بن‌مایه‌های توتمیسم در قصه‌های عامیانة ایران

محورهای موضوعی : اسطوره

مرتضی محسنی ¹ , مریم ولی زاده ²

1 - استادیار زبان ادبیات فارسی دانشگاه مازندران ـ
2 - دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

تاریخ دریافت : 1394/03/03 تاریخ پذیرش : 1394/03/03 تاریخ انتشار : 1390/04/01

کلید واژه: اسطوره, قصة عامیانه, توتمیسم, تابو, حیوان و گیاه مقدس,

چکیده مقاله :

قصه‌های عامیانة‌ ایرانی، مانند قصه‌های عامیانة دیگر ملل، ریشه در عقاید و باورهای مردم دارد. کارکرد اصلی این قصه‌ها نیز انتقال اندیشه‌ها، باورها و فرهنگ از نسلی به نسل دیگر است. توتمیسم ریشه در ادیان و اعتقادات باستانی و ماقبل تاریخی دارد که از نمونه‌های ابتدایی و آغازین ادیان بشر شمرده می‌شود. توتمیسم، گیاهان و‌ یا حیوانات خاصی را مقدس می‌داند و براساس این اعتقاد، زندگی و معیشت انسان ابتدایی شکل می‌گیرد و منظم می‌شود. در بعضی از این قصه‌های عامیانه، می‌توان ردپای اساطیر، ادیان و باور‌های باستانی را دید. این اساطیر و باورهای باستانی به صورت پنهان و در قالب رمز در ساختار قصه‌ها وجود دارد که با کنکاش و بررسی دقیق آنها می‌توان به این لایه‌های پنهان پی برد. با بررسی این قصه‌ها می‌توان نشانه‌هایی از توتمیسم را در آنها ‌یافت. مقالة پیش‌رو می‌کوشد تا با آوردن مثال‌هایی از این‌گونه قصه‌ها و بررسی ژرف‌ساخت و لایه‌های پنهان آنها، بن‌مایه‌های توتم گیاهی ‌یا جانوری را در آنها بکاود.

چکیده انگلیسی:

  Folktale (fable, fairy tale, legend) is a traditional anonymous narrative, handed down orally, forming part of the oral tradition of the common people. Passing beliefs and ideas from one generation to another is the basic function of folktale. Totemism is a primitive religious belief associated with the foremost and ancient religions. The totem is usually an animal, a plant or some other natural figure that spiritually represents a group of related people such as a clan. The present article attempts to analyze totemic figures, esp. those of animals and plants, in Iranian folktales.    

منابع و مأخذ:

کتابنامه

آریان‌پور، امیر حسین. 1380. جامعه‌شناسی هنر. تهران: گستر.

آزادگان، جمشید. 1372. ادیان ابتدایی ــ تحقیق در توتمیسم. تهران: مؤسسه‌ مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل.

استروس، کلود لوی. 1361. توتمیسم. ترجمة مسعود راد. تهران: توس.

الیاده، میرچا. 1385. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. چ3. تهران: سروش.

آموزگار، ژاله. 1388. تاریخ اساطیری ایران. چ11. تهران: سمت.

افشاری، مهرداد. 1385. تازه به تازه ، نوبه نو. با مقدمه کتایون مزداپور. تهران: چشمه.

انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم. 1359. قصه‌های ایرانی. ج1. چ2. تهران: امیرکبیر.

اوشیدری، جهانگیر. 1371. دانشنامه مزدیسنا، واژه نامه توضیحی آیین زردشت. تهران: مرکز.

باقری، مهری. 1385. «ادیان و مذاهب پیش از اسلام ». ایران ـ تاریخ، فرهنگ، هنر. گردآورنده کاظم موسوی بجنوردی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات دایرة المعارف اسلامی.

بتلهایم، برنو. 1381. افسون افسانه‌ها. ترجمة اختر شریعت‌زاده. تهران: هرمس.

بهار، مهرداد. 1387 الف. پژوهشی در اساطیر ایران. چ 7. تهران: آگه.

ــــــــــ . 1387 ب. از اسطوره تا تاریخ. گردآورنده و ویراستار: ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چ6. تهران: چشمه.

پورنامداریان، تقی. 1382. دیدار با سیمرغ (شعر و عرفان و اندیشه‌های عطار). چ 3. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

حاج نصرالله، شکوه. 1381. «افسانه‌ها، میراث فرهنگی اقوام و ملل». همایش ادبیات کودکان و نوجوانان. تهران. صص 55ـ76.

حسن‌زاده، علی‌رضا. 1381. افسانه زندگان، بیست و سه گفتار در بررسی مردم‌شناختی قصه‌های عامیانة ایران. ج 1. تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.

خدیش، پگاه. 1387. ریخت‌شناسی افسانه‌های جادویی. تهران: علمی و فرهنگی.

دورکیم، امیل. 1383. صور بنیانی حیات دینی: توتم‌پرستی در استرالیا. ترجمة باقر پرهام. تهران: مرکز.

ستاری، جلال. 1377. جهان‌شناسی اسطوره (گردآوری آثاری از لوی استروس، مالینوفسکی، الکساندر کراپ، ژان کازنوو، کارل آبراهام). تهران: مرکز.

شاملو، احمد. 1384. قصه‌های کتاب کوچه. چ3. تهران: مازیار.

شمیسا، سیروس. 1370. انواع ادبی. تهران: باغ آینه.

صبحی‌مهتدی، فضل الله. 1380. قصه‌های صبحی. تهران: جامی.

فریزر، جیمز جورج. 1384. شاخه زرین. ترجمة کاظم فیروزمند. چ2. تهران: آگاه.

ماسه،‌ هانری. 1387. معتقدات و آداب ایرانی. ترجمة مهدی روشن‌ضمیر. تهران: شفیعی.

مبلغی آبادانی، عبدالله. 1376. تاریخ ادیان و مذاهب جهان. چ2. قم: حر.

مختاری، محمد. 1379. اسطوره زال. چ2. تهران: توس.

مزداپور، کتایون. 1383. داغ گل سرخ و چهارده گفتار دیگر دربارة اسطوره. تهران: اساطیر.

معصومی، غلام‌رضا. 1386. مقدمه‌ای بر اساطیر و آیین‌های باستانی. تهران: سوره مهر.

میهن‌دوست، محسن. 1380. پژوهش عمومی فرهنگ عامه. تهران: توس.

ناقد، خسرو. 1376. «ایران‌شناسی در غرب ـ کتاب شناسی قصه‌های مشدی گلین خانم». مجله ایران‌شناسی. س9. ش3. تهران: بنیاد کیان.

‌هال، جیمز. 1383. فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمة رقیه بهزادی. چ2. تهران: فرهنگ معاصر.

همیلتون، ملکم. 1377. جامعه‌شناسی دین. ترجمه محسن ثلاثی. تهران: مؤسسه انتشاراتی تبیان.

 

 

References

Afshāri, Mehrdād. (2006/1385H). Tāzeh be Tāzeh, Nou be Nou. Intr. by Katāyun Mazdāpour. Tehran: Cheshmeh.

Amuzgār, Zhāleh. (2009/1388H). Tārikh-e Asātiri-e Iran.11^th ed. Tehran: Samt.

Anjavi Shirāzi, Seyyed Abol Qāsem. (1980/1359H). Qessehā-ye Irani. Vol. 1. 2^nd ed. Tehran: Amir Kabir.

Aryānpour, Amir Hossein. (2001/1380H). Jāme’e  Shenāsi-e Honar. Tehran: Gostar.

Azādegān, Jamshid. (1993/1372H). Adiyān-e Ebtedāyi – Tahqiq dar Totemism. Tehran: Institute for National Heritage and Historical Publications.

Bahār, Mehrdād. (2008/1387H).A. Pazhuheshi dar Asātir-e Iran. 7^th ed. Tehran: Āgāh.

--------. (2008/1387H). B. Az Ostureh ta Tārikh. Comp. and ed. by Abol Qāsem Esmāilpour. 6^th ed. Tehran: Cheshmeh.

Bāqeri, Mehdi. (2006/1385H). Adyiānva Mazāheb-e Pish az Eslam. Iran- Tarikh, Farhang, Honar. Comp. by Kāzem Musavi Bojnurdi. Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance, Printing and Publications of Islamic Encyclopedia.

Bettelheim, Bruno. (2002/1381H). Afsun-e Afsānehā (The Uses of Enchantment: The Meaning and Importance of Fairytales). Tr. by Akhtar Sharī’atzādeh. Tehran: Hermes.

Claude Lévi-Strauss. (1982/1361H). Totemism. Tr. by Masoud Rād. Tehran: Tus.

Durkheim, Émile. (2004/1383H). Sovar-e bonyani-e Hayat-e Dini: Totem-Parasti dar Australia (The Elementary Form of Religious Life). Tr. by Bāqer Parhām. Tehran: Markaz.

Eliade, Mircea. (2006/1385H). Resāleh dar Tārikh-e Adiyān (Traité D’Histoire Des Religions). Tr. by Jalāl Sattāri. 3^rd ed. Tehran: Sorush.

Frazer, James George. (2005/1384H). Shākhe-ye Zarrin (The Golden Bough: A Study in Religion and Majic). Tr. by Kāzem Firuzmand. 2^nd ed. Tehran: Āgāh.

Haj Nasrollah, Shokuh. (2002/1381H). Afsānehā, Mirās-e Farhangi-e Aqvām va Melal. Hamayesh-e Adabiyāt-e Kudakān va Nowjavānān. Tehran.

Hall, James. (1994/1373H). Farhang-e Negāre-īe Namādhā dar Honar-e Sharq va Gharb (Illustrated Dictionary of Symbols in Eastern and Western Art). Tr. by Roqayyeh Behzādi. 2^nd ed. Tehran: Farhang-e Moāser.

Hamilton, Malcolm. (1998/1377H). Jāme’e Shenāsi-e Din (The Sociology of Religion: Theoretical and Comparative Perspectives). Tr. by Mohsen Salāsi. Tehran: Moassese-ye Enteshārāti-e Tebiān (Tebiān Publications).

Hasanzādeh, Ali Reza. (2002/1381H). Afsāne-ye Zendegān: Bist va Se Goftār dar Barrasi-e Mardom Shenākhti-e Qessehā-ye Āmiāne-ye Iran. Vol.1. Tehran: Centre for Recognition of Islam and Iran.

Khadish, Pagāh. (2008/1387H). Rikht-shenāsi-e Afsāne-hāye Jāduyi. Tehran: Elmi va Farhangi.

Ma’sumi, Gholām Reza. (2007/1386H). Moqadme-yi bar Asātir va Āyin-hāye Bāstāni. Tehran: Sure-ye Mehr.

Mablaghi Ābādāni, Abdollah. (1997/1376H). Tārikh-e Adiān va Mazāheb-e Jahān. 2^nd ed. Qom: Hor.

Masse, Henri. (2008/1387H). Mo’taqedāt va Ādāb-e Irani (Persian Beliefs and Customs). Tr. by Mehdi Roushan Zamir. Tehran: Shafi’ī.

Mazdāpour, Katāyun. (2004/1383H). Dāgh-e Gol-e Sorkh va Chāhārdah Goftār-e Digar Darbāre-ye Ostureh. Tehran: Asātir.

Mihandoust, Mohsen. (2001/1380H).  Pazhuhesh-e Omumi-e Farhang-e Āmmeh. Tehran: Tus.

Mokhtāri, Mohammad. (2000/1379H). Osture-ye Zāl. 2^nd ed. Tehran: Tus.

Nāqed, Khosrow. (1997/1376H). “Iran Shenāsi dar Gharb- ketab Shenāsi-e Qessehā-ye Mashdi Golin Khānum”. Majalle-ye Iran Shenāsi. Y. 9. No. 3. Tehran: Bonyād-e Kian.

Oushidari, Jahāngir. (1992/1371H). Dāneshnāme-ye Mazd-yasna, Vāzheh nāme-ye Towzihi-e Āyin-e Zartosht. Tehran: Markaz.

Pournamdārian, Taqi. (2003/1382H). Didār ba Simorgh (Sher va Erfan va Andishe-hāye Attār). 3^rd ed. Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies.

Sattāri, Jalāl. (1998/1377H). Jahānshenāsi-e Ostureh (Collected works of Strauss, Malinowski, Alexander Cropp, Jean Cazeneuve, Karl Abraham). Tehran: Markaz.

Shamisā, Sirus. (1991/1370H). Anvā’e Adabi. Tehran: Bāgh-e Āyeneh.

Shāmlu, Ahmad. (2005/1384H). Qesse-hāye Ketāb-e Kucheh. 3^rd ed. Tehran: Māzyār.

Sobhi Mohtadi, Fazlollah. (2001/1380H). Qesse-hāye Sobhi. Tehran: Jāmi.