مناسبی به شمار نمی­رود. او متنفّر از عشق است. چنان­که در گفتگو با مادربزرگ بهزاد، به این نکته اشاره می­کند:

«من قدرت را دوست دارم.

-من هم همین­طور ولی قدرت عشق بیش­تر است.

عشق آدم را خوار می­کند.

-نه دخترم محبت به انسان نیرو می­دهد» (همان: 68).

-  پناه بردن به موجودی غیر از انسان 

آسیه از همة افراد مشتاقی که در پیرامونش پرسه می­زنند، می­گریزد حتی مهر و عاطفة پدرش نیز او را ارضا نمی­کند. ولی همواره از موجودی حرف می­زند که در دنیای خیال او جان دارد و او را در پناه حمایت خویش قرار داده است. این موجود، درخت هلویی ست که بارها آسیه او را مادر خطاب می­کند:

«مادر کوچکم، هلوی نازنینم!» (همان: 131).

«دوست من از این­ها نبود، او یک درخت هلو بود، بچه که بودم سه ماه تابستان، پدر من و عمه را به ییلاق می­فرستاد، یک باغ و یک بنای مدور آن جا بود. بین درخت‌های باغ یک هلوی انجیری بود، صورتم را می‌فشردم به زبری تنة کوتاه و پهن او» (همان: 131).

-گریز از محل زندگی

با این که آسیه در ایران زندگی مرفه­ای دارد و از سوی پدر و عمه­اش مورد حمایت است اما از شهر و کشوری می­گریزد که از در و دیوار آن متنفر است. نفرت او حتی از آدمیانی­ست که در این شهر، عاشقانه به او ابراز عشق می­نمایند:

«فکر می‌کنم کی تو را از ته دل دوست داشتم؟ یادم نمی‌آید (دست‌ها را شل رها کرد) خب نفرت داشته باشم، همه نادان و خودخواه­اند و در تاریکی با غرور به زندگی ادامه می‌دهند. من پشت هر لبخند یک مار سمی، یک اسکلت می­بینم»(همان: 131).

 

3-1-2-2-بروز واکنش «گریز» در رفتار آسیه

«یکی از ویژگی‌های اختلالات اضطرابی، اجتناب یا فرار از موقعیت‌ها یا محرّک‌هایی است که منجر به فراخواندن اضطراب می­شود. پیامد فوری این نوع از تلاش‌ها رهایی فوری از حالات آزاردهنده‌ای است که فرد تجربه می‌کند ولی در بلندمدّت شدّت، فراوانی و مدّت زمان این تجارب آزاردهنده به­حدی می­رسد که فرد زندگی خود را محدود می­کند و هر کاری برای رهایی از این حالات آزار دهنده انجام می­دهد» (لطفی کاشانی، 1395: 84).

  رفتارهای آسیه اثبات می­کند که روان آزردة او به­دنبال نشان دادن سازوکاری دفاعی در برابر تنش­هاست. می­توان گفت دلیل ناکامی او در روابط عاشقانه، «گریز» او به یک دنیای آرمانی­­ست: «آرمان­گرایی افراد مستقیماً از خصیصة اجتناب­گری آن‌ها تغذیه می­شود و بیانگر اجتناب دفاعی آن‌ها از پذیرش تجربه‌های تلخ اما واقعی طرد، جدایی و فقدان است»(بشارت و همکاران، 1380: 273). او در پی مردانی است که با تصویر آرمانی او مطابقت داشته باشند. تصویر آرمانی در ذهن آسیه به مثابة پناهگاهی امن است که وحشت او از رامبد پیر را به باد فراموشی می­سپارد اما در عالم واقع، او هرگز موفّق به یافتن این تصویر آرمانی نمی­شود. هیچ­یک از مردان حتی بهزاد نیز منطبق با تصویر آرمانی ذهن او نیست:

«پس مرا هیچ وقت دوست نداشتی؟ چرا دروغ  می­گفتی؟ کی وادارت کرده بود؟ 

-آسیه بلند خندید: هیچ کی مرا به کاری وادار نمی­کند. شاید همان وقت‌ها از تو خوشم می­آمد، ولی اشتباه کرده بودم جفت من نیستی» (همان: 587).

 

2-2-2- مکانیسم گریز در رفتار نسترن 

نسترن دختری سر زنده، شاد و متعلّق به طبقۀ متوسط جامعه است. او تعلّقی به خانواده­های ثروتمند، متجدّد و مجلّل رمان­های غزاله علیزاده ندارد و در عین حال، هرگز نمی­تواند مثل دختران خانواده­های سنّتی فکر کند.

 

1-2-2-2-تنش­هایی که طی سالیان متمادی بر روان نسترن وارد می­شود:

حس تحقیر­شدگی برجسته­ترین تنشی­است که سراسر زندگی نسترن را در می­نوردد و تنش­های فراوانی بر روح و روان او وارد می­کند. «شخصیت فرد در مواجهه با عوامل بسیاری، می تواند تحقیر شود و از احساس حقارت، دردمند شود» (خدیوپور و زیرک، 1402: 91). نسترن حتی نسبت به ظاهر خود، رفتارهایش، خانواده­ای که بدان تعلّق دارد، هدف زندگی و شیوه زندگی­اش، احساس حقارت دارد: 

«نسترن از همیشه زودتر بیدار شد و مدّتی کنار پنجره ایستاد و چانه را به دست تکیه داد. از رفتارش با بهزاد شرمنده بود و خود را دختری عامی و ساده لوح تصور می­کرد» (علیزاده، 1378: 43).

این حس تا پایان رمان، نسترن را رها نمی­کند و منشأ بسیاری از تصمیم­گیری­های او در زندگی می­شود. او حتی ظاهر خود را هم نمی­پذیرد و نسبت به آن حس تحقیر شدگی دارد:

«زیبایی­ها آدم­ها را وادار به یک کمی گذشت می­کند.

دختر کمی برافروخت:

من به دردتان نمی­خورم، کسی نگفته خوشگلم» (همان: 47).

این حس تحقیر شدگی، به­شدّت روان نسترن را در تنگنا قرار می­دهد. روان پریشان او در صدد جبران بر می­آید: «جبران یا تلافی به معنای زیستی کلمه، وسیله­ای است که روان برای سرپوش گذاشتن بر روی نارسائی‌ها و کمبودها، به کار می­برد و از این راه تا حدودی، تعادلی در وجود فرد، برقرار می­سازد» (احمدوند، 1368: 40). از نگاه فروید، جبران یا تلافی به­عنوان ابزاری ست که روان آدمی آن را به کار می­گیرد تا کمبودها و مشکلاتش را به حاشیه براند. با سرپوش گذاشتن بر مشکلات و کمبودها، در روان فرد تعادل لازم برقرار می‌شود که پیش از واکنش جبران نبوده یا از بین رفته بود (فروید، 1392: 32). مکانیسم «گریز» به­عنوان رفتاری جبرانی، به یاری نسترن می­شتابد تا او را از مخمصة تحقیر شدگی نجات دهد.

 

2-2-2-2-تأثیر تنش­ها بر روح و روان نسترن

حس تحقیر­شدگی تأثیر فراوانی بر روان نسترن می­گذارد چنان­که به محض رویارویی با آسیه – که مرکز توجه دیگران است- خود را می­بازد و سعی می­کند خود را شبیه او کند:

«بهزاد به آسیه با کنجکاوی نگاه کرد:

-در این دختر چه چیزی هست؟

درست نمی­دانم. فقط دلم می­خواهد به او شبیه باشم!» (علیزاده، 1378: 63).

 نسترن به مرزهای خودباختگی نزدیک می­شود. او سر در گم است. روان رنجور او به­دنبال جبران حس تلخ حقارت است: «واکنش جبران از نقایص حقیقی یا خیالی و یا شکست‌های شخصی ناشی می­شود» (برونو، 1384: 237). در این مکانیسم، شخص به برآورد اغراق‌آمیز صفات و ویژگی‌های مثبت و ناچیز شمردن خصوصیات منفی و یا نادیده گرفتن آن‌ها می­پردازد. برای این کار، به دنبال کسانی­ست که مقبول دیگرانند. او تعلّق داشتن به طبقة بورژوا را در حکم پناهگاهی می­داند که او را در برابر حس حقارت، محافظت می­کند. از­این­رو، بیش از پیش به تحقیر خود می­پردازد:

«نگاه به صورت خود کرد. دخترکی شبیه جوانی مادرش! با خرمن خرمن رویا که دل نداشت حتی یکی را واقعی کند. دوشیزگی مادر بین هدی لامار و مارگارت میچل تاب خورده بود تا دست آخر به ستوان ترک پیادة زمینی بسنده کرده بود. جایگاه نسترن روشن نبود. از پیله باید بیرون می­آمد، پروانه می­شد دست کم، تنها در این حالت شاید بهزاد او را می­دید» (علیزاده، 1378: 290). 

   

3-2-2-2- بروز واکنش «گریز» در رفتار نسترن

حس حقارت، روان نسترن را وامی­دارد تا با یاری گرفتن از مکانیسم­های دفاعی، تعادل را به او بازگرداند. در این­جاست که مکانیسم «گریز» دست به کار می­شود. برجسته‌ترین این رفتارها، پاسخ مثبت به پیشنهاد خانم حکمت است. هنوز نسترن در بستر بیماری ست که خانم حکمت با او تماس می­گیرد. روان آزردة او در پی یافتن راهی­ست که بتواند از این گرفتاری­ها نجات یابد. لذا، به دعوت خانم حکمت، به محل کار او می­رود. قرار ملاقات با رامبد پیر را می­پذیرد و در ازای انگشتری گران قیمت، ماشین شخصی، و زندگی شبیه به طبقة مرفه جامعه، خود را به رامبد پیر می­فروشد: «كاميابي‌هاي فوري، مثل نوشيدن الكل و استعمال مواد مخدر، لذّت جنسي و بالاخره جست‌وجوي بسياري از هيجان‌ها و تفريحات در بزرگسالان، غالباً واكنش‌هائي هستند كه به دنبال پايين آمدن سطح «تعيين ارزش خود به وسيله خويش» به وقوع مي‌پيوندند» (احمدوند، 1368: 64). 

او با این انتخاب، ناخودآگاه نوعی واکنش دفاعی در برابر تنش وارد شده از خود نشان می­دهد:

«چرا دروغ نگو! من پیر و زشتم. یک چیز فقط دارم که هیچ­وقت جای جوانی را نمی­گیرد. مقام و پول فراوان. لب­تر کنی هر دو را به پای تو می­ریزم.

-شما چقدر لطف دارید.

حس حقارت کرد. چه زود پذیرفته بود» (علیزاده، 1378: 303).

 

3-نتیجه‌گیری 

غزاله علیزاده از زمرة نویسندگان معاصر ادبیات داستانی­ست که در آثارش به مباحث روان­شناختی توجه فراوانی نشان داده است. در آثار بلند او، می­توان رگه­هایی از مکانیسم­های دفاعی روانی را در رفتار قهرمانان مشاهده کرد. واکنش «گریز» یکی از برجسته­ترین سازوکارهای دفاعی است که افراد برای به­دست آوردن تعادل روحی لازم، ناخودآگاه آن را به کار می­گیرند تا روان خود را از آشفتگی نجات دهند. بیش­تر زنان آثار غزاله علیزاده، با مشکلات روحی فراوانی روبه­رو هستند. راهی که آنان در این موضع در پیش می­گیرند «گریز» از موقعیت­های پیش آمده است. این افراد هرگز بار مشکلات را تحمّل نمی­کنند و در برابر ناملایمتی­ها نیز زانو نمی­زنند، بلکه همواره به­صورت ناخودآگاه، به­دنبال پناهگاهی هستند که در دامان آن آرام گیرند. در رمان خانة ادریسی­ها بسیاری از شخصیت­های برجسته­، برای کسب تعادل روحی، واکنش گریز را در پیش می­گیرند؛ خانم ادریسی به گوشة دنج زندگی می­گریزد و بر همة تمایلات و خواهش­های خود چشم می­پوشد. وهاب، به آغوش کتاب­ها پناه می­برد و برای آرام کردن تلاطم روحی­اش از شهر و دیار می­گریزد. در رمان «شب­های تهران»، آسیه به درخت هلو پناه می­برد و عاقبت از شهر و دیار می­گریزد. نسترن نیز برای التیام بخشیدن زخم­های روحی­اش راهی جز گریز نمی­یابد و در دامان کسی پناه می­جوید که عاقبتی برای او ندارد. تعمّق در این رفتارها نشان می­دهد رفتارهای بسیاری از شخصیت­های آثار غزاله علیزاده، ناخودآگاه و برخاسته از ناملایمتی­های روحی است و آنچه از رفتار آنان به منصة ظهور می­رسد حاصل مکانیسم دفاعی «گریز» است که برای ایجاد تعادل روانی به کار گرفته می­شود.

از لحاظ کمی، بسامد مکانیسم دفاعی روانی گریز در دو رمان غزاله علیزاده یکسان است. در رمان خانۀ ادریسی­ها ساز­و کار دفاعی گریز در رفتار دو شخصیت، خانم ادریسی و وهاب دیده می شود و در رمان شب­های تهران هم گریز در رفتار آسیه و نسترن قابل مشاهده است.

در دو رمان خانۀ ادریسی­ها و شب­های تهران، بروز مکانیسم دفاعی گریز در رفتار هر چهار شخصیت از لحاظ کمی متفاوت است و می توان این تفاوت را به­صورت زیر نشان داد:

نام رمان	نام شخصیت	مکانیسم گریز
خانۀ ادریسی­ها	خانم ادریسی	1.گریز به سمت سکوت و گوشه­گیری
خانۀ ادریسی­ها	وهاب	1.گریز به خاطرة رحیلا 2.گریز از خاطرة مادر 3.گریز به محل امن کتابخانه 4.گریز از محل زندگی
شب­های تهران	آسیه	1.گریز به دنیای آرمانی
شب­های تهران	نسترن	2.گریز به زندگی پر تجمّل اما نابهنجار

 

پی­نوشت­ها

1- اضطراب یک احساس ناخوشایند بدون علّت واضح خارجی است. دلشوره و احساس این که اتّفاقی در حال وقوع است و احساس اتّفاق افتادن حادثة ناگواری که معمولاً همراه با علایم و حالات خاص، نشان دهندة اضطراب شخص است (بوالهری، 1371: 37).

2- فروید اوّلین فردی بود که نظریه‌ای کلی در مورد اضطراب مطرح نمود. این نظریه که معمولاً از آن به­عنوان نظریۀ اوّل فروید نام برده می­شود، اضطراب را به­عنوان لیبیدوی سرکوب شده در نظر می­گیرد (اکبری و خانی­پور، 1398: 47).

 

فهرست منابع

کتاب­ها

1-احمدوند، محمّدعلی(1368)، مکانیسم‌های دفاعی روانی، تهران: نشر بامداد.

2-ای.پروین لورنس، الیور پی جان(1381)، شخصیت، نظریه و پژوهش، ترجمۀ محمّد جعفر جوادی و پروین کدیو، تهران: آییژ.

3- برنو، فرانک، (1384)، فرهنگ توصیفی اصطلاحات روان­شناسی، ترجمة فرزانه طاهری و مهشید یاسایی، تهران: ناهید.

4-پورافکاری، نصرت­الله، (1385)، فرهنگ جامع روان‌شناسی- روان­پزشکی، جلد اوّل، تهران: فرهنگ معاصر.

5-شارف، ریچاردآس، (1381)، نظریه‌های روان‌درمانی و مشاوره، ترجمۀ مهرداد فیروز بخت، تهران: رسا.

6-شاملو، سعید، (1382)، مکتب‌ها و نظریه‌هایی در روان‌شناسی شخصیت، تهران: رشد.

7-شفیع­آبادی، عبدالله، (1385)، نظریه‌های مشاوره و روان­درمانی، تهران: نشر دانشگاهی.

8-شولتز، دوآن و سیدنی آلن شولتز، (1399)، نظریه­های شخصیت، ترجمۀ یحیی سیدمحمّدی، تهران: ویرایش.

9-صنعتی، محمّد، (1380)، تحلیل‌های روان­شناختی در هنر و ادبیات، تهران: مرکز.

10-علیزاده، غزاله، (1377)، خانۀ ادریسی‌ها، تهران: توس.

11- .....................، (1378)، شب‌های تهران: توس.

12- فرزاد، عبدالحسین، (1376)، دربارة نقدادبی، تهران: قطره.

 13- فروید، زیگموند، (1392)، مکانیسم‌های دفاعی روانی، مترجمان: حبیب گوهری­راد و محمّد جوادی، تهران: رادمهر.

14-لاندین، رابرت دبیلو، ( 1378)، نظریه‌ها و نظام‌های روان‌شناسی، ترجمة یحیی موسوی، تهران: ویرایش.

15- هافمن، کارل، مارک ورنوی، جودیت ورنوی، (1379)، روان‌شناسی عمومی، نظریه و کاربرد، مترجمان: هادی بحیرایی و همکاران، تهران: ارسباران.

16- یونگ، کارل، (1377)، روان­شناسی ضمیرناخودآگاه، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

 

مقالات

1- اکبری، عدنان و خانی­پور، حمید، (1398)، «فروید، رانک و مسئلۀ اضطراب»، نشریۀ رویش روان‌شناسی، سال: 8، شمارۀ 11: 56-47. 

2-بشارت، محمّدعلی و شریفی، ماندانا و ایروانی، محمّد، (1380)، «بررسی رابطة سبک‌های دلبستگی و مکانیسم‌های دفاعی»، مجلة علمی – پژوهشی روان‌شناسی، شمارۀ 19: 289-277.

3- بوالهری، جعفر، (1371)، «اضطراب»، نشریۀ تربیت، شمارۀ 74: 39-36.

4- پاینده، حسین، (1381)، «بیگانه آشنا، روان­کاوی و نقد ادبی»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شمارۀ 59: 37-26.

5- خدیوپور، روح­الله و ساره زیرک، (1402)، «تحلیل عقدة حقارت در شخصیت­های اصلی رمان بازی آخر بانو»، فصل­نامة جستارنامة ادبیات تطبیقی، سال 7، شمارۀ 23: 112-85.

6- رستگار، ش، (1372)، «روح بورژوازی»، نشریۀ اطّلاعات سیاسی و اقتصادی، شمارۀ 67 و 68: 56-50.

7- عبدالله­پور، ستار و آرش مشفقی، (1401)، «تحلیل روان­شناختی منظومة شیرین و فرهاد با تأکید بر مکانیسم­های دفاعی روانی فروید»، فصل­نامة علمی-پژوهشی جستارنامة ادبیات تطبیقی، سال6، شمارة 20: 115-87. 

 8- علامی مهماندوستی، ذوالفقار و داودی­پناه، نسیم، (1394)، «بررسی مکانیسم‌های دفاعی اسفندیار در نبرد با رستم»، دو فصل­نامة ادبیات حماسی دانشگاه لرستان، سال 2، شمارۀ 4: 99-71.

26. لطفی کاشانی، فرح، (1395)، «گریز از آگاهی: بحثی در درمان یکپارچه نگر»، نشریة اندیشه و رفتار در روان‌شناسی بالینی (علمی-پژوهشی)، شمارة 40: 99-71.

 

 

Investigating the psychological defense mechanism of "escape" in the novels of Ghazaleh Alizadeh based on the novels "The House of Hydrangeas" and "Nights of Tehran" based on the theory of Sigmund Freud.

Zahra dosti⁵,

 Arash Moshfeghi⁶

 

Abstract

    Defense mechanisms are reactions of a person's psyche against the tensions that affect his soul and spirit and push him to the point of disintegration. From Freud's point of view, defense mechanisms unconsciously lead to the emergence of tendencies and behaviors that protect a person from stress. The "escape" mechanism is one of the mechanisms that appear in a person's behavior when he is under a lot of mental pressure and keeps him away from disturbing scenes. In order to forget anxiety, anger and failure, people unconsciously run away from the problem and in this escape, they regain some peace and balance. Although in this escape, one can expect negative consequences, but the human psyche is sometimes inevitable from this choice. Reflecting on Ghazaleh Alizadeh's fictional works shows that she pays special attention to people's behaviors and reactions when faced with problems, and considers defense mechanisms to be involved in some of the behaviors of the heroes of her works. By examining "avoidance" behaviors based on psychological knowledge, this article analyzed these behaviors and tried to find the roots of "avoidances" that were a reaction to the anxiety that was inflicted on the psyche of the characters during their lives. are The results of this study show that most of the women of Ghazaleh Alizadeh's works, and sometimes some men, when faced with failures and anxieties, look for a shelter to forget the bitterness of anxiety. Taking refuge in the cozy corner of life and indifference, escaping into the arms of objects, drowning in past memories, escaping to nature and its members, and taking refuge in wealth, are among the most prominent examples of "escape" in Ghazaleh Alizadeh's long fiction works, which are the product of tension. It is people's mental health.

Key words: psycho escape defense mechanism, Ghazaleh Alizadeh, Idrisi's house, Tehran nights.

 

 

 

 

 

 

1

---

[1]  Ph.D. student, Department of Persian Language and Literature, Bonab Branch,Islamic Azad University, Bonab - Iran. (Excerpt from the doctoral dissertation); [e-mail]

[2]  Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Bonab Branch, Islamic Azad University, Bonab- Iran. (Corresponding author); [e-mail]

[3]  دانشجوی دکتری تخصصی گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بناب، دانشگاه آزاد اسلامی، بناب-  ایران. ایمیل: [e-mail]

[4]  استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بناب، دانشگاه آزاد اسلامی، بناب-  ایران.(نویسنده مسئول)

[e-mail]        

[5]  Ph.D. student, Department of Persian Language and Literature, Bonab Branch,Islamic Azad University, Bonab - Iran. (Excerpt from the doctoral dissertation); [e-mail]

[6]  Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Bonab Branch, Islamic Azad University, Bonab- Iran. (Corresponding author); [e-mail]

---