سنجش و ارزیابی مناطق کلان شهر تهران از لحاظ تنوع و اختلاط کاربریهای شهري
محورهای موضوعی : برنامه ریزی فضایی
وحید بوستان احمدی
1
,
مجید اکبری
2
,
سیمین ارمغان
3
,
آرش قاسم پور
4
1 - دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
2 - دانشگاه پیام نور
3 - استادیار گروه جغرافیا دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرری
4 - دانشجوی دکتری تخصصی رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه آزاد اسلامی واحد اسلامشهر
کلید واژه: کاربری, کاربری اراضی, تنوع, غالبیت, کلان شهر تهران.,
چکیده مقاله :
طی سال های اخير، اختلاط کاربری اراضی و توسعه ترکيبی کاربری ها به يکی از حوزه¬های مهم پژوهش در مطالعات شهری تبديل شده است. يکی از مباحث مهم در ارتباط با اختلاط کاربری، چگونگی سنجش آن در مناطق شهری است. با توجه به اينکه در بسياری از پژوهش ها، اختلاط کاربری به عنوان يک متغير مستقل فرض گرديده که بر ساير ابعاد زيست شهری تأثير می¬گذارد، لذا چگونگی سنجش آن برای دستيابی به نتايج قابل اعتماد بسيار مهم است. این پژوهش در جهت سنجش و ارزیابی مناطق کلان شهر تهران از لحاظ تنوع و اختلاط کاربریهای شهري صورت گرفته است. این پژوهش از نظر روش، توصیفی- تحلیلی و از نظر هدف، کاربردی است. روش جمع آوری اطلاعات و داده‌ها به‌صورت اسنادی (آمارنامه شهرداری و طرح تفصیلی) است. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها و اطلاعات به‌دست‌آمده از مدل¬های آنتروپی شانون، تحلیل رابطه خاکستری، شانون وینر و غالبیت سیمپسون در نرم¬افزار ARC/GIS استفاده گردیده است. منطقه 3 با میزان شاخص تنوع (496/0) و شاخص غالبیت سیمپسون (059487/0) در جایگاه اول قرار دارد. مناطق 20 و 19 هم به ترتیب با میزان شاخص تنوع (395/0) و (304/0) و شاخص غالبیت سیمپسون (019127/0) و (007362/0) در جایگاه دوم و سوم قرارگرفته‌اند. در سوی دیگر منطقه 8 با کمترین میزان شاخص تنوع (022/0) و شاخص غالبیت سیمپسون (000006/0) در جایگاه آخر قرارگرفته است. نتایج نشان داد که دو منطقه (4 و 1) در وضعیت خیلی زیاد، دو منطقه (5 و 2) در وضعیت زیاد، هفت منطقه (3، 9، 6، 22، 18، 16 و 15) در وضعیت متوسط، پنج منطقه (12، 11، 7، 19 و 20) در وضعیت کم و شش منطقه (14، 13، 21، 10، 8، کم و 17) در وضعیت خیلی کم قرار دارد. با دید آماری، 9 درصد مناطق در وضعیت خیلی زیاد، 9 درصد در وضعیت زیاد، 32 درصد در وضعیت متوسط، 23 درصد در وضعیت کم و 27 درصد در وضعیت خیلی کم قرار دارند.
In recent years, mixing of land use and mixed development has become one of the important areas of research in urban studies. One of the important topics related to the mix of uses is how to measure it in urban areas. Due to the fact that in many researches, the mix of uses is assumed as an independent variable that affects other aspects of the urban environment, so how to measure it is very important to achieve reliable results. This research has been carried out in order to measure and evaluate the areas of Tehran metropolis in terms of diversity and mix of urban uses. This research is descriptive-analytical and practical in terms of targeting. The methods of collecting information and data are in the form of documents (municipal statistics and detailed plan). Shannon's entropy, Gray's relationship analysis, Shannon-Wiener and Simpson's dominance models were used to analyze the data and information obtained in ARC/GIS software. Region 3 ranks first with diversity index (0.496) and Simpson dominance index (0.059487). Regions 20 and 19 are ranked second and third respectively with diversity index (0.395) and (0.304) and Simpson dominance index (0.019127) and (0.007362). On the other hand, region 8 with the lowest diversity index (0.022) and Simpson dominance index (0.000006) is ranked last. It shows that 2 regions (4 and 1) are in very high condition, 2 regions (5 and 2) are in high condition, 7 regions (3, 9, 6, 22, 18, 16 and 15) are in medium condition. 5 regions (12, 11, 7, 19 and 20) are in low status and 6 regions (14, 13, 21, 10, 8, low and 17) are in very low status. Statistically, %9 of the regions are in a very high condition, %9 in a high condition, %32 in an average condition, %23 in a low condition, and %27 in a very low condition.
اسمعیل پور، نجما، کارآموز، الهام و فخارزاده، زهرا. (1394). ارزیابی اختلاط کاربری در فضای شهری خیابان و راهکارهای ارتقای آن (مورد نمونه: خیابان کاشانی در بافت میانی شهر یزد)، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 30(3)، 24-1.
پورمحمدی، محمدرضا، صدر موسوی، میر ستار و حسین آبادی، سعید. (1394). ارزیابی الگوی اختلاط کاربری زمین در محلات شهر سبزوار، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 6(22)، 53-34.
حسینی، سیدهادی. (1399). بررسی تطبیقی نتایج روشهای مختلف در سنجش اختلاط کاربری اراضی در شهر مشهد، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 11(40)، 20-1.
خاکساری، علی، عظیمی، میترا و خاکی، ادریس. (1397). بررسی تأثیر اختلاط کاربری ها بر تولید سفر در محله های شهری ( نمونه موردی: محله های 5 و 6 شهر بانه)، فصلنامه برنامه ریزی توسعه شهری و منطقه ای، 3(5)، 27-1.
عزت‌پناه، بختیار، سبحانی، نوبخت و رشیدی ابراهیم حصاری، اصغر. (1394). بررسی نحوه توزیع عوامل کاربری اراضی شهری در طرح‌های توسعه شهری از منظر عدالت اجتماعی (مطالعه موردی: شهر شاهین‌دژ )، فصلنامه علمی پژوهش های بوم شناسی شهری، 6(12)، 64-49.
قنبری، ابوالفضل و واعظی، موسی. (1402). ارزیابی تأثیر اختلاط کاربری اراضی شهری بر مصرف انرژی با تأکید بر حمل و نقل (مطالعه موردی: شهر تبریز)، مجله مهندسی جغرافیای سرزمین، 7(3)، 588-569.
قهرمانی، مریم، پورجعفر، محمدرضا و سعیدی رضوانی، نوید. (1399). توسعه مدل آنتروپی شانون- وینر بر مبنای پارادایم‌های توسعه شهری مبتنی بر اختلاط کاربری زمین شهری، فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی شهری، 11(43)، 192-179.
کریمی، محمد، طالعی، محمد و جوادی، قاسم. (1392). ارزیابی کاربرد شاخصهای تعیین تنوع در اختلاط کاربریهای شهری (مطالعه موردی: نواحی و محلات منطقه هفت شهرداری تهران)، مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 4(16)،46-23.
کنعانپور، عبداله، معصومی، محمدتقی و نظم فر؛ حسین. (1400). کاربست شاخصهای سنجش اختلاط کاربری اراضی شهری و تکنیک‌های آمار فضایی در برنامه‌ریزی توسعه پایدار شهری (مطالعه موردی: شهر اردبیل)، مطالعات محیطی هفت حصار، 10(37)، 136-121.
References
Esmaeelpour, N., karamooz, E., Fakharzadeh, Z. (2015). Assessment of Mixed Use Status in Urban Street and Strategies for It's Promote (Case Study: Kashani Street in Middle Texture of Yazd City). Geographical Researches, 30(3), 1-24. (in Persian)
evidence from Beijing. Transportation Research Part D: Transport and Environment, 57, 224-236.
Ezzatpanah, B., Sobhani, N., Rashidi Ebrahimhesari, A. (2015). Investigating the Distribution of Urban Land Use in Urban Development Projects in Terms of Social Justice, Case Study: Shahindezh City. Journal of Urban Ecology Researches, 6(12), 49-64. (in Persian)
Gehrke, S. R., Clifton, K. J. (2016). Toward a spatial-temporal measure of land-use mix. The Journal of Transport and Land Use, 9(1), 171-186.
Ghahremani, M., Pourjafar, M., saeidi rezvani, N. (2021). Development of Shannon-Weaner Entropy Model Based on Urban Development Paradigm Based on Urban Mixed Land Use, Research and Urban Planning, 11(43), 179-192. (in Persian)
Ghanbari, A., Vaezi, M. (2023). An Evaluation of the Effect of Urban Land use Mixed on Energy Consumption Emphasizing Transportation (Case study: Tabriz city), Geographical Engineering of Territory, 7(3), 569-588. (in Persian)
Gray, R. (2002). The Social Accounting Project and Accounting Organization and Society Privileging Engagement, Imaginings, New Accounting and Pragmatism Over Critique?
Hirt, S. A. (2016). Rooting out mixed use: Revisiting the original rationales. Land Use Policy, 50, 134-147.
Hoppenbrouwer, E., E. Louw, E. (2005): Mixed-use Development: Theory and Practice in Amsterdam’s Eastern Docklands, European Planning Studies, 13(7), 967-983.
Hosseini, S. H. (2020). A comparative analysis on the results of different methods in assessment land use mix in Mashhad. Journal of Arid Regions Geographic Studies, 11(40), 1-20. (in Persian)
Iannillo A, Fasolino I. (2021). Land-Use Mix and Urban Sustainability: Benefits and Indicators Analysis. Sustainability. 13(23), 13460.
Kananpour A, Masoumi, M. T., Nazmfar, H. (2021). Using Urban Mixed Land use Measuring Indices And Spatial Statistics Techniques In Urban Sustainable Development Planning (Case Study: Ardabil City). Haft Hesar Journal of Environmental Studies, 10 (37), 121-136. (in Persian)
Karimi, M., Taleai, M., Javadi, G. (2013). Evaluating various criteria for determining diversity of urban Mixed Land Use via GIS (Case Study: neighborhoods and districts of Tehran Municipality No.7), Journal of Urban Regional Studies and Research, 4(16), 23-46. (in Persian)
Khaksari, A., Azimi, M., Khaki, E. (2020). The Impact of Land Use Mixing on Travel Production in Urban Neighborhoods (Case Study: Neighborhoods 1 and 2 of Baneh City), Quarterly Journals of Urban and Regional Development Planning, 3(5), 1-27. (in Persian)
Koster, H. R., Rouwendal, J. (2012). The impact of mixed land use on residential property values. Journal of Regional Science, 52(5), 733-761.
Lipst, S. (2002), Sociology groups and social inequalities, Javad. Afsharkohan translate, publish, Nika, Tehran.
Nabil, N. A., Eldayem, G. E. Abd. (2014). Influence of mixed land-use on realizingthe social capital, HBRC Journal, 52(2), 1-14.
Pour Mohammadi, M. R., Sadr Mousavi, M. S., Hossein Abadi, S. (2016). Evaluation of land use mixture in neighborhoods of Sabzevar city. Journal of Arid Regions Geographic Studies, 6(22), 34-53. (in Persian)
Rowley, A. (2010). Mixed-use Development: Ambiguous concept, simplistic analysis and wishful thinking? Planning Practice & Research, 11(1), 85-98.
Van Den Hoek, J. W. (2008). The MXI (Mixed-use Index) as tool for urban planning and analysis. Corporations and Cities: Envsioning Corporate Real Estate in the Urban Future, Brussels, Belgium.
Vreeker, R., De Groot, H. L. F., Verhoef, E .T. (2004). Urban Multifunctional Land Use: Theoretical and Empirical Insights on Economies of Scale, Scope and Diversity, Built Environment, 30(4), 289-30.
Zhang, M., Zhao, P. (2017). The impact of land-use mix on residents' travel energy consumption: New evidence from Beijing. Transportation Research Part D: Transport and Environment, vol 57, 224-236.
Measurement And Evaluation Of Metropolitan Areas Of Tehran In Terms Of Diversity And Mix Of Urban Uses
Vahid Boustan Ahmadi*1, Majid Akbari2, Simin Armaghan3 And Arash Ghasempour4
1. PhD in Geography and Urban Planning, Payam Noor University, Tehran, Iran
2. PhD in Geography and Urban Planning, Payam Noor University, Tehran, Iran
3. Assistant Professor, Department of Geography and Rural Planning, Yadgar Imam Khomeini (RA) Branch Shahr Ray, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
4. PhD student, Department of Geography and Urban Planning, Eslamshahr Branch, Islamic Azad university, Islamshahr, Iran
ARTICLE INFO | ABSTRACT |
Article type: Research Article | Introduction: In recent years, mixing of land use and mixed development has become one of the important areas of research in urban studies. One of the important topics related to the mix of uses is how to measure it in urban areas. Due to the fact that in many researches, the mix of uses is assumed as an independent variable that affects other aspects of the urban environment, so how to measure it is very important to achieve reliable results. Objectives: This research has been carried out in order to measure and evaluate the areas of Tehran metropolis in terms of diversity and mix of urban uses. Methods: This research is descriptive-analytical and practical in terms of targeting. The methods of collecting information and data are in the form of documents (municipal statistics and detailed plan). Shannon's entropy, Gray's relationship analysis, Shannon-Wiener and Simpson's dominance models were used to analyze the data and information obtained in ARC/GIS software. Results and Discussion: Region 3 ranks first with diversity index (0.496) and Simpson dominance index (0.059487). Regions 20 and 19 are ranked second and third respectively with diversity index (0.395) and (0.304) and Simpson dominance index (0.019127) and (0.007362). On the other hand, region 8 with the lowest diversity index (0.022) and Simpson dominance index (0.000006) is ranked last. Conclusion: It shows that 2 regions (4 and 1) are in very high condition, 2 regions (5 and 2) are in high condition, 7 regions (3, 9, 6, 22, 18, 16 and 15) are in medium condition. 5 regions (12, 11, 7, 19 and 20) are in low status and 6 regions (14, 13, 21, 10, 8, low and 17) are in very low status. Statistically, %9 of the regions are in a very high condition, %9 in a high condition, %32 in an average condition, %23 in a low condition, and %27 in a very low condition. |
History Article: Received: 31 December 2023 Revised: 05 January 2024 Accepted: 13 January 2024 | |
Keywords: User, Land Use, Variety, Predominance, Tehran metropolis | |
Highlight: ·
|
* Corresponding Author: Vahid Bostan Ahmadi Email: Vahid.Ahmadii.1979@gmail.com |
سنجش و ارزیابی مناطق کلانشهر تهران از لحاظ تنوع و اختلاط کاربریهای شهري
|
وحید بوستان احمدی1*، مجید اکبری2، سیمین ارمغان3 و آرش قاسم پور4
1. دانش آموخته دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
2. دانش آموخته دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
3. استادیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، واحد یادگار امام خمینی (ره) شهر ری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
4. دانشجوی دکتری، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران
مشخصات مقاله | چکیده |
نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی | بیان مسئله: طی سالهای اخير، اختلاط کاربری اراضی و توسعه ترکيبی کاربری ها به يکی از حوزههای مهم پژوهش در مطالعات شهری تبديل شده است. يکی از مباحث مهم در ارتباط با اختلاط کاربری، چگونگی سنجش آن در مناطق شهری است. با توجه به اينکه در بسياری از پژوهشها، اختلاط کاربری بهعنوان يک متغير مستقل فرض گرديده که بر ساير ابعاد زيست شهری تأثير میگذارد، لذا چگونگی سنجش آن برای دستيابی به نتايج قابل اعتماد بسيار مهم است. هدف: این پژوهش در جهت سنجش و ارزیابی مناطق کلانشهر تهران از لحاظ تنوع و اختلاط کاربریهای شهري صورت گرفته است. روش: این پژوهش از نظر روش، توصیفی- تحلیلی و از نظر هدف، کاربردی است. روش جمعآوری اطلاعات و داده‌ها به‌صورت اسنادی (آمارنامه شهرداری و طرح تفصیلی) است. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها و اطلاعات به‌دست‌آمده از مدلهای آنتروپی شانون، تحلیل رابطه خاکستری، شانون وینر و غالبیت سیمپسون در نرمافزار ARC/GIS استفاده گردیده است. یافتهها و بحث: منطقه 3 با میزان شاخص تنوع (496/0) و شاخص غالبیت سیمپسون (059487/0) در جایگاه اول قرار دارد. مناطق 20 و 19 هم به ترتیب با میزان شاخص تنوع (395/0) و (304/0) و شاخص غالبیت سیمپسون (019127/0) و (007362/0) در جایگاه دوم و سوم قرارگرفته‌اند. در سوی دیگر منطقه 8 با کمترین میزان شاخص تنوع (022/0) و شاخص غالبیت سیمپسون (000006/0) در جایگاه آخر قرارگرفته است. نتیجه‌گیری: نتایج نشان داد که دو منطقه (4 و 1) در وضعیت خیلی زیاد، دو منطقه (5 و 2) در وضعیت زیاد، هفت منطقه (3، 9، 6، 22، 18، 16 و 15) در وضعیت متوسط، پنج منطقه (12، 11، 7، 19 و 20) در وضعیت کم و شش منطقه (14، 13، 21، 10، 8، کم و 17) در وضعیت خیلی کم قرار دارد. با دید آماری، 9 درصد مناطق در وضعیت خیلی زیاد، 9 درصد در وضعیت زیاد، 32 درصد در وضعیت متوسط، 23 درصد در وضعیت کم و 27 درصد در وضعیت خیلی کم قرار دارند. |
تاریخ دریافت: 10/10/1402 تاریخ بازنگری: 15/10/1402 تاریخ پذیرش: 23/10/1402
| |
کلیدواژه‌ها: کاربری، کاربری اراضی، تنوع، غالبیت، کلانشهر تهران. | |
نکات برجسته: · سطح غالب تنوع و اختلاط کاربری در بین مناطق 22 گانه کلانشهر تهران معطوف به طیف متوسط، خیلی کم و کم است. |
ارجاع به این مقاله: بوستان احمدی، وحید، اکبری، مجید، ارمغان، سیمین و قاسم پور، آرش (1403). سنجش و ارزیابی مناطق کلانشهر تهران از لحاظ تنوع و اختلاط کاربریهای شهري، ساماندهی اقتصاد فضا، 2(1)، 36-21. |
* نویسنده مسئول: وحید بوستان احمدی پست الکترونیک: Vahid.Ahmadii.1979@gmail.com |
بیان مسئله
به دنبال فراگیر شدن پارادایمهاي جدید در برنامهریزي شهري مقولۀ اختلاط کاربريهاي زمین به عنوان اقدامی مهم جهت نیل به اهداف توسعۀ پایدار شهري مطرح شده است (قنبری و واعظی، 1402: 570). با توجه به مزایاي متعدد اختلاط کاربريهاي زمین در یک منطقۀ شهري از جمله کاهش نرخ تولید سفر، کارشناسان در تلاشند با روشهاي گوناگونی تناسب اختلاط کاربريهاي زمین را ارزیابی نموده و به عنوان یک مؤلفۀ محوري در برنامه ریزي شهري از آن بهره گیرند (خاکساری و همکاران، 1397: 1). طی سالهای اخير، اختلاط کاربری اراضی به معنای مجاورت بیواسطۀ مساکن، مکانهای فعاليت و خدمات در ساختمان ها، محلات و بخشهای شهری تبديل به يکی از اصول فرم شهری مطلوب گرديده است (Hirt, 2016: 34). امروزه یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های برنامه‌ریزان و مدیران شهری، نحوۀ توزیع و تخصیص منابع و خدمات شهری به‌صورت عادلانه در سطح مناطق مختلف شهر برحسب نیازهای جامعۀ شهری است (عزت پناه و همکاران، 1394: 49). به‌طوری‌که دسترسی عادلانه به زمین و استفاده بهینه از آن از مؤلفه‌های اساسی در توسعۀ پایدار، عدالت اجتماعی و فضایی است (Gray, 2002: 27). الگوهاي برنامهریزي کاربري زمین همواره با تغییر و تحولاتی همراه بوده است. تفکیک کاربريهاي مختلف شهري و در نتیجه ایجاد زونبندي عملکـردي یکـی از روش هـاي رایج برنامه ریزي در دورۀ پس از انقلاب صنعتی بوده است. اما با گذشت زمان، تبعـات منفی این نوع نگرش انتقادات زیادي همچون بروز ناکارآمدي در میـزان بهـره مندی از زمین شهري، افزایش مسافت میان کاربريها، افزایش طول سـفر، افـزایش زمـان سـفر، ایجاد آلودگیهاي صوتی، آلودگی هوا و گسـترش ناپایداريهاي زیسـت محیطـی را برانگیخت. مجموعۀ این انتقادها منجر شد تا متأثر از پارادایمهاي جدیـد برنامهریزي شهري همچون نوشهرگرایی، شهر فشرده و شهر هوشمند، اختلاط کـاربري هـا ي زمـین شهري در دستور کار قرار گیرد (خاکساری و همکاران، 1397: 2). به عبارت دیگر در دهۀ اخير اختلاط كاربريها به عنوان يك جزء كليدي در توسعۀ حمل و نقل گرا سنتي توسعۀ محلههاي سنتی، توسعۀ هوشـمند و شهرسـازي نـوين مطـرح گردیده است. اختلاط کاربری اساساً یک شکل توسعۀ شهری مبتنی بر تمرکز کاربریهای مختلف در یک منطقۀ مشخص است (کریمی و همکاران، 1392: 24). بهطور کلی مقولۀ اختلاط کاربريها به توزیع فضایی فرصتها و خدمات شـهري میپردازد (خاکساری و همکاران، 1397: 8). بنابراین این مفهوم را میتوان در مقیاسهاي متفاوت جغرافیایی مـورد بررسـی قـرار داد. از نقطه نظر جغرافیایی، اختلاط کاربریها شهر مترادف با توزیع فضایی عادلانه امکانات و منابع بین مناطق مختلف شهری و دست‌یابی برابر شهروندان به آنها است. زیرا عدم توزیع عادلانۀ آنها به بحران‌های اجتماعی و مشکلات پیچیدۀ فضایی خواهد انجامید (Lipst, 2002: 53). در طرف دیگر توزیع بهینه و عدالت محورانۀ خدمات، ارتباط مستقیمی با برنامه‌ریزی کاربری اراضی دارد و لذا عمل آگاهانه مدیریت شهری در توزیع فضایی منافع اجتماعی برای کاهش نابرابری‌های فضایی و ارتقاء کیفیت محیط کالبدی و از طریق آن ارتقاء کیفیت زندگی و رسیدن به پایداری شهری است.
به دلیل تأثیرات کاربريهاي مختلط بر پایداري و توسـعۀ شـهري و دیگـر مزایـاي مترتـب بـر آن، یکـی از دغدغـههـاي برنامـهریـزان شـهري سـنجش تناسـب اخـتلاط کاربريهاست. بـه همـین دلیـل پژوهشـگران متعـددي سـعی در گسـترش فرمـول هـا، شاخصها و مدلهاي ریاضی براي سنجش میزان تنوع و تناسب اختلاط کـاربريهـا در سطح محلات و نواحی شهري دارند. با استفاده از این شاخصها میتوان درجه اختلاط و تنوع کاربريها را در سطح بخـشهاي مختلف یک شهر تعیین نمود و چنانچـه محدوده اي به لحاظ تنوع و تناسب اختلاط کاربريها ضعیف ارزیـابی شـود، اقـدامات لازم در حوزۀ برنامهریزي شهري صورت گیرد (قنبری و واعظی، 1402: 570). بنابراین بی‌توجهی به اختلاط کاربریها و توزیع خدمات زیر بنایی و خدمات عمومی شهری، باعث بروز کمبودها و فشار بر تأسیسات موجود می‌شود. واضح است که هر یک از سطوح تقسیمات کالبدی شهر بر اساس نیازهای شهروندان خدمات مختلفی را نیاز داشته و بر این اساس خدمات مختلف نیز بایستی با توجه به آستانه جمعیت مورد نیاز در سطح مناطق توزیع شوند، امری که باعث توسعۀ متعادل مناطق شده و منطبق بر عدالت اجتماعی است. لذا توزیع نامتعادل کاربریها، امکانات و خدمات تأثیر نامطلوبی بر توسعۀ پایدار شهر خواهد داشت. با توجه به اهمیت موضوع، در این راستا این مقاله با هدف سنجش و ارزیابی مناطق کلانشهر تهران از لحاظ تنوع و اختلاط کاربریهای شهري صورت گرفته است. هدف اصلی پژوهش با سؤالات ذیل ردیابی شده است.
- وضعیت تنوع و غالبیت کاربری اراضی شهری در مناطق 22 گانه کلانشهر تهران چگونه است؟
- پهنهبندی مناطق 22گانه کلانشهر تهران از منظر تنوع و غالبیت کاربری اراضی شهری چگونه است؟
مبانی نظری
اختلاط کاربریها عبارت است از توسعهای که دو یا تعداد بیشتری از انواع کاربریها مانند مسکونی، تجاری و اداری را با تأکید بر تسهیل دسترسی به آنها از طریق پیاده روی تلفیق میکند. این تعریف ساده ویژگیهایی مانند عابرگرایی و اتصال خوب، وجود توأمان تمام گونههای حمل و نقل، وجود توسعه مسکونی اختلاط یافته و تلفیق فیزیکی و عملکردی کاربریها از طریق جایگزینی دقیق آنها و طراحی ساختمانها و معابر را برجسته میکند که برای توسعۀ اختلالات یافته ضروری است (کنعانپور و همکاران، 1400: 123). اختلاط کاربری به ارتباط و نزدیکی زمینها و انواع ساختمان هایی که کاربردهای مختلفی دارند اشاره میکند؛ برای مثال ممکن است اختلاطی از ساختمانهای مسکونی مستقر در کنار ساختمان اداری، مغازهها، مدارس، کافیشاپها، پارکها و ایستگاه های حملونقل باشد. برخی آن را به عنوان الگوی ناهمگن کاربری زمین در منطقهبندیهای جغرافیایی و مخصوصاً شامل کاربریهای مسکونی و تجاری، نهادی، صنعتی، اوقات فراغت (تفریحی) و کشاورزی میدانند (پورمحمدی و همکاران، 1394: 37).
شکل 1. انواع اختلاط کاربری
برگرفته از: پورمحمدی و همکاران، 1394: 37
در تعريف اختلاط کاربری اراضی، هندی1 و همکاران (2000)، اختلاط کاربری اراضی را بهعنوان مجاورت نسبی کاربریهای مختلف زمين در درون يک محدودۀ معين توصيف کردهاند. اوينگ و سرورو2 (2010)، تنوع محيط ساختۀ شده يا اختلاط کاربری اراضی را بهعنوان تعداد کاربریهای متمايز در يک محدودۀ معين و اندازۀ نسبی هر نوع کاربری معين تعريف کردهاند. سالنز3 و همکاران (2003)، تعريفی متفاوتتر و ظريفتر از اختلاط کاربری اراضی ارائه می کنند که در آن، تأکيد بر سطح تعاملات در بين انواع مختلف کاربریها در درون يک منطقه است؛ در حالیکه به نظر میرسد تفاوتها جزئی و بیاهميت هستند، اما اولين توصيف، سنجه دسترسی مبتنی بر فاصله را در مورد اختلاط کاربری اراضی ارائه میکند؛ در حالیکه توصيف دوم، اندازهگيری شدت يا الگوی موجود را در ناهمگنی انواع کاربری اراضی نشان میدهد و در مقابل، آخرين توصيف، با دقت بيشتری ساختار ترکيبی را نشان میدهد با اين پيشنهاد که يک متريک (سنجه) اختلاط کاربری اراضی بايد مکمل عملکردی انواع مختلف استفاده از زمين را تعيين کند (Gehrke & Clifton, 2016: 173).
اختلاط کاربری اراضی روی سبک زندگی ساکنان شهر و حتی میزان سلامتی آن ها تأثیر دارد که به گونهای که کابریهای دور از هم منجر به افزایش فاصلهها و کاهش پیاده روی و وابستگی بیشتر خودرو میگردد در حالی که اختلاط کاربریها باعث تشویق و ترویج پیاده روی و عدم وابستگی به اتومیبل میگردد. از دیدگاه صاحبنظران نیز اختلاط کاربري از جنبههاي مختلف داراي اهمیت اسـت. نخست آنکه کاربري مختلط میتواند سرزندگی و امنیت ادراکی یک ناحیه را از طریق افزایش تعداد و فعالیت افراد در یک خیابان افزایش دهد. دوم، اختلاط کاربري میتواند به منافع اقتصادي کمک کنـد به طـور نمونـه، قـرار گـرفتن زمینهاي تجاري در کنـار زمینهاي مسکونی میتواند ارزش داراییها را افزایش داده و به افزایش دریافت مالیات محلی کمک کند. سوم، اختلاط کاربريها، حس تعلق، تعامل و زندگی اجتماع محلی را توسعه میبخشد. چهارم، در محلات با اختلاط بیشتر، دسترسی راحتتري به تسهیلات وجود دارد (خاکساری و همکاران، 1397: 8) (شکل 2).
شکل 2. تاثیر اختلاط کاربری اراضی بر روی زندگی روزانه شهری
برگرفته از: کنعانپور و همکاران، 1400: 124
در رابطه با مزایاي اختلاط کاربريها رولی (1996) و وریکـر (2004)، معتقدنـد این اختلاط میتواند در حوزه اقتصادي، اجتماعی و محیطی اثرات مثبت در شهر داشـته باشد. اثرات مثبت محیطی مانند حفاظت از فضاهاي سبز، کـاهش جابه جایی بـا وسـایل نقلیه، کاهش مصرف سوخت و اتکاي کمتر به خـودرو اسـت. اثـرات اجتمـاعی مثبـت اختلاط کاربري، افزایش دسترسی و کاربرد بیشتر و ایجاد فرصت براي استفاده از حمل و نقل عمومی، امنیت بیشتر و کاهش نرخ جرم، افزایش کیفیت زندگی و مراکـز شـهري با کیفیت و جذابیت بیشتر می باشد. همچنین در خصوص اثرات اقتصادي مثبت این امـر میتوان به زنجیرۀ تولید و ارائۀ متعادل، مقررات و استفاده مؤثر از زیرساختها و بناهـا و افزایش سود و بـاروري اقتصـادي اشـاره داشـت (Rowley, 2010: Vreeker et al., 2004).
جدول 1. مزاياي اقتصادي، اجتماعي و محيطي اختلاط كاربريها
تأثیرات محیطی | حافظت از فضاهاي سبز |
كاهش جابه جايي با وسايل نقليه (سفرهاي چند هدفه) كاهش مصرف سوخت و اتكاي كمتر به ماشين | |
كاهش مصرف انرژي در ساختمانها | |
تأثیرات اجتماعی | افزايش دسترسي و كاربرد بيشتر و ايجاد فرصت براي استفاده از حمل و نقل عمومي |
امنيت بيشتر و كاهش نرخ جرم | |
افزايش كيفيت زندگي و مراكز شهري با كيفيت و جذابيت بيشتر | |
تأثیرات اقتصادی | زنجيرۀ توليد و ارائۀ متعادل |
مقررات و استفاده مؤثر از زيرساختها و بناها | |
افزايش سود و باروري اقتصادي |
برگرفته از: Rowley, 2010; Vreeker et al, 2004
نقاط عطف توجه به موضوع اختلاط کاربری اراضی را میتوان در سه مرحله جستجو نمود. نخست، نقدهايی که توسط جين جيکوبز در کتاب مرگ و زندگي شهرهاي بزرگ آمريکايي به موضوع منطقهبندی و تفکيک کاربریها صورت میگيرد (خاکساری و همکاران، 1397: 7). در اين کتاب، درخواست برای ترکيب کاربریهای اوليه و ثانويه پيغام جین جيکوبز است (Van Den Hoek, 2008: 56). ایشان کاربری ترکيبی زمين را پيش نياز و الزام حيات شهری و ايجاد محلات سرزنده و امن میداند. دوم، شکلگيری ايده شهر فشرده بعد از بحران نفتی دهه 197۰ است. ايده شهر فشرده بر اين نکته تأکيد میکند که تمرکز مردم و فعاليتها میتواند باعث کاهش مصرف انرژی به وسيلۀ کاهش رفتوآمدها از طريق افزايش تراکمها و نزديکی بيشتر کار و سکونت باشد (Koster, 2012: 10).
و سومين نقطه عطف در حمايت از اختلاط کاربری در دهۀ 199۰ ظهور يافت (خاکساری و همکاران، 1397: 8). در اين دهه، اين موضوع مطرح گرديد که اگر شهری میخواهد در رقابت جهانی در عصر ايده و خلاقيت موفق باشد، بايد محيطی جذاب و سرزنده داشته باشد و برای خلق چنين محيطی، شهر بايد اختلاطی از انواع مختلف فعاليتهای شهری را دارا باشد. اين اعتقاد که محيطهای جذاب شهری با اختلاط شديد جاذبههای مختلف در فاصله نزديک مرتبط است، توسط ريچارد فلوريدا در کتاب ظهور طبقۀ خلاق گسترش یافت. او بيان داشت که قرارگيری اقتصاد، اوقات فراغت، تفريح به صورتی سازماندهی شده و اصولی کنار هم در يک شهر، عنصری ضروری برای موفقيت اقتصادی در عصر اطلاعات است (حسینی، 1399: 5).
شاخصهای ارزیابی اختلاط کاربریها را میتوان بر اساس مفاهیم مختلف، دستهبندی نمود (Hoppenbrouwer & Louw, 2005). شکل شماره 3، چهارچوب مدل ارزیابی اختلاط کاربریها و شاخصهای مختلف اختلاط کاربریها را نشان میدهد که شاخص تنوع زیر مجموعه الگوی توزیع (نحوه ترکیب) میباشد.
شکل 3. چهارچوب مدل ارزیابی اختلاط کاربریها و شاخصهای مختلف اختلاط کاربریها
برگرفته از: قهرمانی و همکاران، 1399: 181
روشهای اندازهگیری تنوع شامل شاخصهای عددی و شاخصهای پارامتری هستند و شاخصهای عددی شاخصهای غنا گونهای، شاخصهای غیریکنواختی و شاخصهای یکنواختی را شامل میشوند که شاخصهای یکنواختی بر اساس تئوری اطلاعات و شاخصهای غالبیت میباشند (قهرمانی و همکاران، 1399: 182).
جدول 2. روشهای اندازهگیری تنوع و غالبیت
شاخص | عوامل مورد تاکید در شاخص |
غنا مارگالف | تعداد و گونه |
غنا منهینک | تعداد و گونه |
تنوع سیمپسون | تعداد و گونه |
تنوع شانون-وینر | تعداد و گونه |
تنوع آلفا فیشر | تعداد و گونه |
برگر-پارکر | تعداد و گونه |
برگرفته از: قهرمانی و همکاران، 1399: 182
پیشینه تحقیق
عزت پناه و همکاران (1394)، در پژوهشی به نحوۀ توزیع عوامل کاربری اراضی شهری در طرح‌های توسعۀ شهری از منظر عدالت اجتماعی (مطالعه موردی: شهر شاهین‌دژ) پرداختهاند. نتایج این تحقیق نشان داد که اکثر کاربریهای زمین شهری در شاهین‌دژ با سرانه‌های استاندارد رایج در کشور فاصله زیادی دارند و برحسب میزان کمبود فضا میتوان به کاربریهای فرهنگی، مذهبی، بهداشتی و غیره اشاره کرد. همچنین یافتهها بیانگر توزیع ناعادلانه تعدادی از فعالیت‌ها و خدمات شهری در بین محلات مختلف شهر میباشد. در نهایت بررسی نحوۀ توزیع فضایی خدمات شهری نشان از تمایل کاربریهای اراضی شهر به سمت تمرکز و قطبی شدن در برخی نواحی شهر دارد.
اسمعیل پور و همکاران (1394)، در پژوهشی به ارزیابی اختلاط کاربری در فضای شهری خیابان و راهکارهای ارتقای آن (مورد نمونه: خیابان کاشانی در بافت میانی شهر یزد) پرداختهاند. نتایج این پژوهش نشان داد اختلاط عمودی خیابان، منحصر به تنوع کاربری در ساختمان های دو طبقه است و سایر انواع اختلاط کاربری، از جمله اختلاط زمانی و فعالیتی در آن وجود ندارد. نظر به سهم و مساحت زیاد اراضی بایر، تأکید عمده در راهکارهای پیشنهادی برای افزایش اختلاط کاربری، تزریق کاربریهای اجتماعی و فرهنگی چند منظوره توأم با توجه به افزایش کارایی حمل و نقل عمومی خیابان کاشانی است.
خاکساری و همکاران (1397)، در پژوهشی به بررسی تأثیر اختلاط کاربریها بر تولید سفر در محله های 5 و 6 شهر بانه پرداختهاند. نتایج تحقیق نشان میدهد که اختلاط کاربریها در محلۀ 6 بیش از محلۀ 5 بوده و در پی آن تولید سفر درون محله‌ای محدودۀ شمارۀ 6 بیشتر از محدودۀ شمارۀ 5 است. همچنین میزان تولید سفر برون محله‌ای در محدودۀ محلۀ 5 با اختلاط کاربری کمتر بیشتر از میزان تولید سفر برون محله‌ای محدودۀ محلۀ 6 با ترکیب کاربری بالاتر بوده است. بنابراین جهت‌گیری اصلی برنامه‌ریزی در محلۀ 5 می‌باید افزایش اختلاط کاربریها باشد و در محلۀ 6، حفظ و ارتقای کیفیت اختلاط کاربریها مدنظر قرار گیرد.
حسینی (1399)، در پژوهشی به بررسی تطبیقی نتایج روشهای مختلف در سنجش اختلاط کاربری اراضی در شهر مشهد پرداخته است. نتایج این پژوهش نشان داد که نوع روش مورد استفاده برای سنجش اختلاط کاربری اراضی میتواند بر نتیجۀ به‌دست‌آمده تأثیرگذار باشد و بر این اساس، ضروری است که در بررسی اختلاط کاربری اراضی و مخصوصاً زمانی که قرار است این موضوع بهعنوان یک متغیر مستقل مهم در پژوهش مورد استفاده قرار گیرد، نوع روش انتخابی باید با دقت و اهتمام بیشتری انتخاب گردد و به‌ویژه اینکه در صورت لزوم ضروری است از دو یا چند روش مختلف نسبت به بررسی وضعیت اختلاط کاربری اراضی اقدام نمود. در خصوص اینکه کدام یک از روشهای چهارگانه مورد استفاده در این پژوهش از قابلیت اعتماد بیشتری برخوردار هستند، نمی‌توان پاسخی مطمئن ارائه نمود و بر این اساس پیشنهاد می‌شود که در سنجش اختلاط کاربری، بر اساس ماهیت موضوعی که در حال بررسی است، نسبت به وزن‌دهی به کاربریهای مختلف بر اساس اهمیت آن اقدام نمود.
کنعانپور و همکاران (1400)، در پژوهشی به سنجش اختلاط کاربری اراضی شهری و تکنیک‌های آمار فضایی در برنامه‌ریزی توسعۀ پایدار شهری (مطالعه موردی: شهر اردبیل) پرداختهاند. نتایج این پژوهش نشان داد که اختلاط کاربری بر اساس شاخص آماره کانونی در حد پایین است و اختلاط کاربری براساس شاخص دسترسی کاربری مسکونی به سایر کاربریها فاصلۀ بین مقدار دامنه‌های مورد نظر در شهر اردبیل زیاد نبوده و در حد متعادل است ولی مقدار مطلوب فاصله در حد پایین است و اختلاط کاربری براساس شاخص آنتروپی نشان دهندۀ تفاوت چشمگیر در یکنواختی و ضعف در توزیع کاربریها است.
نبیل و الدایم4 (2014)، در پژوهشی با عنوان تأثیر اختلاط کاربری بر سرمایه اجتماعی برای سنجش اختلاط کاربری از شاخص های آنتروپی، دسترسی و نسبت کاربری به واحد مسکونی بهره بردهاند. نتایج این تحقیق بیانگر تأثیر اختلاط کاربری بر سرمایۀ اجتماعی در 6 محلۀ منتخب در قاهره بوده است.
ژانگ و ژائو5 (2017)، در پژوهشی به بررسی تأثیر اختلاط کاربری زمین بر مصرف انرژی سفر شهروندان در پکن پرداخته اند. سه نوع کاربری اراضی از نظر اثرات آن ها بر مصرف انرژی سفر ساکنان مورد بررسی قرار می گیرد. نتایج نشان می دهد که تنوع استفاده از زمین بالا و تعادل مشاغل خوب- مسکن به طور قابل توجهی سفرها را کاهش میدهد. جالب توجه است که مناطق خردهفروشی و مسکن بسیار ناهمگن ممکن است استفاده از انرژی سفر بالایی داشته باشند، زیرا ساکنان به احتمال زیاد به خرید میروند.
ایانیلو و فاسولینو6 (2021 )، در پژوهشی با عنوان ترکیب کاربری زمین و پایداری شهری: مزایا و تجزیه و تحلیل شاخص ها با هدف تعریف یک یا چند شاخص است که بتواند تنوع خاک را از طریق کاربرد آنها در مناطق مختلف نشان ده را انجام دادند. نتایج این پژوهش نشان داد که برخی از شاخصهای تحلیل‌شده در بازنمایی پدیده میکسیتا نسبت به سایرین مؤثرتر هستند. بنابراین، تحقیقات گسترده، به ویژه برای کسانی که در مورد مخلوط اجتماعی هستند، توصیه می شود. با وجود این، نتایج نشان میدهد که برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح دستگاه‌های شهری با افزایش پایداری و کارایی شهری سکونتگاه‌ها، مجموعه‌ای از مزیت‌ها را به همراه دارد.
روش تحقیق
تحقیق حاضر از لحاظ روش، از نوع روش های توصیفی- تحلیلی است و از لحاظ هدف، كاربردي است. جامعه آماری این پژوهش مناطق 22 گانه کلانشهر تهران میباشد. روشهای جمعآوری اطلاعات و داده‌ها به‌صورت اسنادی (آمارنامه شهرداری و طرح تفصیلی) است. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها و اطلاعات به دست آمده از مدلهای آنتروپی شانون، تحلیل رابطه خاکستری، شانون وینر و غالبیت سیمپسون در نرمافزار ARC/GIS استفاده گردیده است. به طوریکه برای تحلیل و نمایش وضعیت اختلاط کاربری اراضی در سطح 22 منطقۀ کلانشهر تهران از مدل شاخص تنوع شانون- وینر7 و جهت تعیین شاخص غالیبت از مدل سیمپسون استفاده شد. مقدار شاخص شانون وینر بین 0 تا 5 است. اگر تمام مناطق در یک نمونهبرداری از یک‌گونه یا کاربری باشند مقدار این شاخص صفر و اگر از گونه‌ها یا کاربریهای مختلف باشند مقدار این شاخص پنج خواهد شد. مقدار سیمپسون عددی بین 0 تا 1 است، هرچه به صفر نزدیکتر باشد غالبیت کاربری کمتر و هرچه به یک نزدیکتر شود قابلیت کاربری بیشتر است. در ادامه برای پهنهبندی مناطق 22 گانه از روش آنتروپی شانون و تحلیل رابطه خاکستری استفاده گردیده است.
قلمرو تحقیق
کلانشهر تهران بهعنوان پایتخت اداری - سیاسی کشور ایران بر طبق نتایج سرشماری نفوس و مسکن سال 1395 دارای 8737510 نفر جمعیت است. کل محدوده قانونی این کلانشهر با مساحت بالغ‌بر 117669615 مترمربع به 22 منطقه، 123 ناحيه، 353 محله تقسيم ميشود. در پهنۀ داخلی محدودۀ قانونی شهر تهران 31348 بلوک و 927079 قطعه وجود دارد، همچنین در این راستا 140524514 مترمربع معادل 23 درصد از محدودۀ قانونی شهر به معابر اختصاص یافته است.
شکل 4. نقشه موقعیت جغرافیایی شهر تهران در استان تهران
برگرفته از: ترسیم نگارندگان، 1402
یافتهها
- تنوع و غالبیت سایر کاربریها (ویژه) به تفکیک مناطق 22 گانۀ کلانشهر تهران
با استفاده از مدل شاخص تنوع شانون وینر (H) و شاخص غالبیت سیمپسون (D)، وضعیت تنوع و غالبیت کاربری سایر کاربریها به تفکیک 22 منطقۀ کلانشهر تهران محاسبه گردید. نتایج جدول شمارۀ (3)، نشان میدهد منطقۀ 3 با میزان شاخص تنوع (496/0) و شاخص غالبیت سیمپسون (059487/0) در جایگاه اول قرار دارد. مناطق 20 و 19 هم به ترتیب با میزان شاخص تنوع (395/0) و (304/0) و شاخص غالبیت سیمپسون (019127/0) و (007362/0) در جایگاه دوم و سوم قرار گرفته‌اند. در سوی دیگر منطقۀ 8 با کمترین میزان شاخص تنوع (022/0) و شاخص غالبیت سیمپسون (000006/0) در جایگاه آخر قرارگرفته است.
جدول 3. میزان تنوع و غالبیت سایر کاربریها به تفکیک مناطق 22 گانۀ کلانشهر تهران
منطقه | درصد (مساحت مترمربع) | فراوانی نسبی (Pi) | log2 Pi | Pi*log2 Pi | میزان H (0-5) | میزان D (0-1) | رتبه |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
منطقه 1 | 35/3 | | | | | | 4 |
منطقه 2 | 27/2 | | | | | | 3 |
منطقه 3 | 39/24 | | | | | | 6 |
منطقه 4 | 05/1 | | | | | | 4 |
منطقه 5 | 49/0 | | | | | | 5 |
منطقه 6 | 66/0 | | | | | | 8 |
منطقه 7 | 59/0 | | | | | | 12 |
منطقه 8 | 25/0 | | | | | | 10 |
منطقه 9 | 65/2 | | | | | | 21 |
منطقه 10 | 35/3 | | | | | | 15 |
منطقه 11 | 27/2 | | | | | | 18 |
منطقه 12 | 77/2 | | | | | | 13 |
منطقه 13 | 89/0 | | | | | | 16 |
منطقه 14 | 45/1 | | | | | | 9 |
منطقه 15 | 86/5 | | | | | | 7 |
منطقه 16 | 03/1 | | | | | | 19 |
منطقه 17 | 72/0 | | | | | | 20 |
منطقه 18 | 82/2 | | | | | | 2 |
منطقه 19 | 58/8 | | | | | | 22 |
منطقه 20 | 83/13 | | | | | | 11 |
منطقه 21 | 08/4 | | | | | | 17 |
منطقه 22 | 37/5 | | | | | | 14 |
کل | 100 | - | - | | | 93 | - |
برگرفته از: یافتههای پژوهش، 1402
با این نتایج میتوان گفت که تنوع سایر کاربریها و غالبیت آن در مناطق 3، 20 و 19 کلانشهر تهران بیشتر از سایر مناطق است و از لحاظ جغرافیایی این تنوع و غالبیت از مناطق جنوبی به سمت شمالی و مرکزی و از غرب به سمت شرق سیر نزولی دارد.
شکل 4. وضعیت مناطق 22 گانۀ کلانشهر تهران ازنظر تنوع و غالبیت سایر کاربریها
برگرفته از: یافتههای پژوهش، 1402
- پهنهبندی مناطق 22 گانۀ کلانشهر تهران ازلحاظ تنوع و اختلاط کاربریهای شهري
در این پژوهش براي تعيين اولويت مناطق 22 گانۀ تهران بر اساس تنوع و اختلاط کاربریهای شهري و اوزان هر يك از اين نسبتها، از تحليل رابطۀ خاكستري استفاده شده است. ايجاد رابطۀ خاكستري چيزي جزء همان مفهوم ماتريس تصميم در تكنيك ويكور و تاپسيس نيست. بنابراین در گام اول این پژوهش برای بررسی و اولویتبندی مناطق وزن، 19 شاخص (کاربریها) تفکیک و 22 منطقۀ مورد استفاده در این پژوهش با استفاده از روش آنترویی شانون اندازهگیری شد (شکل 5).
شکل 5. اوزان شاخصهای مورد مطالعه با استفاده از آنتروپی شانون تعمیمیافته
برگرفته از: یافتههای پژوهش، 1402
زماني كه واحدهاي اندازهگيري عملكرد شاخصهاي مختلف متفاوت‌اند، ممكن است تأثير برخي از شاخصها ناديده گرفته شود. همچنين زماني كه برخي شاخصهاي عملكرد از دامنۀ گستردهاي برخوردارند، ممكن است چنين اتفاقي روي دهد. همچنين اگر هدف يا جهت اين شاخصها تفاوت داشته باشند، نتايج نادرست در تحليلها به وجود ميآيد. بنابراين، مقادير شاخصهاي ارزيابي عملكرد براي هر مناطق در گام اول پژوهش به يك توالي قابل قياس تبديل گردید و در ادامه فرآيند نرمالايز انجام خواهد شد. بنابراین برای ارزیابی برخورداری هر مناطق، اگر m منطقه و n شاخص وجود داشته باشد، i امین منطقه میتواند به‌صورت (yi1,yi2,..,yij,…,yin)Yi = بیان گردد، به‌طوری‌که yij مقدار شاخص j برای منطقه i میباشد (جدول4). با توجه به بزرگ بودن ماتریس از آوردن ماتریسهای مراحل شش‌گانه تکنیک رابطۀ خاکستری فقط ماتریس تصمیمگیری و رتبه‌بندی نهایی آورده شده است. در نهایت پهنهبندی برحسب رتبۀ رابطۀ خاکستری برای مناطق 22 گانه کلانشهر تهران از لحاظ برخورداری از تنوع و اختلاط کاربریهای شهری طبق جدول (4) به دست آمده است.
جدول 4. رتبۀ خاکستری مناطق 22 گانۀ کلانشهر تهران از لحاظ تنوع کاربریهای شهری
رتبه خاکستری | واحدهای ارزیابی | امتیاز خاکستری | پهنه | رتبه خاکستری | واحدهای ارزیابی | امتیاز خاکستری | پهنه |
1 | منطقه 4 | 5902/0 | خیلی زیاد | 12 | منطقه 12 | 3905/0 | کم |
2 | منطقه 1 | 5519/0 | 13 | منطقه 11 | 3822/0 | ||
3 | منطقه 5 | 4998/0 | زیاد | 14 | منطقه 7 | 3802/0 | |
4 | منطقه 2 | 4882/0 | 15 | منطقه 19 | 3676/0 | ||
5 | منطقه 3 | 4534/0 | متوسط | 16 | منطقه 20 | 3670/0 | |
6 | منطقه 9 | 4340/0 | 17 | منطقه 14 | 3169/0 | خیلی کم | |
7 | منطقه 6 | 4292/0 | 18 | منطقه 13 | 3104/0 | ||
8 | منطقه 22 | 4252/0 | 19 | منطقه 21 | 3103/0 | ||
9 | منطقه 18 | 4130/0 | 20 | منطقه 10 | 3086/0 | ||
10 | منطقه16 | 4124/0 | 21 | منطقه 8 | 3066/0 | ||
11 | منطقه 15 | 4062/0 | 22 | منطقه 17 | 3052/0 |
برگرفته از: یافتههای پژوهش، 1402
|
|
شکل 7. رتبه مناطق 22 گانۀ کلانشهر تهران ازلحاظ تنوع کاربریها |
شکل 8. پهنهبندی مناطق 22 گانۀ کلانشهر تهران از لحاظ تنوع و اختلاط کاربریها
برگرفته از: یافتههای تحقیق، 1402
- جایگاه کاربریهای شهري از نظر تنوع و غالبیت در مناطق 22 گانۀ کلانشهر تهران
همان‌طور که در مطالب بالا، تنوع یا اختلاط و غالبیت کاربریها با استفاده از مدل شاخص تنوع شانون وینر (H) و شاخص غالبیت سیمپسون (D)، برای 22 منطقۀ کلانشهر تهران مورد بررسی قرار گرفت در ادامه با توجه به نتایج حاصله با استفاده از تکنیک تصمیمگیری چند معیاره رابطۀ خاکستری اقدام به رتبه‌بندی و پهنهبندی مناطق گردید. در این بخش در ادامه به بررسی و رتبۀ کاربری 19 گانه از نظر تنوع یا اختلاط و غالبیت بررسی شده پرداخته شده است. نتایج به دست آمده از جدول (5)، نشانگر این است که رتبۀ کاربریها از نظر تنوع و غالبیت تقریباً باهم فرق دارند. به طوری که کاربری پارکینگ عمومی و پایانه با کسب بیشترین میزان شاخص تنوع شانون وینر (4/4) و شاخص غالبیت سیمپسون (95/0) در جایگاه اول قرارگرفته است. به عبارت دیگر این کاربری تنوع و غالبیت بیشتری را در بین کاربریهای شهری کلانشهر تهران دارد. بعد از این، کاربری مذهبی از نظر تنوع در جایگاه دوم و کاربری مسکونی از نظر غالبیت در جایگاه دوم قرار گرفته‌اند. در سوی دیگر کاربری انتظامی با کسب کمترین میزان شاخص تنوع شانون وینر (46/2) و شاخص غالبیت سیمپسون (68/0) در جایگاه آخر قرارگرفته است.
جدول 5. جایگاه کاربریهای شهری از نظر تنوع و غالبیت در کلانشهر تهران
رتبه تنوع | تنوع (0-5) | کاربری |
| کاربری | غالبیت (0-1) | رتبه غالبیت |
|---|---|---|---|---|---|---|
1 | 4/4 | پارکینگ عمومی‌و پایانه |
| پارکینگ عمومی‌و پایانه | 95/0 | 1 |
2 | 12/4 | مذهبی | مسکونی | 93/0 | 2 | |
2 | 12/4 | شبکه معابر و حریم‌ها | شبکه معابر و حریم‌ها | 93/0 | 2 | |
4 | 98/3 | بهداشتی-درمانی | مذهبی | 93/0 | 2 | |
5 | 95/3 | ورزشی | بهداشتی-درمانی | 92/0 | 5 | |
6 | 91/3 | تأسیسات و تجهیزات عمومی | تجاری | 91/0 | 6 | |
7 | 86/3 | مسکونی | تأسیسات و تجهیزات عمومی | 91/0 | 6 | |
8 | 78/3 | آموزشی | ورزشی | 91/0 | 6 | |
8 | 78/3 | تجاری | سایر کاربریها | 90/0 | 9 | |
10 | 61/3 | اداری | فرهنگی | 89/0 | 10 | |
11 | 53/3 | پارک و فضای سبز | صنعتی و کارگاهی | 88/0 | 11 | |
12 | 3.5 | فرهنگی | اداری | 88/0 | 11 | |
13 | 45/3 | صنعتی و کارگاهی | آموزشی | 88/0 | 11 | |
14 | 39/3 | آموزش عالی | پارک و فضای سبز | 87/0 | 14 | |
15 | 3.29 | حملونقل و انبار | آموزش عالی | 86/0 | 15 | |
16 | 287/3 | سایر کاربریها | حملونقل و انبار | 83/0 | 16 | |
17 | 02/3 | تفریحی | تفریحی | 82/0 | 17 | |
18 | 01/3 | پذیرائی و جهانگردی | پذیرائی و جهانگردی | 81/0 | 18 | |
19 | 46/2 | انتظامی | انتظامی | 68/0 | 19 |
برگرفته از: یافتههای پژوهش، 1402
بحث و نتیجه‌گیری
این مقاله با هدف سنجش و ارزیابی مناطق 22 گانۀ کلانشهر تهران از لحاظ تنوع و اختلاط کاربریهای شهري مورد بررسی قرار گرفت. نتایج این پژوهش نشان داد که رتبۀ کاربریها از نظر تنوع و غالبیت تقریباً باهم فرق دارند. به طوری که کاربری پارکینگ عمومی و پایانه با کسب بیشترین میزان شاخص تنوع شانون وینر (4/4) و شاخص غالبیت سیمپسون (95/0) در جایگاه اول قرارگرفته است. به عبارت دیگر این کاربری تنوع و غالبیت بیشتری را در بین کاربریهای شهری کلانشهر تهران دارد. بعد از این، کاربری مذهبی از نظر تنوع در جایگاه دوم و کاربری مسکونی از نظر غالبیت در جایگاه دوم قرار گرفته‌اند. در سوی دیگر کاربری انتظامی با کسب کمترین میزان شاخص تنوع شانون وینر (46/2) و شاخص غالبیت سیمپسون (68/0) در جایگاه آخر قرارگرفته است. با این نتایج سطح غالب تنوع و اختلاط کاربری در بین مناطق 22 گانه متوسط، خیلی کم و کم است. به توجه به شکل پهنهبندی مناطق 22 گانه از لحاظ تنوع و اختلاط کاربریهای شهري، نا عدالتی فضایی در بین مناطق کاملاً مشهود است و همچنین از لحاظ جغرافیایی توزیع فضایی برخورداری از تنوع و اختلاط كاربريها تقریباً جهت شمالی به جنوبی دارد و بیشتر مناطق در خوشه خیلی کم و کم در جنوب و جنوب شرق کلانشهر تهران قرار دارند. این نتایج به دست آمده از تنوع و اختلاط کاربریها تأیید کنندۀ نتایج توزیع سرانه‌های کاربری شهری در بین مناطق 22 گانه است. امتداد بر این طبق اطلاعات به دست آمده در کلانشهر تهران، بیش از 34 درصد کاربری اراضی مربوط به بخش کاربری مسکونی است. این میزان اندکی کمتر از متوسط کلانشهرهای دنیا بوده و از عوامل اصلی آن میتوان به وجود تعداد ساختمانهای بلندمرتبۀ مسکونی و همچنین وجود اراضی خالی بایر و فضای سبز در برخی مناطق پیرامونی شهر اشاره کرد. بعد از کاربری مسکونی، کاربری شبکۀ معابر، خیابانها و حرایم با 6/19 درصد در رتبۀ بعدی قرار دارد. کاربری سوم، فضای سبز و پارکها می باشند. این کاربری با نسبت 48/9 درصد از فضای کل شهر، در رتبۀ سوم کاربری اراضی قرار دارد. کاربری حملونقل و انبار با نسبت 41/5 درصد در رتبۀ چهارم قرار دارد. این کاربری شامل انبارها و فضاهای عمومی متعلق به حملونقل شهری و بین‌شهری است. این مقدار فضای کاربری برای حملونقل و انبار بسیار زیاد است. انتظار میرود با برنامه‌ریزی صحیح، این نوع کاربریها را به سمت شبکۀ معابر و پایانه و پارکینگ هدایت کنند. رتبۀ پنجم متعلق به کاربری صنعتی و کارگاهی با نسبت 97/4 درصد میباشد. این کاربری عمدتاً متعلق به کارگاه‌های تولیدی کوچک و متوسط است و با سهم نسبتاً بالایی در سطح شهر به‌ویژه مناطق پیرامونی شهر قرار دارد. بعد از آن کاربری انتظامی با نسبت 08/4 درصد در رتبۀ ششم قرار دارد. این کاربری علاوه بر کلانتریها، پاسگاه‌ها و مراکز امنیت شهری، به کاربریهای نظامی مانند پادگانهای نظامی و آموزشی نیز اختصاص دارد که عمدتاً باید خارج از محدودۀ شهری قرار گیرند. به همین خاطر، نمی‌توان گفت که این مقدار کاربری برای شهر تهران خوب و استاندارد است. بعد از آن کاربری تجاری با 64/2 درصد قرار دارد. این کاربری بیشتر شامل مغازهها، فروشگاه‌ها و شرکتهای تجاری و خدماتی خصوصی و تعاونی است. از این نظر، تهران یکی از کوتاهترین شهرهای دنیا است. متوسط طبقات تجاری کمتر از 2 طبقه است. بعد از آن کاربری آموزشی با نسبت 09/2 درصد قرار دارد. این کاربری شامل، مراکز پیش‌دبستانی، مدارس ابتدایی، آموزش متوسطه اول و دوم و مدارس شبانهروزی وابسته به وزارت آموزش‌وپرورش هستند. متأسفانه کاربریهای آموزشی در کشور فضای مناسبی دارند و فقط به امور درسی مربوط شده و فضاهای ورزشی، سرگرمی و آزمایشگاهی در آن بسیار ناچیز است و این مقدار کاربری برای شهر تهران، بسیار پایین است. کاربری اداری با نسبت 44/1 درصد در رتبۀ دهم قرار دارد. این کاربری بیشتر شامل ساختمانهای دولتی، وزارت خانه‌ها، سفارتخانه‌ها و ... است. استاندارد مشخصی برای سطح و نسبت کاربری اراضی در دنیا وجود ندارد و بیشتر کاربریها را از روی سرانه استاندارد میسنجد. بعد از آن کاربری پارکینگ و پایانه با نسبت 27/1 درصد و کاربری آموزش عالی با 26/1 درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. کاربری آموزش عالی بیشتر شامل مراکز علمی وابسته به وزارت علوم و دانشگاه آزاد اسلامی است. در نهایت کاربری تأسیسات و تجهیزات با نسبت 96/0 درصد، کاربری ورزشی با نسبت 93/0 درصد، بهداشتی- درمانی با نسبت 81/0 درصد، فرهنگی با نسبت 75 درصد، مذهبی با نسبت 418/0 درصد، تفریحی با نسبت 417/0 درصد و پذیرائی و جهانگردی با نسبت 16/0 درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. بدین ترتیب در شهر تهران، بیشترین کاربری متعلق به کاربری مسکونی و کمترین نیز متعلق به کاربری پذیرائی و جهانگردی است.
بر اساس نتایج تحقیق، آنچه در حوزۀ برنامهریزي شـهري مناطق 22 گانۀ کلانشهر تهران مـورد توجه قرار می گیرد افزایش اختلاط و ترکیب کاربريهاي زمـین اسـت. بـدین منظـور لازم است از سوي مسئولان محلی و ساکنان، اقدامات هماهنگ صورت گیـرد. بـدین ترتیـب که مسئولان از طریق ارائۀ آموزشهاي عمومی سطح پذیرش کاربري هاي مخـتلط در شهر را ارتقاء دهند. همچنین محركهاي سرمایهگذاريهاي دولتی و خصوصـی را بـراي تشویق اختلاط کاربري بیشتر ارائه نمایند. سیستم حمل و نقـل عمـومی را به گونـهاي طراحی کنند که مشوقی در جهت اختلاط هر چه بیشتر کاربريها باشد و سـاکنان شـهر را به نزدیکی محل کار و سکونت سوق داده و به این منظور مشـوقها و حمایتهاي مالی لازم را انجام دهند.
حامی مالی
بنا به اظهار نویسنده مسئول، این مقاله حامی مالی نداشته است.
سهم نویسندگان
پژوهش این مقاله مستخرج از کار گروهی است. کارهای میدانی، تحلیل و نگارش مقاله توسط نویسنده اول، دوم و سوم مقاله انجام شده است و صحت، تأئید و راهنمایی در تدوین مقاله توسط نویسنده چهارم صورت گرفته است.
تضاد منافع
نویسندگان اعلام میدارند که هیچ تضاد منافعی در رابطه با نویسندگی و یا انتشار این مقاله ندارند.
تقدیر و تشکر
نویسندگان، از همه افراد، به دلیل مشاوره و راهنمایی علمی و مشارکتشان در این مقاله تشکر و قدردانی مینمایند.
منابع
اسمعیل پور، نجما، کارآموز، الهام و فخارزاده، زهرا. (1394). ارزیابی اختلاط کاربری در فضای شهری خیابان و راهکارهای ارتقای آن (مورد نمونه: خیابان کاشانی در بافت میانی شهر یزد)، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 30(3)، 24-1.
پورمحمدی، محمدرضا، صدر موسوی، میر ستار و حسین آبادی، سعید. (1394). ارزیابی الگوی اختلاط کاربری زمین در محلات شهر سبزوار، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 6(22)، 53-34.
حسینی، سیدهادی. (1399). بررسی تطبیقی نتایج روشهای مختلف در سنجش اختلاط کاربری اراضی در شهر مشهد، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 11(40)، 20-1.
خاکساری، علی، عظیمی، میترا و خاکی، ادریس. (1397). بررسی تأثیر اختلاط کاربری ها بر تولید سفر در محله های شهری ( نمونه موردی: محله های 5 و 6 شهر بانه)، فصلنامه برنامه ریزی توسعه شهری و منطقه ای، 3(5)، 27-1.
عزت‌پناه، بختیار، سبحانی، نوبخت و رشیدی ابراهیم حصاری، اصغر. (1394). بررسی نحوه توزیع عوامل کاربری اراضی شهری در طرح‌های توسعه شهری از منظر عدالت اجتماعی (مطالعه موردی: شهر شاهین‌دژ )، فصلنامه علمی پژوهش های بوم شناسی شهری، 6(12)، 64-49.
قنبری، ابوالفضل و واعظی، موسی. (1402). ارزیابی تأثیر اختلاط کاربری اراضی شهری بر مصرف انرژی با تأکید بر حمل و نقل (مطالعه موردی: شهر تبریز)، مجله مهندسی جغرافیای سرزمین، 7(3)، 588-569.
قهرمانی، مریم، پورجعفر، محمدرضا و سعیدی رضوانی، نوید. (1399). توسعه مدل آنتروپی شانون- وینر بر مبنای پارادایم‌های توسعه شهری مبتنی بر اختلاط کاربری زمین شهری، فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی شهری، 11(43)، 192-179.
کریمی، محمد، طالعی، محمد و جوادی، قاسم. (1392). ارزیابی کاربرد شاخصهای تعیین تنوع در اختلاط کاربریهای شهری (مطالعه موردی: نواحی و محلات منطقه هفت شهرداری تهران)، مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 4(16)،46-23.
کنعانپور، عبداله، معصومی، محمدتقی و نظم فر؛ حسین. (1400). کاربست شاخصهای سنجش اختلاط کاربری اراضی شهری و تکنیک‌های آمار فضایی در برنامه‌ریزی توسعه پایدار شهری (مطالعه موردی: شهر اردبیل)، مطالعات محیطی هفت حصار، 10(37)، 136-121.
References
Esmaeelpour, N., karamooz, E., Fakharzadeh, Z. (2015). Assessment of Mixed Use Status in Urban Street and Strategies for It's Promote (Case Study: Kashani Street in Middle Texture of Yazd City). Geographical Researches, 30(3), 1-24. (in Persian)
evidence from Beijing. Transportation Research Part D: Transport and Environment, 57, 224-236.
Ezzatpanah, B., Sobhani, N., Rashidi Ebrahimhesari, A. (2015). Investigating the Distribution of Urban Land Use in Urban Development Projects in Terms of Social Justice, Case Study: Shahindezh City. Journal of Urban Ecology Researches, 6(12), 49-64. (in Persian)
Gehrke, S. R., Clifton, K. J. (2016). Toward a spatial-temporal measure of land-use mix. The Journal of Transport and Land Use, 9(1), 171-186.
Ghahremani, M., Pourjafar, M., saeidi rezvani, N. (2021). Development of Shannon-Weaner Entropy Model Based on Urban Development Paradigm Based on Urban Mixed Land Use, Research and Urban Planning, 11(43), 179-192. (in Persian)
Ghanbari, A., Vaezi, M. (2023). An Evaluation of the Effect of Urban Land use Mixed on Energy Consumption Emphasizing Transportation (Case study: Tabriz city), Geographical Engineering of Territory, 7(3), 569-588. (in Persian)
Gray, R. (2002). The Social Accounting Project and Accounting Organization and Society Privileging Engagement, Imaginings, New Accounting and Pragmatism Over Critique?
Hirt, S. A. (2016). Rooting out mixed use: Revisiting the original rationales. Land Use Policy, 50, 134-147.
Hoppenbrouwer, E., E. Louw, E. (2005): Mixed-use Development: Theory and Practice in Amsterdam’s Eastern Docklands, European Planning Studies, 13(7), 967-983.
Hosseini, S. H. (2020). A comparative analysis on the results of different methods in assessment land use mix in Mashhad. Journal of Arid Regions Geographic Studies, 11(40), 1-20. (in Persian)
Iannillo A, Fasolino I. (2021). Land-Use Mix and Urban Sustainability: Benefits and Indicators Analysis. Sustainability. 13(23), 13460.
Kananpour A, Masoumi, M. T., Nazmfar, H. (2021). Using Urban Mixed Land use Measuring Indices And Spatial Statistics Techniques In Urban Sustainable Development Planning (Case Study: Ardabil City). Haft Hesar Journal of Environmental Studies, 10 (37), 121-136. (in Persian)
Karimi, M., Taleai, M., Javadi, G. (2013). Evaluating various criteria for determining diversity of urban Mixed Land Use via GIS (Case Study: neighborhoods and districts of Tehran Municipality No.7), Journal of Urban Regional Studies and Research, 4(16), 23-46. (in Persian)
Khaksari, A., Azimi, M., Khaki, E. (2020). The Impact of Land Use Mixing on Travel Production in Urban Neighborhoods (Case Study: Neighborhoods 1 and 2 of Baneh City), Quarterly Journals of Urban and Regional Development Planning, 3(5), 1-27. (in Persian)
Koster, H. R., Rouwendal, J. (2012). The impact of mixed land use on residential property values. Journal of Regional Science, 52(5), 733-761.
Lipst, S. (2002), Sociology groups and social inequalities, Javad. Afsharkohan translate, publish, Nika, Tehran.
Nabil, N. A., Eldayem, G. E. Abd. (2014). Influence of mixed land-use on realizingthe social capital, HBRC Journal, 52(2), 1-14.
Pour Mohammadi, M. R., Sadr Mousavi, M. S., Hossein Abadi, S. (2016). Evaluation of land use mixture in neighborhoods of Sabzevar city. Journal of Arid Regions Geographic Studies, 6(22), 34-53. (in Persian)
Rowley, A. (2010). Mixed-use Development: Ambiguous concept, simplistic analysis and wishful thinking? Planning Practice & Research, 11(1), 85-98.
Van Den Hoek, J. W. (2008). The MXI (Mixed-use Index) as tool for urban planning and analysis. Corporations and Cities: Envsioning Corporate Real Estate in the Urban Future, Brussels, Belgium.
Vreeker, R., De Groot, H. L. F., Verhoef, E .T. (2004). Urban Multifunctional Land Use: Theoretical and Empirical Insights on Economies of Scale, Scope and Diversity, Built Environment, 30(4), 289-30.
Zhang, M., Zhao, P. (2017). The impact of land-use mix on residents' travel energy consumption: New evidence from Beijing. Transportation Research Part D: Transport and Environment, vol 57, 224-236.
[1] . Handy
[2] . Ewing
[3] . Saelens
[4] . Nabil and Eldayem
[5] . Zhang & Zhao
[6] . De Lisle and Grissom
[7] . Shanon,Weiner