شیوۀ داستان‌پردازی در قرآن و تأثیر آن بر مثنوی؛ با تکیه بر آغاز و شیوه نقل داستان‌‌ها

محورهای موضوعی : اسطوره

حسین فعال عراقی نژاد ¹ , سهیلا موسوی سیرجانی ²

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اس‍ﻼمی واحد تهران جنوب
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب

تاریخ دریافت : 1399/06/19 تاریخ پذیرش : 1399/10/02 تاریخ انتشار : 1400/01/01

کلید واژه: قرآن کریم, مثنوی مولوی, داستان‌پردازی, شروع داستان, شیوة نقل داستان,

چکیده مقاله :

قصّه‌های قرآن در شمار آن دسته از آثار روایی است که می‌توان از نظر ساختار و شیوه داستان‌پردازی به آن نگاه کرد؛ زیرا هنر قصّه‌گویی در قرآن همراه با شگردهای روایی شگرف، چنان زیبایی به آن بخشیده که از زوایای گوناگون قابل بررسی است. از سوی دیگر مثنوی مولوی نیز از آن دسته آثار روایی است که داستان های فراوانی را در خود جای داده است. از آنجا که شیوه داستان‌پردازی در هر اثر روایی نقش مؤثری در پیکربندی روایت ایفا می‌کند؛ بنابراین هدف از این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی، مقایسه و تطبیق شیوة داستان‌پردازی قرآن و مثنوی است. بعد از واکاوی این دو اثر این نتیجه به دست آمد که شیوة داستان‌پردازی در قرآن از جمله شروع و شیوة نقل داستان‌ها و... از تنوع خاصی برخورداراست که مولوی از آن به‌ویژه در به کارگیری شیوه‌هایی چون براعت استهلال در شروع، شکست خط، سپیدخوانی و روایت‌گریزی در شیوة نقل داستان‌ها تأثیر چشمگیری پذیرفته است. نتیجه تحقیق بیانگر آن است که مولوی با دیدگاه الگومدار خود از شیوة داستان‌پردازی قصه‌های قرآن به صورت سرمشق‌های عالی در پروراندن قصه‌های مثنوی به فراوانی بهره برده است.

چکیده انگلیسی:

The stories of Qur'an are among the narrative works that can be looked at in terms of structure and method of storytelling; because the art of storytelling in Qur'an, along with the interesting narrative techniques, has given it such beauty that it can be examined from various angles. On the other hand, Rumi's Masnavi Manavi is one of those narrative works that contains many stories. Since the style of storytelling in any narrative work plays an effective role in configuring the narrative, the purpose of the present research is to compare the methods of storytelling of Quran and Masnavi Manavi with descriptive-analytical method. After examining the two books, it is concluded that the methods of storytelling in Qur'an, including the beginning of stories and narrating them, has a special variety and Rumi has been significantly influenced by these methods, especially methods such as diorthosis praecedens, breaking storyline, reading empty spaces and denarration in narrating stories.  The results of the research indicate that Rumi has used the method of storytelling of Quranic tales, as the excellent examples, to cultivate stories of Masnavi Manavi.  

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

ابراهیمی، نادر. 1378. براعت استهلال یا خوش آغازی در ادبیات داستانی. تهران: حوزة هنری تبلیغات اسلامی.

اخوّت، احمد.1371. دستور زبان داستان. اصفهان: نشر فردا.

اشرف‎‌زاده، رضا. 1396. «بررسی تطبیقی شیوه بیان داستان‌های قرآنی در مثنوی و تفسیر کمبریج». فصلنامه مطالعات قرآنی. س هشتم. ش 29. صص49-74.

امامی، نصرالله. 1387. «روایت و دامنة روایت در قصه‌های مثنوی». ادب پژوهی. دوره2. ش5. صص160-129.

بامشکی، سمیرا. 1393. روایت‌شناسی داستان‌های مثنوی. چ2. تهران: هرمس.

بستانی، محمود. 1376. پژوهشی در جلوه‌های هنری داستا‌ن‌های قرآن.ج1و2. مشهد: آستان قدس رضوی.

پروینی، خلیل. 1379.تحلیل عناصر ادبی و هنری داستان‌های قرآن. تهران: فرهنگ‌گستر.

پورنامداریان، تقی.1380. در سایة آفتاب. تهران: سخن.

توکلی، محمدرضا. 1389. از اشارت‌های دریا. تهران: مروارید.

جعفری، محمدتقی. 1369. تفسیر مثنوی مولوی. تهران: اسلامیه.

جوادی آملی، عبدالله. 1372. «قصه دینی». فصلنامة سینمایی فارابی. ش21.

جوکار، نجف و سیّدناصر جابری. 1388. «در آمدی بر پیوند قصه‌ها و محور طولی ابیات مثنوی». پژوهشنامه زبان و ادب فارسی (گوهر گویا). ش3. پیاپی 11. صص 40-21.

حاج منوچهری، فرامرز. 1395. گونه‌شناسی و تحلیل ساختار قرآن. تهران: دانشگاه امام صادق(ع).

حرّی، ابوالفضل. 1387. «رویکرد روایت‌شناختی به قصص قرآن». نقد ادبی. دوره1. ش2. صص122-83.

خاتمی، احمد. 1382. «ملاحظاتی دربارة قصه‌های مثنوی». رشد آموزش ادب فارسی. س 17. ش 66. صص 15-10.

خرمشاهی، بهاالدین. 1395. با ده زبان خموش. تهران: قطره.

رضایی، محمد. 1379. ساختار هنری قصّه‌های قرآن، سینما از نگاه اندیشه. ج3. تهران: حوزة هنری تبلیغات.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1378. با کاروان حله. تهران: علمی.

ـــــــــــــــــــــ . 1374. بحر در کوزه. چ6. تهران: علمی.

سنگری، محمدرضا. 1374. «هدف‌ها و شیوه‌های داستان‌پردازی قرآن». مجلة ادبیات داستانی. ش27و 26. صص47-43.

سرشار، محمدرضا. 1395. تحلیلی داستانی از سورة یوسف. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

شجاعی، اسحاق.1391. «تأثیر قرآن بر محتوا و ساختار مثنوی معنوی». قم: مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم (بوستان کتاب).

علوی مقدم، سیّدمحمد. 1369. «براعت استهلال». فصلنامة مشکات. ش26.

عابدیها، حمید و پرستو کلاهدوزها. 1394.«بررسی جنبه‌های داستانی سورة مبارکه یوسف و تأثیر آن در مثنوی معنوی مولوی». کنفرانس بین المللی علوم رفتاری و مطالعات اجتماع. دورة2.

طباطبائی، محمدحسین. 1366. تفسیر المیزان. ترجمة محمدباقر موسوی همدانی. قم: اسلامی.

فاروق، حمید. 1383. «فنون قصه‌سرایی در مثنوی مولانا جلال‌الدین رومی: آشفتگی روایی یا توالی منطقی».نامة فرهنگستان. دوره6. ش3. پیاپی23. صص195-171.

قائمی‌نیا، علیرضا. 1389. بیولوژی نص. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

قطب، سیّد. 1335. در سایة قرآن. ترجمة احمد آرام. تهران: علمی.

ــــــــــ . 1362.در سایة قرآن. ج1. ترجمة سیّدعلی خامنه‌ای. تهران: ایران.

کزازی، میرجلال‌الدین. 1373. زیباشناسی سخن پارسی ۳، بدیع. چ2. تهران: کتاب ماد.

گلشیری، هوشنگ. 1394. باغ در باغ. چ1. تهران: نیلوفر.

مولوی، جلال‌الدین محمد. 1378. مثنوی معنوی. به تصحیح رینولد الین نیکلسون. تهران‏: علمی و فرهنگی.

مدرسی، فاطمه.1390. فرهنگ توصیفی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مطهری، مرتضی. 1368. آشنایی با قرآن. ج2. قم: صدرا.

مکارم شیرازی، ناصر و همکاران. 1361. تفسیر نمونه. تهران: دارالکتاب اسلامیه.

مهاجرانی، عطاالله. 1376. «برترین داستان‌ها». روزنامة همشهری. س6. ش1465. ص9.

مهدی‌زاده، بهروز. 1390. قصه‌گوی بلخ: شکل‌شناسی قصه‌های مثنوی. تهران. مرکز.

نامدار جویباری، خدیجه و حسین حسن‌پور آلاشتی. 1399. «بازتاب قصۀ حضرت یونس(ع) در آثار مولانا و تشابه آن با منابع عرفانی پیشین». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. دورة16. ش59.

References

Holy Qor’ān.

Ābedīhā, Hamīd and Kolāh-dūzhā, Parastū. (2016/1394SH). "Barrasī Janbehā-ye Dāstānī-ye Sūre Mobārake Yūsof va Ta'sīre ān dar Masnavī-ye Ma'navī-ye Mowlavī". International Conference on Behavioral Sciences and Community Studies. 2^nd Vol.

Alavī Moqaddam, Seyyed Mohammad. (1991/1369SH). "Berā'ate Estehlāl". Fasl-nāme Meškāt. No. 26.

Ašraf-zādeh, Rezā. (2018/1396SH). "Barrasī-ye Tatbīqī-ye Šīve Bayāne Dāstānhā-ye Qorānī dar Masnavī va Tafsīre Kamberīj". Quarterly Journal of Quranic Studies. 8^th Year. No. 29. Pp. 49-74.

Bāmeškī, Samīrā. (2015/1393SH). Revāyat-šenāsī-ye Dāstānhā-ye Masnavī. 2^nd ed. Tehrān: Hermes.

Bostānī, Mahmūd. (1998/1376SH). Pažūhešī dar Jelvehā-ye Honarī-ye Dāstānhā-ye Qorān. 1^st-2^nd Vol. Mašhad: Āstāne Qodse Razavī.

Ebrāhīmī, Nāder. (2000/1378SH). Berā'ate Estehlāl yā Xoš Āqāzī dar Adabīyyāte Dāstānī. Tehrān: Islamic Propaganda Art Center.

Emāmī, Nasro al-llāh. (2009/1387SH). "Revāyat va Dāmane Revāyat dar Qessehā-ye Masnavī". Literary research. 2^nd Vol. No. 5. Pp. 129-160.

Fārūq, Hamīd. (2005/1383SH). "Fonūne Qesse-sorāyī dar Masnavī-ye Mowlānā Jalālo al-ddīne Romī: Āšoftegī-ye Revāyī yā Tavālī-ye Manteqī". Academy letter. 6^th Vol. No. 3. 23 Serial Number. Pp. 171-195.

Golšīrī, Hūšang. (2016/1394SH). Bāq dar Bāq. 1^st ed. Tehrān: Nīlūfar.

Hāj Manūčehrī, Farāmarz. (2017/1395SH). Qūne-šenāsī va Tahlīle Sāxtāre Qorānī. Tehrān: Imam Sadegh (AS) University.

Homāyī, Jalāl. (1984/1362SH). Mowlavī-nāme. 5^th ed. Tehrān: Āgāh.

Horrī, Abo al-fazl. (2009/1387SH). "Rūy-karde Ravāyat-šenāxtī be Qesase Qorān". Literary Criticism. 1^st Vol. No. 2.  Pp. 83-122.

Ja'farī, Mohammad-taqī. (1991/1369SH). Tafsīre Masnavī-ye Ma'navī. Tehrān: Eslāmīye.

Javādī Āmolī, Abdo al-llāh. (1994/1372SH). "Qesse Dīnī". Farabi Cinema Quarterly. No. 21. Pp.

Jowkār, Najaf and Jāberī, Seyyed Nāser. (2010/1388SH). "dar-āmadī bar Peyvande Qessehā va Mehvare Tūlī-ye Abyāte Masnavī". Journal of Persian Language and Literature. No. 3. 11 Seial Number. Pp. 21-40.

Kazāzī, Mīr Jalālo al-ddīn. (1995/1373SH). Zībāyī-šenāsī-ye Soxane Pārsī 3. Badī'e. 2^nd ed. ‎Tehrān: Ketābe Mād.

Mahdī-zādeh, Behrūz. (2012/1390SH). Qesse-gūye Balx: Šekl-šenāsī-ye Qessehā-ye Masnavī. Tehrān. Markaz.

Makārem Šīrāzī, Nāser and Others. (1983/1361SH). Tafsīre Nemūne. Tehrān: dār al-ketābe Eslāmīye.

Modarresī, Fātemeh. (2012/1390SH). Farhange Towsīfī. Tehrān: Institute of Humanities and Cultural Studies.

Mohājerānī, Atāo al-llāh. (1998/1376SH). "Bartarīn Dāstānhā". Hamshahri newspaper. 16^th Year. No. 1465. P. 9.

Motahharī, Mortezā. (1990/1368SH). Āšnāyī bā Qorān. 2^nd Vol. Qom: Sadrā.

Mowlavī, Jalālo al-ddīn Mohammad. (2000/1378SH). Masnavī-ye Ma'navī. Ed. by ‎Nicholson, Reynold Alleyne. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Nām-dār Jūy-bārī, Hasan-pūr Ālāštī, Xadījeh and Hoseyn. (2021/1399SH). "Bāztābe Qesse-ye Hazrate Yūnes dar Āsāre Mowlānā va Tašābohe ān bā Manābe'e Erfānī-ye Pīšīn". Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch.  16^th Vol. No. 59. Pp. 153-180.

Oxovvat, Ahmad. (1993/1371SH). Dastūre Zabāne Dāstān. Esfahān: Fardā.

Parvīnī, Xalīl. (2001/1379SH). Tahlīle Anāsore Adabī va Honarī-ye Dāstānhā-ye Qorān. Tehrān: Farhange Gostar.

Pūr Nām-dārīyān, Taqī. (2002/1380SH). dar Sāye Āftāb. Tehrān: Soxan.

Qā'emī-nīyā, Alī-rezā. (2011/1389SH). Bīyoložī-ye Nas. Tehrān: Organization of the Institute of Islamic Culture and Thought.

Qotb, Syyed. (1957/1335SH). dar Sāye Qorān. Tr. by Ahmad Ārām. Tehrān Elmī.

Qotb, Syyed. (1984/1362SH). dar Sāye Qorān. 1^st Vol. Tr. by Seyyed Alī Xāmeneh-ī. Tehrān: Īrān.

Rezāyi, Mohammad. (2001/1371SH). Sāxtāre Honarī-ye Qessehā-ye Qorān, Sīnamā az Negāhe Andīše. 3^rd Vol. Tehrān: Advertising Art Center.

Sangarī, Mohammad-rezā. (1996/1374SH). "Hadafhā va Šīvehā-ye Dāstān-pardāzī-ye Qorān". Journal of Fiction. No. 26-27. Pp. 43-47.

Saršār, Mohammad-rezā. (2017/1395SH). Tahlīlī Dāstānī az Sūre-ye Yūsof. Tehrān: Institute of Islamic Culture and Thought.

Šojā'i, Eshāq. (2013/1391SH). "Ta'sīre Qorān bar Mohtavā va Sāxtāre Masnavī-ye Ma'navī". Qom: Qom Seminary Islamic Propaganda Office Publishing Center (Book Garden).

Tabātabā'ī, Mohammad-hoseyn. (1988/1366SH). Tafsīre al-mīzān. Tr. by Mohammad-bāqer Mūsavī Hamedānī. Qom: Eslāmī.

Tavakkolī, Mohammad-rezā. (2011/1389SH). Az Ešārathā-ye Daryā. Tehrān: Morvārīd.

Xātamī, Ahmad. (2004/1382SH). "Molāhezātī Darbāre Qessehā-ye Masnavī". The growth of Persian literature education. 17^th Year. No. 66. Pp. 10-15.

Xorram-šāhī, Bahā'o al-ddīn. (2017/1395SH). Bā Dah Zabāne Xamūš. Tehrān: Qatre.

Zarrīn-kūb, Abdo al-hoseyn. (2000/1378SH). bā Kārevāne Holle. Tehrān: Elmī.

Zarrīn-kūb, Abdo al-hoseyn. (1996/1374SH). Bahr dar Kūze. 6^th ed. Tehrān: Elmī.