تحلیلی بر نقش اقتصاد نفتی در تحولات فضایی شهرها (مطالعه موردی: بندر ماهشهر)
محورهای موضوعی : برنامه ریزی فضایی
آرش قاسم پور
1
(گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران)
آزاده اربابی سبزواری
2
(گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران)
ناصر عبادتی
3
(گروه زمین شناسی، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران)
فاطمه ادیبی سعدی نژاد
4
(گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران)
مریم رستم پیشه
5
(گروه معماری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران)
کلید واژه: اقتصاد نفتی, تحولات فضایی, شهرهای صنعتی, طرح تفصیلی, بندر ماهشهر,
چکیده مقاله :
نفت به‌عنوان یکی از منابع اصلی درآمدی کشور، نقش قابل توجهی بر تحولات فضایی شهرها داشته است. بندر ماهشهر هم به‌عنوان یکی از شهرهای استان خوزستان از این قاعده مستثنی نیست. از این رو به دلیل نزدیکی به معادن نفت و گاز تحت تأثیر این صنعت (صنعت نفت) قرار گرفته است. گسترش کالبدی- فضایی بندر ماهشهر در مدتی کوتاه متأثر از استقرار حجم عظیمی از صنایع و پتروشیمی ها، سبب افزایش مهاجرپذیری و گسترش ساخت‌وسازهای بی سابقه ای گردید. لذا مسئله اساسی پژوهش حاضر: تحلیلی بر نقش اقتصاد نفتی در تحولات فضایی بندر ماهشهر می باشد. با توجه نقش قابل توجه نفت در تحولات فضایی شهرها، این پژوهش با هدف ارزیابی روند تحولات فضایی بندر ماهشهر در ادوار مختلف انجام شده است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی و از نظر هدف گذاری كاربردي است. در اين پژوهش با توجه به مطالعات طرح‌های جامع و تفصیلی، عکس‌های هوایی موجود و استفاده از نرم افزار هایGoogle Earth و Arc/Gis10.8 به ارزیابی روند تحولات فضایی بندر ماهشهر طی سال های 1309 تا 1401 پرداخته شد. یافته ها حاکی از آن است که نفت، نقش قابل توجهی بر تحولات فضایی بندر ماهشهر داشته است و بیشترین فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی در این شهر به دلیل وابستگی به صنعت نفت صورت گرفته است. بنابراین، سود و زیانی که از فعالیت این صنعت به دست می‌آید، نقش مهمی در تحولات فضایی این شهر داشته است. نتایج این پژوهش نشان داد تا سال 1309 روند تحولات فضایی بندر ماهشهر شامل بخش ماهشهر قدیم و بخش ناحیه صنعتی بوده است و این شهر طی سال‌های 1364 تا 1386 با بیشترین روند تحولات فضایی در محدوده طرح تفصیلی با مساحتی برابر 04/731 هکتار و در خارج از محدوده طرح تفصیلی با مساحتی برابر 16/686 هکتار در شمال غرب، جنوب، غرب و جنوب غرب همراه بوده است.
Oil, as one of the country's main sources of income, has played a significant role in the spatial evolution of cities. Bandar Mahshahr, as one of the cities of Khuzestan province, is no exception to this rule. Therefore, due to its proximity to oil and gas mines, it has been affected by this industry (oil industry). The physical-spatial expansion of Mahshahr port in a short period of time was influenced by the establishment of a huge amount of industries and petrochemicals, which led to an increase in immigration and the expansion of unprecedented constructions. Therefore, the basic problem of the current research is: an analysis of the role of the oil economy in the spatial evolution of Mahshahr port Considering the significant role of oil in the spatial evolution of cities, this research has been conducted with the aim of evaluating the process of spatial evolution of Mahshahr port in different periods. The research method is descriptive-analytical and practical in terms of targeting. In this research, according to the studies of comprehensive and detailed plans, existing aerial photographs and the use of Google Earth and Arc/Gis10.8 software, the process of spatial evolution of Mahshahr port during the years 1930 to 2022 was evaluated. The findings indicate that oil has played a significant role in the spatial evolution of Mahshahr port, and most of the economic and social activities in this city have taken place due to the dependence on the oil industry. Therefore, the profit and loss obtained from the activity of this industry has played an important role in the spatial evolution of this city. The results of this research showed that until 1930, the trend of spatial developments of Mahshahr port included the old Mahshahr part and the industrial area part, and this city during the years 1985 to 2007 had the most spatial developments within the scope of the detailed plan with an area of 731.04 hectares and outside From the scope of the detailed plan, it has been associated with an area of 686.16 hectares in the northwest, south, west and southwest
ایمانی شاملو، جواد، پورجعفر، محمدرضا و رفیعیان، مجتبی. (1397). نقش مؤلفه‌های اقتصادی مبتنی بر نفت در تحولات فضایی کلان شهرهای تهران و تبریز، نشریه آمایش سیاسی فضا، 1(1)، 9-1.
ایمانی شاملو، جواد، رفیعیان، مجتبی و داداش پور، هاشم. (1395). سوداگری شهری و واگرایی فضایی تحلیل تحولات فضایی کلان شهر مبتنی بر اقتصاد نفت، فصلنامه بین المللی ژئوپلیتیک، 12(41)، 135-104.
بشارتی فر، صادق، قادری، اسماعیل و پیشگاهی فرد، زهرا. (1396). تحلیل و تبیین تأثیرات صنعت نفت بر ساختار فضایی شهر (مطالعه موردی: شهرآبادان)، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 49(3)، 673-657.
بشارتی فر، صادق، قادری، اسماعیل و پیشگاهی فرد، زهرا. (1401). نقش صنعت نفت در الگوی توسعه فیزیکی نفت شهرها (مطالعه موردی: نفت شهر آبادان)، فصلنامه علمی پژوهش آمایش محیط، 15(57)، 186-165.
بشارتی فر، صادق و میرآبادی، مصطفی. (1399). تبیین الگو و تحلیل نحوه توزیع خدمات شهری در شهرهای نفت خیز (مطالعه موردی: آبادان)، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 52(4)، 1318-1295.
پیلوار، محمد، رفیعی، حسن و عباسیان، عزت اله. (1392). رابطه وضعیت رفاه اجتماعی ایران با درآمدهای نفتی طی سال‌های 1347 تا 1387، نشریه رفاه اجتماعی، 13(49)، 87-57.
جعفری پابندی، سید محمد حسین، درسخوان، رسول و موسوی، میرسعید. (1400). تحلیل ساختاری- کارکردی مورفولوژی شهری تحت تأثیر رانت حاصل از اقتصاد نفتی ( مطالعه موردی: شهر زنجان)، فصلنامه علمی پژوهش و برنامه ریزی شهری، 12(47)، 218-203.
حجازی، نگین؛ فاضل، رضا و وحیدا، فریدون. (1394). بررسی تأثیر توسعه منطقه عسلویه بر کیفیت زندگی (با رویکرد رشد صنعتی)، فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی، 4(1)، 113-87.
حشمت زاده، محمد باقر، قایمی، یاسر و جمور، لیلا. (1396). اقتصاد سیاسی نفت و شهرنشینی در ایران (مطالعه موردی: شهرستان کرمانشاه)، نخستین همایش ملی کرمانشاه و زندگی شهری.
حیدری، محمدتقی، رشیدی ابراهیم حصاری، اصغر، رنجبرنیا، بهزاد و رحمانی، مریم. (1399). تحلیلی بر پیشران اقتصاد نفتی و تأثیرات آن بر کیفیت زیست پذیری جوامع محلی در شهرهای استخراجی (مطالعه موردی: شهر بهبهان)، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 8(4)، 760-737.
خزلی ویژنانی، سیامک، علی اکبری، اسماعیل، ادیبی سعدی نژاد، فاطمه، جودکی، حمیدرضا و توکلی نیا، جمیله. (1400). تحلیل ساختاری پیشران‌های مؤثر بر تحولات فضایی پسکرانه جنوب غرب کلان شهر تهران (مطالعه موردی: شهرستان اسلامشهر)، فصلنامه علمی برنامه ریزی منطقه ای، 11(42)، 237-220.
ذکاوت، کامران. (1390).جايگاه سازمان فضايي در طراحي شهري، فصلنامه صفه، 21(3)، 122-107.
زیاری، کرامت اله، کلانتری، محسن، زنگنه شهرکی، سعید و عالی پور، یاسر (1401)، تبیین سازمان فضایی نظام سکونتگاهی با تأکید بر نقش صنعت نفت (مطالعه موردی: خوزستان)، نشریه پژوهش های جغرافیای برنامه ریزی شهری، 10(3)، 191-171.
فرضی، شهرام و ازکیا، مصطفی. (1395). تحلیل جامعه‌شناختی پیامدهای حضور صنعت نفت بر توسعه اجتماعی- اقتصادی- فرهنگی مناطق نفت‌خیز از منظر ذینفعان محلی (مورد مطالعه: ساکنان حوزه میدان نفتی دار خوین)، نشریه توسعه محلی (روستایی- شهری)، 8(2)، 244-221.
قدمي، مصطفي، مشکيني، ابوالفضل، پژوهان، موسی و پاکدوست، نوشین. (1390). تعيين استراتژي‌هاي توسعه شهرهاي متکي بر صنعت استخراج نفت با استفاده از روش SWOT، آنالیز IEA و ماتريس QSPM ( نمونه مورد مطالعه: شهر دوگنبدان)، نشریه برنامه ریزی و آمایش فضا (مدرس علوم انسانی)، 15(3)، 58-39.
محسنی تبریزی، علیرضا و فرامرزی، فرزانه. (1391). نقش صنعت نفت در توسعه اجتماعی اقتصادی شهر گچساران از دیدگاه شهروندان، نشریه مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 4(4)، 45-35.
مختاری ملک آبادی، رضا، مرصوصی، نفیسه، حسینی، سید علی و غلامی، محمد. (1394). تحلیل اثرگذاری توسعه صنعتی بر شاخص‌های کالبدی توسعه پایدار شهری ( مطالعه موردی: شهر ساحلی- معدنی عسلویه)، فصلنامه برنامه ریزی فضایی، 5(4)، 16-1.
مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن. (1395).
مطالعات طرح تفصیلی بندر ماهشهر. (1395).
ممبنی، ایمان و کلانتری، عبدالحسین. (1399)، تجربه پایداری - ناپایداری در یک شهر نفتی (مطالعه تجربه شهری آبادان)، فصلنامه توسعه اجتماعی، 15(2)، 246-211.
منتظری، مرجان، جهانشاهلو، لعلا و ماجدی، حمید. (1396). تحولات ساختار کالبدی- فضایی شهر یزد و عوامل مؤثر بر آن، فصلنامه مطالعات محیطی هفت حصار، 6(21)، 42-27.
نژاد ابراهیمی، احد، فرشچیان، امیرحسین و خوشرخ، پیمان. (1396). بررسی چهارچوب نظری فضای شهری و تأثیرات نیروهای موجود در شکل گیری شهر (با نگرش زیبا شناختی)، فصلنامه علمی- تخصصی معماری سبز، 3(9)، 69-61.
Atkinson, A. (2008). Cities After Oil-3: Collapse And The Fate Of Cities. Journal: City: Analysis Of Urban Change, Theory, Action, 12(1), 79-106.
Besharatifar, S., Ghaderi, E. & Pishgahi Fard, Z. (2017). The study of the effects of the oil industry on the spatial structure of the city (Case Study: Abadan), Human Geography Research Quarterly, 49(3), 657-673. (in Persian)
Besharatifar, S., Ghaderi, E. & Pishgahi Fard, Z. (2022). An Analysis of the Spatial- physical Development Pattern of Industrial Cities (A Case Study of Abadan), Quarterly Journal of Environmental-based Territorial Planning, 15(57), 165-186. (in Persian)
Besharatifar, S. & Mirabadi, M. (2020). Pattern explanation and Analysis of the distribution of urban services In petroleum cities ( Case Study: Abadan), Human Geography Research Quarterly, 52(4). 1295-1318. (in Persian)
Farzi, S. & Azkia, M. (2016). Sociological analysis of oil industry consequences on the social, economic and cultural development from oil-rich regions inhabitants’ perspectives: A case study of the Darkhovein oil field indigenous, Journal of Community Development, 8(2), 221-244. (in Persian)
Gadami, M., Meshkini, A., Pajohan, M. & Pakdoost, N. (2011). Determining the development strategies of cities based on the oil extraction industry using SWOT method, IEA analysis and QSPM matrix (case study: Dogonbadan city), Space Planning and Design Journal (Humanities Faculty), The Journal of Spatial Planning, 15(3), 39-58. (in Persian)
Heidari, M.T., Rashidi, A., Ranjbarnia, B. & Rahmani, M. (2021). Explaining the drivers of oil economy and its effects on the quality of livablity of local communities in extracted cities (Case study: Behbahan), Geographical Urban Planning Research, 8(4), 737-760. (in Persian)
Hejazi, N., Fazel, R. & Vahida, F. (2015). Impacts of Economic Development of Assaluyeh on Quality of Life (by Industrial Development Approach), The Socio-Cultural Research Journal of Rahbord, 4(1), 87-113. (in Persian)
Heshmatzadeh, M. B., Qaimi, Y. & Jamour, L. (2017). Political economy of oil and urbanization in Iran (case study: Kermanshah city), The First National Conference of Kermanshah and Urban Life. (in Persian)
Imani Shamlou, J., Pourjafar, M. R. & Rafieian, M. (2018). Role of Oil-based Economic Components in Spatial Transformations of Tehran and Tabriz Metropolises, Political Organizing Of Space, 1(1), 1-9. (in Persian)
Imani Shamlou, J., Rafieian, M. & Dadashpour, H. (2016). Urban Speculation and Spatial Segregation (Analysis of Spatial Evolution of Tehran Metropolis in the Context of Oil-Based Economy), International Quarterly of Geopolitics, 12(41), 104-135. (in Persian)
Iran Statistics Center, General Population and Housing Census. (2016). (in Persian)
Jafari Pabandi, M.H., Darskhan, R. & Mousavi, M. (2022). Structural-functional analysis of urban morphology under the influence of rents from the oil economy (Case Study: Zanjan City), Research and Urban Planning, 12(47), 203-218. (in Persian)
Khezli Vizhnani, S., Ali Akbari, E., Adibi Sadinezhad, F., Jodaki, H. & Tavakolnia, J. (2021). Structural analysis of the Driving force the spatial developments of the southwest of the metropolis of Tehran Case study: Islamshahr city, Journal of Regional Planning, 11(42), 220-237. (in Persian)
Liang, S-J. (2019). Open House International; Gateshead, 44(3), 68-71.
Mahmood, H., Asadov, A., Tanveer, M., Furqan, M. & Yu, Z. (2022). Impact of Oil Price, Economic Growth and Urbanization on CO2 Emissions in GCC Countries: Asymmetry Analysis, Sustainability 2022, 14(8), 1-21.
Mahshahr port detailed design studies. (2016). (in Persian)
Mohseni Tabrizi, A. & Faramarzi, F. (2013). The Effect of Oil Industry on the Socio-economic Development of Gachsaran from Citizens’ Point of View, Journal of Iranian Social Development Studies, 4(4), 35-45. (in Persian)
Mokhtry Malek abadi, R., Marsosi, N., Hosaini, S.A. & Gholami, M. (2016). Assessing social â cultural sustainability in the extractive cities (Case: extractive city Asalooye), Spatial Planning, 5(4), 1-16. (in Persian)
Mombeni, I. & Kalantari, A. (2020). Experience Stability - Instability in an Oil City (Study of Abadan Urban Experience), Quarterly Journal of Social Development,15(2), 211-246. (in Persian)
Montazeri, M., Jahanshahlou, L. & Majdi, H. (2017). The evolution of the physical-spatial structure of Yazd city and the factors affecting it, Haft Hesar Journal of Environmental Studies, 6(21), 27-42. (in Persian)
Nejad Ebrahimi, A., Farshchian, A. & Khoshrokh, P. (2017). Investigating the theoretical framework of the urban space and the effects of existing forces in the formation of the city (with an aesthetic perspective), Green Architecture Scientific Quarterly, 3(9), 61-69. (in Persian)
Peng, Y., Fujiyama, M. & Ishida, T. (2022). Spatial Evolution of an Oil City: A Case Study of Karamay, Northwest China, Land 2022, 11(11), 1-19.
Pilvar, M., Rafiey, H. & Abbasian, E. (2013). Relationship between Social Welfare in Iran and Oil Revenues During 1374-1388, Social Welfare Quarterly, 13(49), 57-87. (in Persian)
Tan, J., Zhang, P., Lo, K., Li, J. & Liu, Sh. (2016). The Urban Transition Performance of Resource-Based Cities in Northeast China”, Sustainability, 8(10), 1-17.
Tarigan, AK.M., Samsura, D. A A., Sagala, S. & Wimbardana, R. (2017). Balikpapan: Urban planning and development in anticipation of the post-oil industry era, Cities, Volume 60, Pages 246-259.
Zekavat, K. (2011). Spatial Organization in Urban Design, Soffeh, 21(3), 107-122. (in Persian)
Zhang, J., He, X. & Yuan., X-D. (2020). Research on the relationship between Urban economic development level and urban spatial structure—A case study of two Chinese cities, Plos One, 15(7), 1-14.
Ziari, K., Kalantari, M., Zanganeh Shahraki, S. & Alipour, Y. (2022). Explanation of the spatial organization of the settlement system with an emphasis on the role of oil industry the Case study of Khuzestan provinc, Journal of Geographical Urban Planning Research, 10(3), 171-191. (in Persian)