تحول و کارکرد اسطوره و حماسه در کتاب‌های تاریخی عهد مغول و ایلخانی (با تکیه بر تاریخ جهانگشای جوینی، جامع‌التورایخ رشیدالدین فضل الله و تاریخ وصاف)
محورهای موضوعی : شخصیت های اساطیری
1 - دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی گرایش ادبیات حماسی دانشگاه قم
کلید واژه: اسطوره, حماسه, جهانگشای جوینی, جامع‌التورایخ, تاریخ وصاف,
چکیده مقاله :
شرایط سیاسی و اجتماعی عهد مغول ـ ایلخانی با حضور گسترده اساطیر و حماسه‌های ایرانی در کتاب‌های تاریخی این عهد پیوند دارد. اهداف متفاوت مورخان سبب تحول در کارکرد اسطوره و حماسه شده است. ازاین‌رو بررسی تحول در کاربرد اسطوره و حماسه در این منابع و شناخت ظرفیت‌های آن ضروری است. نتایج پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی، به شرح ذیل است: الف) جوینی با الهام از شاهنامه، در پی خلق حماسه‌ای منثور بوده و برای تحقق اندیشه‌های مغول‌ستیزانه و ایران‌گرایانه خویش از شخصیت‌ها و فضای حماسی بهره برده است. او با زیرکی به تشبیه خوارزمشاهیان به ایرانیان و مغولان به تورانیان، تاریخ را بر مبنای حماسه تأویل کرده و به بازآفرینی نبردهای حماسی ایرانیان پرداخته است؛ ب)رشیدالدین فضل‌الله جایگاه بسزایی در آشنایی بیگانگان با مفاهیم و اندیشه‌های ایرانشهری دارد. او در پی بسترسازی برای بازآفرینی اندیشه‌های سیاسی ایران باستان از جمله شاه و ایران‌شهر است؛ ج) وصاف با بیان شیوه حکمرانی شاهان اساطیری و تاریخی ایران درصدد فرهنگ‌پذیری و کاهش بدخویی مغولان و ایلخانان است تا از آنان شاهانی با آیین ایرانی تربیت کند. همچنین، وصاف اسطوره و حماسه را برای تفاخر به هنر نویسندگی خویش به خدمت گرفته است.
The political and social landscape of the Mongol-Ilkhanate era is intricately intertwined with the prevalent presence of Iranian myths and epics in contemporary historical accounts. The diverse objectives of historians have led to a shift in the role of myth and epic narratives during this period, prompting a need to explore how their usage evolved and understand their potential impact. This study, conducted through a combination of library research and descriptive-analytical methods, has yielded the following findings: 1) Ata-Malik Juwayni drew inspiration from the Shāhnāmeh to craft a prose epic that employed epic characters and settings to express his anti-Mongol and pro-Iranian sentiments. Through skillful parallels between the rulers of the Khwārezm-Shāh dynasty and the Iranians, juxtaposed with the Mongols portrayed as Turanians, Juwayni reinterpreted history through an epic lens, vividly depicting the epic battles of the Iranians. 2) Rashid al-Din Fazlullāh Hamadānī played a pivotal role in acquainting outsiders with the concept of Iranshahri, aiming to establish a foundation for reviving the political ideals of ancient Iran, including the notions of Shah and Iranshahr. 3) By illustrating the governing styles of both mythological and historical Iranian monarchs, Wassaf endeavored to disseminate Iranian culture among the Mongols and Ilkhanates, fostering a more benevolent ruling approach akin to that of Iranian kings. Additionally, Wassaf utilized myth and epic elements to showcase his literary prowess.
اوستا، 1385. گزارش و پژوهش دوست‌خواه. جلیل، چاپ دهم، ج 1 و 2، تهران: مرواید.
بارتولد، واسیلی ولادیمیرویچ. 1366. ترکستان‌نامه. ترجمة کریم کشاورز، چاپ دوم، ج2، تهران: آگاه.
بناکتی، داود بن محمد، 1348. روضه اولی الالباب فی معرفه التورایخ و الانساب تاریخ‌بناکتی. تهران: انجمن آثار ملی.
بهرامی، وحید، اسلامی، روح اله، ۱۳۹۶. پدیدارشناسی سیاسی فره در اوستا و شاهنامه. پژوهشنامه علوم سیاسی، دوره ۱۰، شماره ۴، صص. ۷_۴۰.
جوینی، عطاملک، 1394. تاریخ جهانگشا. تصحیح و تعلیقات حبیب الله عباسی و ایرج مهرکی، چاپ چهارم، تهران: زوّار.
خاتمی، احمد و قریشی، زیبا، 1391. افسانه‌ها و اسطوره‌های ایرانی در تاریخ جهانگشای جوینی. ادبیات و مطالعات بین رشته‌ای، بهار و تابستان، شماره 70.
دادگی، فرنبغ، ۱۳۹۵. بندهشن. گزارنده مهرداد بهار، تهران: توس.
رادمرد، عبدالله، علوی‌زاده، فرزانه، ۱۳۹۰. نمود هویت ایرانی در تاریخ جهانگشای جوینی. شاهنامه‌پژوهی مجموعه مقالات همایش آغاز هزاره دوم شاهنامه، دفتر سوم.
رستگار، نصرالله، 1384. مشروعیت حکومت از دیدگاه فردوسی. نشریة آیینة میراث، شمارة 29.
سودآور، ابوالعلا، 1383. فرة ایزدی در آیین پادشاهی ایران باستان، چاپ اول، آمریکاهوستون: میرک.
رودمعجنی، محسن و همکاران، ۱۳۹۳. بازتاب اندیشه سیاسی رشیدالدین فضل الله همدانی در ساختار زبانی مکاتبات وی. فصلنامه نقد ادبی، دوره ۷، شماره ۲7.
شرفی، محبوبه، 1391الف. بازتاب اندیشة مشیت الهی در تاریخ‌نگاری عصر ایلخانیبا تاکید بر تاریخ جهانگشا و تاریخ وصاف. جستارهای تاریخی، سال چهارم، شمارة 2، صص.69 تا 91.
ــــــــــــ ، 1391ب. گفتمان اندیشه ایرانشهری و هویت ملی در تاریخ‌نگاری اسلامی ـ ایرانی. مجله تاریخدانشگاه آزاد واحد محلات، دوره 7، شماره 27، دی، صص.57 ـ 80.
شیرازی، ادیب شهاب الدین، 1388. تاریخ وصاف الحضره. ج4. تصحیح و تعلیق علیرضا حاجیان نژاد، تهران: دانشگاه تهران.
ـــــــــــــــــــــــــ ، 1338. تاریخ وصاف، به اهتمام حاجی محمدمهدی اصفهانی، ج 2، 3، 5. تهران: رشدیه.
علیجانی، محمد و بزرگ بیگدلی، سعید. 1392. نمودهای برجستة هویت ایرانی در تاریخ جهانگشای جوینی، کهن‌نامه ادب پارسی، سال چهارم، شماره 1، پیاپی7، بهار. 53 ـ 68.
علوی‌زاده، فرزانه و همکاران. 1389. نقش ابیات شاهنامه در انسجام متنی در تاریخ جهانگشا، جستارهای نوین ادبی، شمارة 171، زمستان، صص.67 تا 108.
فردوسی، ابوالقاسم،۱۳۹۴. شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق، ج۱، تهران: سخن.
فضلی‌نژاد، احمد. 1392. بازنمایی سیمای کیانیان در تاریخ نگاری و حماسه سرایی دوره ی ایلخانان، مجله تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری، پاییز و زمستان، شماره 12، صص.149 ـ 180.
کاردگر، یحیی، 1395. شاهنامه در تاریخ وصاف. متنپژوهی، شمارة70، زمستان، صص.117 تا 141.
کاردگر، یحیی، 1396. وصف وصافگزینشی از تاریخ وصاف. چاپ اول، تهران: صدای معاصر.
کروولسکی، دوروتیا، 1378. احیای نام ایران در عهد ایلخانان مغول. نشریه تاریخ روابط خارجی، زمستان، سال اول، شماره1، صص.1 تا 16.
کیانی‌مهر، ابراهیم و حاجی‌تقی، محمد، 1398. تحلیل و بررسی مصادیق هویت ایرانی در تاریخ وصاف. تاریخ ایران، پاییز و زمستان، شماره 85، صص.109 ـ 128.
گوهری‌کاخکی، مهشید، 1400. پایداری هویت ایرانی زیر سیطره مغول، چاپ اول. تهران: سخن.
الهیاری، فریدون، 1382. بازنمایی مفهوم ایران در جامع‌التورایخ رشیدالدین فضل‌الله همدانی. مطالعات ملی، شمارة 15، بهار، صص. 48 تا 68.
لین، جورج، 1389. ایران در اوایل عهد ایلخانان. ترجمة سید ابوالفضل رضوی، تهران: امیرکبیر.
مجتهدزاده، پیروز، 1387. دموکراسی و هویت ایرانی. چ2. تهران: کویر.
مرتضوی، منوچهر، 1341. تحقیق درباره عصر ایلخانان ایران. تبریز: چاپخانه شفق.
مسکویه، ابوعلی، 1358. حکمه الخالده. تحقیق و مقدمه عبدالرحمن بدوی، تهران: دانشگاه تهران.
مقصودی، مرتضی و رادفر، ابوالقاسم. 1390. بازتاب شاهنامه در تاریخ جهانگشای جوینی، کهن‌نامة ادب پارسی، سال دوم، شمارة 1، بهار و تابستان، صص.101 تا 112.
همدانی، شیخ رشیدالدین فضل الله، 1373. جامع‌التورایخ، به تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی، چاپ اول. تهران: البرز.
حسن‌زاده، اسماعیل، 1382. هویت ایرانی در تاریخ‌نگاری بیهقی و جوینی. مطالعات ملی، شماره 15، صص. 100ـ69.
English Sources
Lane, George. 2003. Early Mongol Rule in Thirteen ـ century Iran a Persian Ranaissance. London and New York: Routledge Curzon.