جستاری در ساختار مکتوبات عرفانی (بر پایه مکتوبات غزّالی، سنایی، مولانا و عین‌القضات)

محورهای موضوعی : اسطوره

سید امیر جهادی حسینی ¹ , نازنین رستمی زاده ²

1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید باهنر کرمان
2 - دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید باهنر کرمان

تاریخ دریافت : 1398/11/11 تاریخ پذیرش : 1399/08/07 تاریخ انتشار : 1399/10/01

کلید واژه: سنایی, مولانا, عین‌القضات, غزّالی, مکتوبات عرفانی,

چکیده مقاله :

مکتوبات عرفانی از ارزشمندترین نمونه‌های مکاتیب غیر رسمی به شمار می‌روند. ذوق سرشار، ذهن خلّاق و قلم پُرْراز عرفا، این نامه‌ها را از منشآت کاتبان درباری که به فنّ ترسّل، نیک‌ آگاه بوده‌اند، ممتاز ساخته است. با مطالعة این متون، ساختاری قاعده‌مند و منسجم در نگارش نامه‌ها به چشم می‌خورد. نگارندگان این پژوهش با بهره‌گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی کوشیده‌اند، مکتوبات غزّالی، سنایی، مولانا و عین‌القضات را از لحاظ ساختار و محتوای نامه‌ها با ارائة شواهد، تحلیل و بررسی کنند. شیوة نامه‌نگاری، موضوع، مخاطب و به طور کلی ساختار نامه‌های نویسندگان مزبور از مواردی است که کمتر به آن توجه شده است؛ لذا، جای خالی این پژوهش در میان کارهای انجام شده مرتبط با مکتوبات عرفانی احساس می‌شود. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که ساختارهای مکاتیب عرفانی با ساختارهای مکاتیب دیوانی متفاوت است. این تفاوت در آغاز نامه، خطاب‌ها و القاب مشهودتر است؛ در رکن اصلی نامه‌ها نیز به صراحت موارد درخواستی کاتب بیان شده است. افزون بر این‌ها، مکتوبات عرفا هم به لحاظ اخلاقی ـ تعلیمی و هم به جهت آموزش مبانی عقیدتی و عرفانی مشحون به اندرزها و توصیه‌های ارزشمند است.

چکیده انگلیسی:

Mystical letters are one of the most valuable examples of informal writings. These letters show abundant imagination, creative mind and mystical pen of their writers, and distinguishes the mystics from the courtly writers who are well aware of the art of letter writing. A study of these texts shows that there is a regular and coherent structure in them. By using descriptive-analytical method, the authors of this study have tried to analyze the content of the letters of Ghazālī, Sanāī, Rumi and Ayn al-Quzat in terms of structure and content of the letters. The style of writing, the subject, the addressee, and in general the structure of the letters is among the items that have received less attention; therefore, the need for such research in these areas is felt.  The findings of the study indicate that the structure of mystical letters is different from courtly letters. The difference is more evident in the speeches, the titles and the beginning of the letter; also, the main subject of the letter is the written requests. In addition, the letters of the mystics are full of advices that are morally and educationally valuable and for teaching ideological and mystical principles are useful.  

منابع و مأخذ:

اقبال، عبّاس. 1332. «مجموعه مکاتیب فارسی غزّالی بنام فضائل الانام من مکاتب حجة الاسلام». مجلة دانشکدة ادبّات و علوم انسانی دانشگاه تهران. س1. ش2. صص11ـ1.

بهنام‌فر، محمّد. 1388. «تحلیل ساختار و سبک مکاتیب سنایی». دوفصلنامة علمی ـ پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا(س). س1. ش1. صص32ـ1.

بیگدلی، سعیدبزرگ و فرزاد کریمی. 1390. «بررسی و تحلیل حکمت‌های تجربی در آثار منثور فارسی صوفیه تا قرن هشتم». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س7. ش24. صص 104ـ69.

حدادعادل، غلامعلی. 1381. «ارزش ادبی مکتوبات مولانا». نامة فرهنگستان. س5. ش3. صص26ـ5.

داوودی، ریحانه و دیگران. 1395. «سبک‌شناسی مکاتیب سنائی غزنوی، نمایندۀ نثر دورۀ گذار». کهن‌نامۀ ادب فارسی. س7. ش1. صص72-51.

درپر، مریم و دیگران. 1391. «اسلوب نوشتار نامه‌های فارسی، توصیف و طبقه‌بندی گونة نامه». سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). س5. ش1. صص66ـ47.

رستگارفسایی، منصور. 1392. انواع نثر فارسی. چ4. تهران: سمت.

روحانی، مسعود و زهرا تقی زاده. 1396. «گونه فرهنگی مکتوبات مولانا (بررسی سه‌مقوله موضوع، مخاطب و افراد واسطه در نامه‌های مولانا)». سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). س1.ش3. صص67ـ51.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1344. ارزش میراث صوفیّه. تهران: آریا.

سنایی، مجدودبن آدم. 1362. مکاتیب سنایی. به اهتمام و تصحیح و حواشی نذیر احمد. چ1. تهران: صنوبر.

شفق، اسماعیل و فروزان، آزادبخت. 1392. «بررسی «سلطانیّات» در مکتوبات مولوی و منشآت جامی». مجلة زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز. ش227. صص94ـ71.

صفا، ذبیح الله. 1378. تاریخ ادبیات در ایران. ج3و2. تهران: فردوس.

عین‌القضات همدانى‏. 1341. تمهیدات. تصحیح و تحقیق عفیف عسیران‏. تهران: دانشگاه تهران.‏

ــــــــــــــــــ. 1377. نامه‌های عین‌القضات همدانی. به اهتمام علینقی منزوی. ج2و1. چ1. تهران: اساطیر.

غزّالی طوسی، محمّد. 1333. مکاتیب فارسی غزّالی به نام فضائل الانام من رسائل حجة‌الاسلام. تصحیح و اهتمام عبّاس اقبال. تهران: مجلس.

فیض کاشانی، ملا محسن. 1378. منتخب مکاتیب عبدالله قطب. تصحیح و تحقیق سیّد مجید حسین‌زاده حجازى‏. تهران: مدرسه عالى شهید مطهرى‏.

کاکه‌رش، فرهاد. 1387. «دیدگاه‌های عرفانی سنایی متاثر از غزالی». فصلنامۀ  ادبیات فارسی دانشگاه آزاد خوی (بهارستان سخن).ش11.صص 109-81.

مولانا جلال‌الدین محمّدبن محمّد. 1371. مکتوبات مولانا جلال‌الدین رومی. تصحیح دکتر توفیق سبحانی. چ1. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

نیکوبخت، ناصر و همکاران. 1387. «تصرّفات مولانا در حکایات صوفیه». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. زمستان. س4. ش13. صص 146-127.

Behnām-far, Mohammad. (2009/1388SH). “Tahlīle Saxtār va Sabke Makātībe Sanāyī” ("Structural and Stylistic Analysis of Sanai’s Makatib (Epistles)"). Bi-Quarterly Journal of Mystical Literature of Al-Zahra University (S). 1^st year. No. 1. Pp.1-32.

Bīgdelī, Sa’īd-bozorg and Karīmī Farzād. (2011/1390SH). “Barrasī va Tahlīle Hokūmathā-ye Tajrobī dar Āsāre Mansūre Fārsī-ye Sūfī-ye tā Qarne Haštom” ("Study and analysis of empirical wisdom in the Persian prose works of Sufism up to the eighth century"). Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University-South Tehran Branch. 7^th Year. No. 24. pp. 69-104.

Dāvūdī, Reyhāne and others. (2016/1395SH). “Sabk-šenāsī-ye Makātībe Sana’ī Qazvīnī, Namāyande-ye Nasre Dore-ye Gozār” ("Ghaznavi Sana'i correspondence stylistics, representing prose of the transition period"). Old Persian Literature. 7^th Year. No. 1. Pp. 51-72.

Dorpar, Maryam and others. (2012/1391SH). “Oslūbe Neveštāre Nāmehā-ye Fārsī, Towsīf va Tabaqe-bandī-ye Gūne-nāme” ("Persian letter writing style, description and classification of letter type"). Stylistics of Persian prose and order (Bahare Adab). 5^th Year. No. 1. Pp. 47-66.

Eqbāl, Abbās. (1953/1332SH). “Majmū’e Makātībe Fārsī-ye Qazālī be Nāme Fazā’elo al-anām men Makātebe Hojjato al-eslām” ("Ghazali's Persian correspondence is called Fazaelolanam men rasaelol hojatoleslam"). Journal of Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran. 1^st Year . No. 2. Pp. 1-11.

Eyno al-qozzāt Hamedānī. (1998/1377SH). Nāmehā-ye Eyno al-qozzāte Hamedānī  (Letters of Eynolqozat Hamedani). With the Effort of Alī-naqī Monzavī. 1^st and 2^nd Vol. Tehrān: Asātīr.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1962/1341SH). Tamhīdāt. Ed. by and research Afīfe Asīrān. Tehrān: university of Tehran.

Haddād Ādel, Qolām-alī. (2002/1381SH). “Arzeše Adabī-ye Maktūbāte Mowlānā” ("The literary value of Rumi's writings"). Academy letter. 5^th Year. No. 3. Pp. 5-26.

Feyze Kāšānī. (1998/1378SH). Montaxabe Makātībe abdo al-lāh Qotb (Selected Letters of Abdollah qotb). Edition and Research Seyyed Majīde Hoseyn-zāde Hejāzī. Tehrān: Madrese-ye Ālī-ye Šahīd Motahharī.

Kākeh-raš, Farhād. (2008/1387SH). “Dīdgāhhā-ye Erfānī-ye Sanayī Mote’aser az Qazzālī” ("Mystical views of Sanai influenced by Ghazali"). Persian Literature Quarterly of Khoy Azad University (Baharestan Sokhan). No. 11. Pp. 81-109.

Mowlānā, Jalāl al-dīn Mohammad ebne Mohammad. (1992/1371SH). Maktūbāte Mowlānā Jalāl al-dīne Rowmī (Rumi's writings by Jalaluddin Rumi). Ed. by Towfīqe Sobhānī. 1^st ed. Tehrān: Markaze Našre Dānešgāhī.

Nīkūbaxt, Nāser et al. (2008/1387SH). “Tasarrofāte Mowlānā dar Hekāyāte Sūfīye” ("Rumi's Seizures in Sufi Tales"). Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University-South Tehran Branch. Winter. 4^th Year. No. 13. Pp. 127-146.

Qazzālī Towsī, Mohammad. (1954/1333SH). Makātībe Fārsī-ye Qazzālī be Nāme Fazāyele al-anām men Rasā’ele Hojjat al-eslām (Ghazali's Persian correspondence is called Fazaelolanam men rasaelol hojatoleslam). With the Effort and Edition by Abbāse Eqbāl. Tehrān: Majles.

Rastegār fasāyī, Mansūr. (2013/1392SH). Anvā’e Nasre Fārsī (Persian prose Types). 4^th ed. Tehrān: Samt.

Rowhānī, Mas’ūd and Taqī-zāde, Zahrā. (2017/1396SH). “Gūne Farhangī-ye Maktūbāte Mowlānā (Barrasī-ye se Maqūle Mowzū, Moxātab va Afrāde Vābaste dar Nāmehā-ye Mowlānā)” ("Cultural Types of Rumi's Writings (Investigating Three Subjects, Audiences, and Intermediaries in Rumi's Letters)"). Stylistics of Persian prose and order (Bahare Adab). 1^st Year. No. 3. Pp. 51-67.

Safā, Zabīh al-lāh. (1999/1378SH). Tārīxe Adabīyāt dar Īrān (History of Literature in Iran). 1^st and 2^nd Vol. Tehrān: Ferdows.

Sanāyī, Majdūd ebne Ādam. (1983/1362SH). Makātībe Sanāyī (Sana'i correspondence). With the Effort. Edition and Explanation by Nazīr Ahmad. 1^st ed. Tehrān: Senowbar.

Šafaq, Esmā’īl and Forūzān, Āzād-baxt. (2013/1392SH). “Barrasī-ye Soltānīyāt” dar Maktūbāte Mowlavī va Monša’āte Jāmī” ("Consideration of Soltaniyyat in Mowlana's writings and Jaamis literary compsitions"). Journal of Persian Language and Literature, University of Tabriz. No. 227. Pp. 71-94.

Zarrīn-kūb, Abdo al-hoseyn. (1965/1344SH). Arzeše Mīrāse Sūfīye (The value of the Sufi heritage). Tehrān: Ārīyā.