تمایز شیوه‌های اجرایی ترانه و تصنیف دینی از عرفانی

محورهای موضوعی : اسطوره

محمد امین محمدپور ¹ , علی اصغر بابا صفری ² , غلامرضا ستوده ³

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، واحد سیرجان، دانشگاه آزاد اسلامی، سیرجان، ایران
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
3 - استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1400/02/20 تاریخ پذیرش : 1400/05/12 تاریخ انتشار : 1400/07/01

کلید واژه: ترانه, ادبیات عامه, شیوه‌های اجرایی, تصنیف دینی, تصنیف عرفانی,

چکیده مقاله :

در ترانه‌های دینی و عرفانی با‌توجه به ریشة باستانی و عامیانة ترانه‌ها، قدیمی‌ترین شعرهای فارسی یافته شده است. در این جستار به شیوة تحلیلی ـ توصیفی به تمایز ترانه و تصنیف دینی و ترانه و تصنیف عرفانی در شیوه‌های اجرایی پرداخته‌ایم. مشخص کردن دقیق حوزه‌های ترانه‌ها و تصنیف‌های دینی و عرفانی یک از مسائل مهم مباحث سرایش و اجرای این ترانه‌ها است. موضوع پژوهش به‌صورت توصیف و تحلیل فرم، زبان و محتوا بررسی شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که درون‌مایه‌های دینی و عرفانی که در دو حوزة متفاوت هستند، بخش قابل‌توجهی از ترانه‌ها را شکل داده‌اند و از ابتدا نیز تفاوت این دو گونه در محتوا و شکل اجرایی مشخص بوده است و سازندگان آنها نیز از ابتدا شناختی نسبت به این دو حوزة اندیشه‌ای داشته‌اند. سازندگان و اجراکنندگان ترانه‌ها و تصنیف‌های دینی، درویش، چاووش‌خوان، تعزیه‌خوان، نوحه‌خوان و شرخون‌ هستند. سازندگان و اجراکنندگان ترانه‌ها و تصنیف‌های عرفانی، عاشیق، سوزخوان، بیت‌خوان و تصنیف‌خوان نامیده می‌شوند. زبان این ترانه‌‌ها و تصنیف‌ها صمیمی است و موسیقی بیشتر بر پایة کلام آنها ساخته شده است.

چکیده انگلیسی:

By studying the ancient and folk roots of religious and mystical songs, we can find the oldest Persian poems in these songs. In the present article, by using analytical-descriptive method, we compare religious songs with mystical ones from the perspective of performance. One of the most important issues regarding the composition and performance of these songs is the precise identification of the fields of religious and mystical songs. Thus, the form, language and content of the songs are described and analyzed.  The research findings show that religious and mystical themes, as two different areas, have formed the main theme of the songs; the content and performance of the songs show the difference between the two themes, and the songwriters were aware, from the beginning, of the difference between the two fields of thought, mysticism and religion. The composers and performers of religious songs are darāvish, chāvosh-khānān, tazieh-khānān and noha-khānān. The creators and performers of mystical songs are called āshiq, suz-khān, beit-khan and tasnif-khān.  The tone of these songs is sincere and the music is mostly based on the lyrics.

منابع و مأخذ:

ابوسعید ابوالخیر. 1366. حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر. ج1. تهران آگه.

افتخاری، علیرضا. 1375. «بهشت یاد». نیلوفرانه. نوار صوتی. تهران: ماهور.

افروزی، بایز. 1378. «ادبیات شفاهی کردستان: مروری بر بیت‌های کردی». چیستا. ش167و166. صص540ـ537.     

افروغ، محمد. 1387. «علی در ترانه‌های عامیانه». فرهنگ مردم ایران. ش12. صص138ـ131.  

افشاری، مهران. 1382. فتوت‌نامه‌ها و رسائل خاکساریه (سی رساله). چ1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.

انوشه، حسن. 1381. فرهنگ‌نامة ادب فارسی. چ1. تهران: سازمان چاپ و انتشارات.

باباطاهر همدانی. 1379. دیوان. چ5. تهران: اقبال.

بدیعی، نادره. 1354. تاریخچه‌ای بر ادبیات آهنگین ایران. چ1. تهران: روشنفکر.

برتلس، یوگنی ادواردویچ. 1376. تصوف و ادبیات تصوف. ترجمة سیروس ایزدی.‌ چ2. تهران: امیرکبیر.

تفضلی، احمد. 1376. تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. چ1. تهران: سخن. 

ــــــــــــ . 1385. «فهلویات». نامة فرهنگستان. ترجمة فریبا شکوهی. ش29. صص130ـ119.  

تهرانی، علی. 1381. ز مهر افروخته: ناگفته‌هایی نغز، همراه کامل‌‌ترین مجموعه اشعار از علامه محمدحسین طباطبایی. چ3. تهران: سروش.

حافظ، شمس الدین محمد. 1399. دیوان. تصحیح قاسم غنی و محمد قزوینی، چ7. تهران: ققنوس.

حاکمی، اسماعیل. 1384. سماع در تصوف. چ6. تهران: دانشگاه تهران.

خالقی، روح الله. 1376. سرگذشت موسیقی ایران. چ6. تهران: صفی علیشاه.

ذوالفقاری، حسن و لیلا احمدی کمرپشتی. 1388. «گونه‌شناسی بومی‌سروده‌های ایران».  ادب‌پژوهی دانشگاه گیلان.  ش8و7. صص170ـ143.

رازی قزوینی، عبدالجلیل. 1358. النقض. چ1. تهران: زر.

راهگانی، روح انگیز. 1377. تاریخ موسیقی ایران. چ2. تهران: پیشرو.      

ریپکا، یان. 1383. تاریخ ادبیات ایران. برگردان عیسی شهابی. چ1. تهران: علمی و فرهنگی.

زرشناس، زهره. 1383. «تداوم سنتی کهن در میان اقوام ایرانی». فرهنگ.  ش52 و51. صص74ـ59.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1373. ارزش میراث صوفیه. چ4. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــــــــــ . 1379. جستجو در تصوف ایران. چ3. تهران: سخن.

ستاری، جلال. 1372. مدخلی بر رمز شناسی عرفانی. چ1. تهران: مرکز.

ستایشگر، مهدی. 1381. واژه‌نامة موسیقی ایران زمین. ج ۱. چ1. تهران: اطلاعات.

سعیدی، سهراب و همکاران. 1398. «آیین چاووش‌خوانی در استان هرمزگان»،  ایران‌شناسی. ش1. صص115ـ99.

سلطانی، منظر و سعید پور عظیمی. 1390. «سماع، موسیقی و معنی‌گریزی در غزل مولوی». پژوهش‌نامة عرفان. س3. ش5. صص56ـ31.

شاه نعمت‌الله ولی. 1375. دیوان. چ24. تهران: نگاه.

شفیعی کدکنی، محمد رضا. 1388. موسیقی شعر. چ10. تهران: آگه.

ــــــــــــــــــــــــ . 1392. تازیانه‌های سلوک. چ14. تهران: آگه.

شریفیان، محسن. 1383.  اهل ماتم ( آواها و آیین‌های سوگواری در بوشهر). چ1. بوشهر: دیرین.

فاطمی، ساسان. 1392. پیدایش موسیقی مردم‌پسند در ایران. چ1، تهران: ماهور.

فتاحی قاضی، قادر. 1343. «چند بیت کردی». مجلة دانشکده ادبیات تبریز. دانشگاه تبریز. ش3. صص320ـ307.

فروزانفر، بدیع الزمان. 1378. سخن و سخنوران. چ8. تهران: زوار.

فولادی، علیرضا. 1387. زبان عرفان. چ3. تهران: فرا گفت.

کاظمی جویباری، محمد. 1377. «تحلیل مردم‌شناسانة ترانه‌های بومی آذربایجان». شعر. ش22. صص126ـ120. 

کاکایی، عبدالجبار. 1390. «نوحه‌ها و سرودها». روزنامة شرق. ش1327. صص15.

گزنفون. 1350. سیرت کورش کبیر. برگردان وحید مازندرانی. چ1. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

محجوب، محمدجعفر. 1387. ادبیات عامیانة ایران. به کوشش حسن ذوالفقاری. چ4. تهران: چشمه.   

محسن‌پور، احمد. 1376.  گزارش کوتاه موسیقی مازندران، آذربایجان و خراسان. چ1. تهران: آوا.

معین، محمد. 1378. فرهنگ فارسی. ج6. چ14. تهران: امیرکبیر.

محمدبن منور. 1376. اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید. چ1. تهران: صفی علیشاه.

محمدی، صابر. 1399. «آتش در کاروان». روزنامة جام جم. ش۵۸۲۶. صص10.

منصوری، حیدر و همکاران. 1397. «سوگ سروده‌ها و مصیبت‌خوانی‌ها در ادبیات استان بوشهر». مطالعات زبان و ادب غنایی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد. ش27. صص87ـ75.

موسوی میرکلایی، مهدی و ایرج مهری. 1388. «تحلیل و بررسی ترانة معاصر فارسی». مطالعات زبان و ادب غنایی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد. ش33. صص80ـ71. 

مولوی، جلال‌الدین محمد. 1376.  کلیات شمس تبریزی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ14. تهران: امیرکبیر.   

نجم، سهیلا. 1390. هنر نقالی در ایران. چ1. تهران: متن.

نصری اشرفی، جهانگیر. 1377. «نقالی‌های ایران، البرز و نقل امیر و گوهر». مجلة مقام موسیقیایی. تهران: حوزة هنری. ش3. صص101ـ96.

ـــــــــــــــــــــ .  1383. نمایش و موسیقی در ایران. چ1. تهران: ارون.

وجدانی، بهروز. 1376.  فرهنگ موسیقی ایران. چ1. تهران: سازمان میراث فرهنگی.

همایونی، صادق. 1355. تعزیه و تعزیه‌خوانی. چ1. شیراز: جشن هنر.

وزیله، فرشید. 1388. «از حال تا قال». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش17. صص179ـ155.

 

 

 

 

 

Abusa’id Abul-Khayr. (1987/1366SH). Hālāt va Soxanān-e Abusa’id Abul-Khayr. 1^st ed. Tehran: Āgah.

Afroozi, Bayez. (1999/ 1378SH). “Adabiyāt-e Šafāhī-ye Kordestān: Morūrī bar Beythā-ye Kordī”. Čīstā. No. 166 and 167. Pp. 537-540.

Afrough, Mohammad. (2008/1387SH). “Alī dar Tarānehā-ye Āmiyāne”. Farhang-e Mardom-e Īrān. No. 12. Pp. 131-138.

Afshari, Mehran. (2003/ 1382SH).Fotovat-nāmehā va Rasāyel-e Xāksārīye (30 Resāle). 1^st ed. Tehran: Institute of Humanities.

Anousheh, Hassan. (2002/ 1381SH). Farhang-nāme-ye Adab-e Fārsī. Vol. 2. 1^st ed. Tehran: Sāzman-e Čāp va Entešārāt.

Baba Taher Hamedani. (2000/ 1379SH). Dīvān. 5^th ed. Tehran: Eqbāl.

Badiei, Nadereh. (1975/ 1354 SH). Tārīxčeī bar Adabiyāt-e Āhangīn-e Īrān. 1^st ed. Tehran: Rošanfekr.

Bertel's, Evgenii Eduardovich. (1986/ 1376SH). Tasavvof va Adabiyāt-e Tasavvof (Sufism and Sufism Literature). ‌ Tr. by Sirous Izadi. 2^nd ed. Tehran: Amirkabir.

Eftekhari, Alireza. (1996/ 1375SH). “Behešt-e Yād”. Nīlūfarāne. Audio tape. Tehran: Mahoor.

Fatemi, Sasan. (2013/1392SH). Peydāyeš-e Mūsīqī-ye Mardompasand dar Īrān. 1^st ed.  Tehran: Mahour.

Fattahi Ghazi, Qader. (1965/1343SH). “Čan Beyt-e Kordī”.  Tabriz Faculty of Literature. No. 3. Pp. 307 – 320.

Forouzanfar, Badiozzaman. (1999/1378SH). Soxan va Saxnvarān. 8^th ed. Tehran: Zavvar.

Fouladi, Alireza. (2008/1387SH). Zabān-e Erfān. 1^rd ed.  Tehran: Farāgoft.

Hafez, Shamsoddin Mohammad. (2020/1399SH). Dīvān. Ed. by Qasem Ghani and Mohammad Qazvini. 7^th ed. Tehran: Qoqnoos.

Hakemi, Esmaeil. (2005/1384SH). Samā’ dar Tasavvof. 6^th ed. Tehran: University of Tehran.

Homayouni, Sadegh. (1977, 1355SH). Ta’zīiye va  Ta’zīye-xānī. 1^st ed. Shiraz: Jašn-e Honar.

Kakaei, Abdul Jabbar. (2011/1390SH). “Nohehā va Sorūdehā”. Shargh Newspaper. No. 1327, September 23. p.15.

Kazemi Jouybari, Mohammad. (1998/1377SH). “Tahlīl-e Mardom-šenāsāne-ye Tarānehā-ye Būmī-ye Āzarbāyejān”. Še’r. No. 22. Pp. 120-126.

Khaleqi, Ruhollah. (1997/1376SH). Sargozašt-e Mūsīqī-ye Īrān. 6^th ed. Tehran: Safī Alīšā.

Mahjoub, Mohammad Jafar. (2008/1387SH). Adabiyāt-e Āmiyāne-ye Īrān. With Effort of Hasan Zolfaghari. 4^th ed.  Tehran: Cheshmeh.

Mansoori, Haidar et al. (2018/1397SH). “Sūg-sorūdehā va Mosībat-xānīhā dar Adabiyāt-e Ostāne Bushehr”. Studies of Lyrical Language and Literature, Islamic Azad University. Najafabad Branch. No. 27. Pp. 75-87.

Moein, Mohammad. (1999/1378SH). Farhang-e Fārsī. 14^th ed.  Tehran: Amirkabir.

Mohammad ebn-e Monavvar. (1997/1376SH). Asrār al-tohīd fī Maqāmāt-e Šeyx Abū Saeīd.  1^st ed.  Tehran: Safi Alisha.

Mohammadi, Saber. ( 2020/1399SH). “Ātaš dar Kārevān”. Jam-e Jam newspaper. No. 5826. September 2. P. 10.

Mohsenpour, Ahmad. (1997/1376SH). Gozāreš-e Kūtāh-e Mūsīqī-ye Māzandarān, Āzarbāyejān va Xorāsān.  1^rd ed.  Tehran: Ava.

Molavi, Jalal al-din Mohammad. (1997/1376SH). Koliyāt-e Šams-e Tabrīzī. With the Effort of Badiozzaman Forouzanfar. 14^th ed. Tehran: Amirkabir.

Mousavi Mirkalaei, Mahdi and Iraj Mehri. (2010/1388SH). "Tahlīl va Barresī-ye Tarāne-ye Mo’āser-e Fārsī". Studies in Lyrical Language and Literature., Islamic Azad University. Najafabad Branch. No. 33. Pp. 71-80.

Najm, Soheila. (2011/1390SH). Honar-e Naqālī dar Īrān. 1^st ed.  Tehran: Matn.

Nasri Ashrafi, Jahangir.  (2004/1383SH). Namāyeš va Mūsīqī dar Īrān. 1^st ed.  Tehran: Arūn.

___________________. )1998/1377SH). “Naqālīhā-ye Īrān, Alborz va Naqd-e Amīr va Gohar”. Majalle-ye Mqām-e Mūsīqīyāeī. Tehran: Hozeh Honari. No. 3. Pp. 96 - 101.

Rahgani, Rouhangiz. (1998/1377SH). Tārīx-e Mūsīqī-ye Īrān. 2^nd ed. Tehran: Pishro.

Razi Ghazvini, Abdoljalil. (1973/1358SH). Al-naqs. 1^st ed. Tehran: Zar.

Rypka, Jan. ‌ (2003/1383SH). Tārīx-e Adabiyāt-e Īrān (History of Iranian Literature). Tr. by Issa Shahabi. 1^st ed. Tehran: Elmi va Farhangi.

Saeidi, Sohrab.) 2019/1398SH). et al. “Ā’īn-e Čāvoš-xānī dar Ostān-e Hormozgān”. Īrān-šenāsī. No. 1, Pp. 99 - 115.

Sattari, Jalal. (1993/1372SH). Madxalī bar Ramz-šenāsī-ye Erfānī. 1^st ed.  Tehran: Markaz.

Setayeshgar, Mahdi. (2002/ 1376SH). Vāže-nāme-ye Mūsīqī-ye Īrān Zamīn. Vol. 1. 1^st ed.  Tehran: Ettelā’āt.

Shafiei Kadkani, Mohammad Reza. (2009/1388SH). Mūsīqī-ye Še’r. 10^th ed. Tehran: Āgah.

____________________________. (2013/1392SH). Tāziyānehā-ye Solūk. 14^th ed.. Tehran: Āgah.

Shah Nematullah Vali. (1996/1375SH). Dīvān. 24^th ed. Tehran: Negah.

Sharifian, Mohsen. (2004/1383SH). Ahl-e Mātam (Āvāhā va Ā’īnhā-ye Sūgvārī dar Būšehr).  1^st ed.  Bushehr: Dīrīn.

Soltani, Manzar and Saeid Pour Azimi. (2011/1390SH). “Samā’ Mūsīqī va Ma’nī Gorīzī dar Qazal-e Molavi”.Pažūheš-nāme-ye Erfān. No. 5. Pp. 31-56.

Tafazoli, Ahmad. (1997/ 1376 SH).T History of Pre-Islamic Iranian Literature, First Edition, Tehran: Sokhan.

_____________. )2006/1385SH). “ Fahlaviyāt ”. Nama-i farhangistan. Tr.  by Fariba Shokouhi. No. 29. Pp. 119-130.

Tehrani, Ali. ) 2002/1381SH). Ze Mehr Afrūxteh: Nāgoftehāeī Naqz Hamrāh-e Kāmeltarīn Majmū’e Aš’ār az Allameh Mohammad Hossein Tabatabai. 3^rd ed. Tehran: Soroush.

Vazileh, Farshid. (2009/1388SH). “Az Hāl tā Qāl”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. No. 17. Pp. 155-179.

Vejdani, Behrouz. (1997/1376SH). Farhang-e Mūsīqī-ye Īrān. 1^st ed. Tehran: Cultural Heritage Organization.

Xenophon. (1972/1350SH). Sīrat-e Kūroš-e Kabīr (The biography of Kourosh Kabir). Tr. by Vahid Mazandarani. 1^st ed.  Tehran: Šerkat-e Sahāmī-ye Ketābhā-ye Jībī.

Zarrinkoob, Abdolhossein. (1994/ 1373SH). Arzeš-e Mīrās-e Sūfīye. 4^th ed. Tehran: Amirkabir.

_____________________. )2000/1379SH(. Jost-o-jū dar Tasavvof-e Īrānī. 3^nd ed. Tehran: Sokhan.

Zarshenas, Zohreh. (2004/1383SH). “Tadāvom-e Sonnatī Kohan dar Miyān-e Aqvām-e Īrānī”. Farhang.   No. 51 and 52. Pp. 59 - 74.

Zolfaghari, Hassan and Leila Ahmadi Kamarposhti. (2015/1394SH). “Gūne-šenāsī-ye Būmī Sorūdehā-ye Īrān”. Adab Pazhuhi. Gilan University. No. 24. Pp. 133 - 150.