ناپدیدشدگان در عرصة ادبیات (رمزگشایی از راز ناپدید ‌شدن برخی قهرمانان در پایان داستان‌ها)

محورهای موضوعی : اسطوره

لیلا ولی زاده پاشا ¹ , مهدی نیکمنش ²

1 - دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه الزهرا
2 - دانشیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه الزهرا

تاریخ دریافت : 1398/02/25 تاریخ پذیرش : 1398/02/25 تاریخ انتشار : 1398/02/01

کلید واژه: اسطوره, کهن‌الگو, اسطوره‌های ایرانی, ادبیات جهان, ناپدیدشدن قهرمان,

چکیده مقاله :

ناپدیدشدن قهرمانان و شخصیّت‌های داستانی، از نکات مورد توجهی است که در ادبیات ایران حضوری روشن دارد. این پژوهش با ذکر نمونه‌هایی از آثار ادبی جهان و تحلیل آن‌ها به این نتیجه می‌رسد که در ادبیات سایر ملّت‌ها نیز نمونه‌هایی مشابه با قهرمانان ناپدید شده در ادبیات ایران، یافت می‌شود و نتیجة دیگر آنکه باور‌داشت اصل ناپدیدی در همة ادوار بشری، حتّی دورة متاخّر نیز در میان همة اقوام وجود دارد. بنابراین، قدم بعدی یافتن دلیل این همسانی است که، به فرضیة ریشة مشترک در ادبیات جهان قوت می‌بخشد. نگارنده با بررسی راز ناپدید شدن قهرمانان، در شش محور و با پاسخ به این سؤالات که ناپدیدشدگان آثار ادبی، چه کسانی هستند، چه ویژگی‌هایی دارند؟ چرا ناپدید شدند؟ و چه ارتباطی میان ناپدیدشدگان با مکانی که ناپدیدی در آن صورت گرفته مثل کوه و غار و ... وجود دارد؟ سعی دارد به گونه‌ای پرده از این راز بردارد. از آنجایی که کهن‌الگوهای قهرمان، زمان، سفر، جاودانگی، مرگ و تولد دوباره، بازگشت و ... قابلیت انطباق با موضوع این پژوهش را دارد، هدف، بررسی ناپدید شدن قهرمانان بر اساس روش نقد کهن‌الگویی است که به مناسبت از نظریات یونگ، الیاده و کمبل نیز استفاده شده است .

چکیده انگلیسی:

The disappearance of the heroes and protagonists is one of the noteworthy points in Iranian fiction. At first, the current study analyzes some literary works of various nations and then, concludes that similar examples of "the disappearance of the heroes" are found in the literature of other nations. Also, it concludes that the subject has been a common theme among different ethnicities from the prehistoric to the current era. The next step is to explain the reason for this similarity, supporting the hypothesis of commonality in the literature of various nations. The authors consider the subject of "the disappearance of the heroes" from six different aspects and tries to answer these questions: What are the characters of heroes who disappear? Why do they disappear? What is the connection between the heroes and the place of disappearing (cave, mountain and etc.)? Since the subject of the present study fits well with archetypes of hero, time, journey, immortality, death and reborn, return and etc., the subject of the disappearance of the heroes and protagonists are studied by using the archetypal criticism following the theories of Jung, Eliade and Campbell.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

آیدنلو، سجّاد. 1388. از اسطوره تا حماسه (هفت گفتار در شاهنامه پژوهی). مقدّمه محمّد امین ریاحی. تهران: سخن.

اسدی طوسی. 1389. گرشاسب‌نامه. چ2. تهران: دنیای‌کتاب.

اکبری، منوچهر.1390. فردوسی‌پژوهی (مجموعه مقالات). تهران: خانه کتاب.

اوستا. 1384. گزارش و پژوهش جلیل‌دوستخواه. 2جلد. چ9. تهران: مروارید.

الیاده، میرچا. 1384. اسطورۀ بازگشت جاودانه. ترجمۀ بهمن سرکاراتی. تهران: طهوری.

ـــــــــــ . 1376. رساله در تاریخ ادیان. ترجمۀ جلال ستاری. چ2. تهران: سروش.

ـــــــــــ . 1387. شمنیسم، فنون کهن خلسه. ترجمۀ محمد کاظم مهاجری. قم: ادیان.

بری، مایکل. 1385. تفسیر مایکل‌بری بر هفت‌پیکر نظامی. ترجمۀ جلال ‌علوی‌نیا. چ1. تهران: نی.

بیرونی، ابوریحان. 1363. آثار الباقیه. ترجمۀ اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.

بهار، مهرداد. 1387. پژوهشی در اساطیر ایران. چ3. تهران: آگاه.

پور داوود، ابراهیم. 1377. یشت‌ها. تهران: اساطیر.

پورنامداریان، تقی. 1375. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی.

پینسنت، جان.1380. شناخت اساطیریونان. ترجمة محمدحسین باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

روزنبرگ، دونا. 1386. ترجمة عبدالحسین شریفیانی. چ2. تهران: اساطیر.

حسینی، مریم. 1392. «صور ازلی در ادبیات کلاسیک». هفتمین پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی. انجمن علمی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه هرمزگان. صص469-468.

حمدانی، عباس و دیگران. 1368. اسماعیلیان در تاریخ. ترجمه یعقوب‌آژند. تهران: مولا.

خاتون آبادی، افسانه.1390. «کیخسرو در آیینۀ ادبیات شرق و غرب». ادبیات تطبیقی. ش2/2 (پیاپی 4). صص47-41.

خالقی مطلق، جلال.1381. گل رنج‌های کهن (برگزیده مقالات دربارۀ شاهنامۀ فردوسی). به کوشش علی دهباشی. تهران: ثالث.

دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. 1367. زیر‌ نظر محمدکاظم‌ موسوی بجنوردی. ج1. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

رضایی، مهدی. 1384. آفرینش مرگ و زندگی در اساطیر. چ2. تهران: اساطیر.

ستاری، جلال. 1386. پیوندهای ایرانی و اسلامی اسطورۀ پارزیفال. تهران: ثالث.

سرکاراتی، بهمن. 1378. سایه‌های شکار شده (گزیده مقالات فارسی). تهران: قطره.

سروش‌نیا، بهروز.1380. جاودانان در اساطیر ایران. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی.

شمیسا، سیروس. 1374. انواع ادبی. چ3. تهران: فردوس.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1385. فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

صفا، ذبیح الله. 1390. حماسه‌سرایی در ایران. چ5. تهران: فردوس.

طاهری، محمد و حمید آقاجانی.1392. «تبیین کهن‌الگوی سفر قهرمان بر اساس آرای یونگ و کمبل در هفت خوان رستم». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش32. س9. ص173.

عهد عتیق و عهد جدید. 1388. ترجمۀ فاضل‌خان همدانی. چ3. تهران: اساطیر.

غلام‌زاده، داوود. 1389. «بازنمایی اسطورۀ صعود در شاهنامۀ فردوسی». شعر پژوهی. ش3. صص112-108.

فردوسی، ابوالقاسم. 1369. شاهنامه. تهران.

فره‌وشی، بهرام.1380. فرهنگ فارسی به پهلوی. تهران: دانشگاه تهران.

فسایی، رستگار. 1365. اژدها در اساطیر ایران. شیراز: دانشگاه شیراز.

قائمی، فرزاد. 1391. «ویژه‌نامۀ بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی». روزنامه خراسان. ش8118 (25/2/1391).

کاسیرر، ارنست. 1387. فلسفۀ صورت‌های سمبلیک. چ2. ترجمۀ یدالله موقن. تهران: هرمس.

کامل سلیمان. 1386. یوم الخلاص (روزگار رهایی). ترجمۀ علی‌اکبر مهرپور. چ5. تهران: آفاق.

کریستن‌سن، آرتور. 1387. کیانیان. ترجمۀ ذبیح‌الله صفا. چ 7. تهران: علمی و فرهنگی.

ـــــــــــــــــ . 1336. کیانیان. ترجمۀ ذبیح‌الله صفا. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

ــــــــــــــــــ . 1389. نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایران. ترجمه و تحقیق ژاله آموزگارو احمد تفضّلی. تهران: چشمه.

کمبل. جوزف.1385. قهرمان هزار چهره. ترجمۀ شادی خسرو پناه. مشهد: گل آفتاب.

کهدویی، محمدکاظم و دیگران. 1389. «بررسی تطبیقی گزاره‌های معراج‌نامۀ کهن و مقایسۀ آنها با معراج‌نامۀ شفیعی کدکنی». جستارهای ادبی. ش168. ص5.

کی گوردن، والتر. 1370. «درآمدی بر نقد کهن‌الگویی». ادبستان فرهنگ و هنر. ترجمۀ جلال سخنور. ش16. صص31-28.

لاهیجی، شمس‌الدین محمد. 1391. مفاتیح‌الاعجاز فی شرح گلشن راز. به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی. چ4. تهران: زوّار.

لغت‌نامه دهخدا.

مباشری، محبوبه. 1390. «کیخسرو عالی‌ترین نماد حماسی». برگرفته از تارنمای راسخون به نقل از کتاب فردوسی پژوهی(مجموعه مقالات). به کوشش منوچهر اکبری. چ1. تهران: خانه کتاب.

نظامی، الیاس‌بن یوسف. 1376. هفت‌پیکر. تصحیح حسن وحید (دستگردی). به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.

ـــــــــــــــــــــــ .1373. کلیات خمسه. تهران: امیرکبیر.

نیکو بخت، ناصر و هیبت‌الله اکبری گندمانی. 1385. «بناهای اساطیری و راز جاودانگی در اسطوره‌های ملّی و مذهبی». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. ش7. ص65.

یاحقی، محمدجعفر. 1386. فرهنگ اساطیر و داستان واره‌هادرادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

یونگ، کارل گوستاو. 1377. انسان و سمبول‌هایش. ترجمۀ محمود سلطانیه.چ1. تهران: جام.

 

English source

Mackenzie, D.N. (1986). A Concise Pahlavi Dictionary. 3^rd Edition. London: Oxford University Press.

 

References

Holy Qor’ān.

Akbarī, Manūčehr. (2011/1390SH). Ferdowsī pažūhī. Tehrān: Xāne-ye Ketāb.

Avestā. (2010/1389SH). With The effort of Jalīl Dūstxāh. 9^th ed.  Tehrān: Morvārīd.

Aydanlū, Sajjād (2009/1388SH). Az ostūre tā hamāse. Tehrān: Soxan.

Barry, Michael. (2006/1385SH). Tafsīr-e Michael  Barry bar haft peykar-e Nezami (Le pavillon des sept princesses). Tr. by Jalāl Alavīniyā. 1^st ed. Tehrān:  Ney.

Bīrūnī, Abū Reyhān. (1984/1363SH). Āsār al-bāqīye. Tr. by Akbar Dānāserešt. Tehrān: Amīr Kabīr.

Campbell, Joseph. (2006/1385SH).  Qahremān-e hezār čehre (The hero with a thousand faces). Tr. by Šādī Xosrowpanā. Mashhad: Gole Āftāb.

Cassirer, Ernst. (2008/1387SH). Falsafe-ye sūrat-hā-ye sambolīk (The philosophy symbolic forms). Tr. by Yadollāh Mūqen. 2 nd ed. Tehrān: Hermes.

Chevalier, Jean  & Alain Gheerbrant. (2006/1385SH). Farhang-e Namād-hā.  Tr. by Sūdābe Fazāyelī. Tehrān: Jeyhūn.

Christensen, Arthur.  (2010/ 1389SH).   Nemūne-hā-ye naxostīn ensān va naxostīn šahrīyar (Les types du premier homme et du premierroi dans I'histoire legendaire Iraniens). Tr. by   Žāleh  -Amūzegār & Ahmad Tafazolī. Tehrān: Češme.

______________. (1957/1336SH). Kiyāniyān (les Kaynides). Tr. by Zabīhollāh Safā. Tehrān: Bongāh-e Tarjome va Našr-e Ketāb.

______________. (2008/1387SH). Kiyāniyān (les Kaynides). Tr. by Zabīhollāh Safā. 7th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Eliade, Mircea. (1997/1376SH). Resāl-e dar tārīx-e adiyān (‎Traite d'histoire des religions). Tr. by Jalāl-e Sattārī. Tehrān: Sorūš.

____________. (2005/1384SH). Ostūre-ye bāzgašt-e jāvedāne (‎The myth of the eternal return). Tr. by Bahman Sarkārāt. 2^nd ed. Tehrān: Tahūrī.

____________. (2008/1387SH). Šamanīsm fonūn-e kohan-e xalse (shamanism:archaic technigues of ecstasy). Tr. by Mohammad Kāzem Mohājerī. Qom: Adiyān.

Farahvašī, Bahrām. (2001/1380sh). Farhang-e fārī be pahlavī. Tehrān: Dānešgāh-e Tehrān.

Ferdowsī, Abolqāsem. (1989/1369SH). Šāhnāme. Tehrān: Elmī.

Hamedānī, Abbās et al. (1989/1368SH). Eamā’īlīyan dar tārīx. Tr. by Ya’qūb Āžand. Tehrān: Molā.

Hosseinī, Maryam. (2013/1392SH).  "Sovar-e Azalī dar adabiyāt-e kelasīk". Haftomīn Pašūheš-hā-ye Zabān va Adabiyāt-e Fārsī. Anjoman-e Elmī-ye Zabān va Adabiyāt-e Fārsī va Danešgāh-e Hormozgan.

Jung, Carl Gostav. (1998/1377SH). Ensān va sambol-hā-yaš (Man and his symbols). Tr. by Mahmūd Soltāniye. Tehrān: Amīrkabīr.

Kahdūei, Mohammad Kāzem etal. (2010/1389SH). "Barrasī-ye tatbīqī-ye gozāre-hā-ye me'rāj-nāme-ye kohan va moqāyese-ye ān-hā bā me'rāj-nāme-ye šafī'ī kadkanī". Jostār-hā-ye adabī. No. 168. P. 5.

Kāmel Soleymān. (2007/1386SH). Yom al-xalās (Rūzegār-e rahāei). Tr. by Alī Akbar Mehrpūr. 5^th ed. Tehrān: Āfāq.

Kay gordon, Walter. (1991/1371SH). “Darāmadī bar naqd-e kohan-olgūeī”. Adabestān-e Farhang va Honar. Tr. by Jalāl Sxanvar. No. 16. Pp. 28-31.

Lāhījī, Šams al-dīn Mohammad. (2002/1381SH).  Mafātīh al-e’jāz fī šarh-e golšan-e rāz.  Introduction,  Edition and Notes by Mohammad Rezā Barzegar Xāleqī and Effat Karbāsī. 4^th ed. Tehrān: Zovvār.

Loqat-nāme-ye Dehxodā.

Mobāšerī, Mahbūbe. (2011/1390SH). "Keyxosrow ālītarīn namād-e hemāsī". Ferdowsī pažūhī. With the effort of Manūčehr Akbarī. 1^st ed. Tehrān: Xāne-ye Ketāb.

Nezāmī, Eliyās ebn-e Yūsof. (1994/1373SH). Koliyāt-e xamse. Tehrān: Amīrkabīr.

______________________. (1997/1376SH).  Haft peykar. Ed. by Hassan Vahīd (Dastgerdī).  With the effort of Sa'īd Hamīdiyān. Tehrān: Qatre.

Nīkūbaxt, Nāser & Heybatollāh Akbarī Gandomānī. (2006/1385SH).  "Banā-hā-ye Asātīrī va rāz-e jāvdānegī dar ostūre-hā-ye mellī va mazhabī". Pašūheš-e Zabān va Adabiyāt-e Fārsī. No. 7. P.65.

Pūrdāvūd, Ebrāhīm. (1998/1377SH). Yašt-hā. Tehrān: Asātīr.

Pūrnāmdāriyān. Taqī. (1996/1375SH). Ramz va dāstān-hā-ye ramzī dar adabiyāt-e fārsī. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Qā'emī, Farzād. (2012/1391SH). "Vīže-nāme-ye Bozorgdāšt-e Hakīm Abolqāsem Ferdowsī". Xorāsān., No. 8118 (acc. 25/2/1391).

Qolāmzāde, Dāvūd.  (2010/1389SH). "Bāznamāei ostūre-ei so'ūd dar šāhnāme-ye ferdowsī". Še'r-pažūhī. No. 3.Pp. 108-112.

Rezāei, Mahdī. (2005/1384SH). Āfarīneš marg va zendegī dar asātīr. 2nd ed. Tehrān:  Asātīr.

Safā, Zabīhollāh. (2011/1390SH). Hamāse sorāei dar īrān. 5^th ed. Tehrān: Ferdows.

Šamīsā, Sīrūs. (1996/1374SH). Anvā’e adabī. 3rd ed. Tehrān:  Ferdows.

 Sarkārātī, Bahman. (2008/1387SH). Sāye-hā-Ye šekār šode. Selected Articles. Tehrān: Qatre.

Sattārī, Jalāl. (2007/1386SH). Peyvand-hā-ye īrānī va eslāmī-ye ostūre-ye pārzīfāl. Tehrān: Sāles.

Tāherī, Mohammad & Hamīd Āqājānī. (2013/1392SH). "Tab’īn-e kohan olgūy-e safare qahremān bar asās-e ārā-ye jung va campbell dar haft xān-e rostam". Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year. 9. No. 32. P. 173.

Xāleqī Motlaq, Jalāl. (2002/1381SH). Gol ranj-hā-ye kohan.  With the effort of Alī Dehbāšī. Tehrān: Sāles.

Xātūnābādī, Afsāne. (2011/1390SH). "Keyxosrow dar ā’īne-ye adabiyāt-e šarq va qarb". Adabiyāt-e Tatbīqī. No.2/2. P. 41-47.

Yāhaqī, Mohammad Ja’far. (2007/1386SH). Farhang-e asātīr va dāstān-vāre-hā dar adabiyāt-e fārsī. Tehrān: Farhang-e Mo’āser.