نقد اسطوره‌شناختی حکایت شیخ صنعان در منطق‌الطیر عطار نیشابوری بر مبنای نظریه مناسک‌گذار

محورهای موضوعی : اسطوره

مسعود حسنی ¹ , فرهاد درودگریان ² , علی پدرام میرزایی ³ , ایوب مرادی ⁴

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام‌نور تهران
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام‌نور تهران
3 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام‌نور تهران
4 - ـ استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام‌نور تهران

تاریخ دریافت : 1399/07/27 تاریخ پذیرش : 1399/09/23 تاریخ انتشار : 1400/01/01

کلید واژه: عطار نیشابوری, شیخ صنعان, منطق‌الطیر, نقد اسطوره‌شناختی, مناسک‌گذار,

چکیده مقاله :

مناسک‌گذار به آیین‌هایی نظیر تولد، بلوغ، تشرّف، مرگ و... در جوامع کهن اطلاق می‌شود که ساختاری اسطوره‌ای دارند. نظریه‌پردازان مناسک‌گذار بر این باورند که ساختار اسطوره‌ای این مناسک از الگویی واحد پیروی می‌کند. هدف این پژوهش بررسی میزان مطابقت ساختار اسطوره‌ای مناسک‌گذار با سیر و سلوک صوفیانة شیخ صنعان در منطق‌الطیر عطار با روش تحلیلی ـ توصیفی است. پژوهش حاضر با تأکید بر ماهیت آئینی تصوف، ضمن تأویل روان‌کاوانة هر یک از مراحل گذار عرفانی شیخ صنعان، نشان می‌دهد ساختار روایی حکایت با الگوی چهار مرحله‌ای نظریة مناسک‌گذار (گسست، بحران، جبران و پیوند دوباره) همخوانی دارد.

چکیده انگلیسی:

"Rite of passage " refers to rituals such as birth, puberty, initiation, death, etc. in ancient societies that have a mythical structure. The theorists of ‘rite of passage’ believe that the mythical structure of these rituals follows a single pattern. By using analytical-descriptive method, the present article attempts to investigate the degree of conformity of the structure of ritual myths with the spiritual journey (Suluk) and behavior of Sheikh Sanān in Mantiq-ut-Tayr of Attār. Emphasizing the ritual nature of Sufism, the present study, while offering a psychoanalytic interpretation of each stage of Sheikh Sanan's mystical passage, shows that the narrative structure of the story is consistent with the four-stage model of theory of "rite of passage" (separation, crisis, transition and reincorporation).  

منابع و مأخذ:

ایروانی، فاطمه و همکاران. 1394. «تحلیل داستان شیخ صنعان در منطق‌الطیر عطار بر اساس کهن‌الگوی سفر قهرمان جوزف کمپبل». هشتمین همایش پژوهش های زبان و ادب فارسی. دورة8. صص 240-231.

ال ‌گورین، ویلفرد. 1370. راهنمای رویکردهای نقد ادبی. ترجمة زهرا مهین‌خواه. چ 1. تهران: اطلاعات.

الیاده، میرچا. 1389. دین پژوهی. ترجمة بهاءالدین خرمشاهی. چ3. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ـــــــــ . 1394. آیین‌ها و نمادهای آشناسازی، رازهای زادن و دوباره زادن. ترجمة مانی صالحی‌علامه. چ2. تهران: نیلوفر.

بزرگ‌بیگدلی، سعید و احسان پورابریشم. 1390. «نقد و تحلیل حکایت شیخ صنعان بر اساس نظریۀ فرایند فردیّت یونگ». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س7. ش23. صص 29-1.

بُوی، فیونا. 1394. مقدمه‌ای بر انسان‌شناسی دین. ترجمة مهرداد عربستانی. چ1.تهران: افکار.

پالمر، مایکل. 1388. فروید، یونگ و دین. ترجمة محمد دهگانپور و غلامرضا محمودی. چ2. تهران: رشد.

پورنامداریان، تقی. 1386. دیدار با سیمرغ. چ4. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

دلبری، حسن و فریبا مهری. 1396. «تحلیل تطبیقی حکایت شیخ صنعان بر پایۀ نظریۀ تک اسطورۀ کمپبل با توجه به کهن‌الگوی یونگ». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). س11. ش3. صص 148-129.

رسولی، محمدرضا و پریسا کیومرثی. 1398. «بررسی مفهوم عشق از دیدگاه رابرت استرنبرگ در حکایت شیخ صنعان عطار و نمایش‌نامۀ فانتزی شیخ صنعان محمدحسین میمندی‌نژاد». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهرن جنوب. س15. ش54. صص 133-109.

روحانی، مسعود و علی‌اکبر شوبکلایی. 1391. «تحلیل داستان شیخ صنعان منطق‌الطیر عطار بر اساس نظریۀ کنشی گرماس». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). س6. ش2. صص 112-89.

ستاری، جلال 1378. پژوهشی در قصۀ شیخ صنعان و دختر ترسا. چ4. تهران: مرکز.

سرلو، خوان ادواردو. 1388. فرهنگ نمادها. ترجمة مهرانگیز اوحدی. چ1. تهران: دستان.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1385. فرهنگ نمادها. ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. ج1. تهران: جیحون.

طایفی، شیرزاد و محمد شیخ‌الاسلامی. 1396. «نقد نشانه ـ معناشناختی داستان شیخ صنعان در منطق‌الطیر عطار». پژوهشنامۀ نقد ادبی و بلاغت. س6. ش1. صص 50-33.

عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین. ۱۳۸۳. منطق‌الطیر. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ1. تهران: سخن.

فدایی، فربد. 1389. کارل گوستاو یونگ و روان‌شناسی تحلیلی او. چ3. تهران: دانژه.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1367. شرح مثنوی شریف. ج1. تهران: علمی و فرهنگی.

فرخ‌نیا، رحیم و زهرا حیدری. 1387. «بررسی تطبیقی درام اجتماعی ویکتور ترنر با منطق‌الطیر عطار نیشابوری». فصلنامة علمی ترویجی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی اراک، س4. ش16. صص 50-37.

فکوهی، ناصر. 1384. تاریخ اندیشه و نظریه‌های انسان‌شناسی. چ3. تهران: نی.

قائمی، فرزاد. 1389. «پیشینه و بنیادهای نظری رویکرد نقد اسطوره‌ای و زمینه و شیوۀ کاربرد آن در خوانش متون ادبی». فصلنامة علمی پژوهشی نقد ادبی. س3. ش11 و 12. صص 56-33.

قشیری، ابوالقاسم. 1367. رسالة قشیریه. به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ1. تهران: علمی و فرهنگی.

کُتاک، کُنراد فیلیپ. 1386. انسان‌شناسی کشف تفاوت‌های انسانی. ترجمة محسن ثلاثی. چ1. تهران: علمی.

مالمیر، تیمور. 1387. «تحول افسانه‌ای عارفان». زبان و ادب فارسی نشریة دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی. س51. ش204. صص 194-171.

نیکلسون، رینولدا. 1382. تصوف اسلامی و رابطة انسان و خدا. ترجمة محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ3. تهران: سخن.

یونگ، کارل گوستاو. 1393. انسان و سمبو‌‌ل‌هایش. ترجمة محمود سلطانیه. چ9. تهران: جامی.

 

English Sources

Turner, Victor (1979): Frame, flow and reflection: Ritual and drama as public liminality, Japanese Journal of Religious Studies, pp. 465- 499.

Turner, Victor (1991)the Ritual of Process. Structure and Anti-structure. Ithaca, NY:Cornell University Press. New York: PAJ Publications.

Van Gennep, Arnold (1960): The Rites of  Passage, London: Routledge and Kegan Paul (first published in 1909).

Wach, Joachim. (1971): Sociology of Religion. The University of Chicago Press.

Attār Neyšābūrī, Šeyx Farīdo al-ddīn. (2005/1383SH). Manteqo al-teyr. With the Introduction, Edition and Explanation by Mohammad-rezā Šafī’ī Kadkanī. 1^st ed. Tehrān: Soxan.

Bowie, Fiona. (2016/1394SH). Moqadameh-ī bar Ensān-šenāsī-ye Dīn (The anthropology of religion: an introduction). Tr. by Mehrdād Arabestānī. Tehrān: Afkār.

Bozorge Bīgdelī, Sa’īd and Pūr-abrīšam, Ehsān. (2012/1390SH). "Naqd va Tahlīle Hekāyate Šeyxe San’ān bar Asāse Nazarīye-ye Far-āyande Fardīyyate Jung". Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 7^th Year. No. 23. Pp. 1-29.

Chevalier, Jean and Alain Gheerbrant. (2007/1385SH). Farhange Namādhā (Dictionary of symbols). Translated and researched by Sūdābe Fazāyelī. 1^st Vol. Tehrān: Jeyhūn.

Cirlot, Juan Eduardo. (2010/1388SH). Farhange Namādhā (A Dictionary of Symbols). Tr. by Mehr-angīz Owhadī. Tehrān: Dastān.

Delbarī, Hasan and Mehrī, Farībā. (2018/1396SH). "Tahlīle Tatbīqī-ye Hekāyate Šeyxe San’ān bar Pāye-ye Nazarīye-ye Tak Ostūre-ye Campbell bā Tavajjoh be Kohan Olgūye Jung". Researches on Mystical Literature (Gowhare Gūyā). 11^th Year. No. 3. 34 Serial Number. Pp 129-148.

Eliade, Mircea. (2016/1394H). Āyīnhā va Namādhā-ye Āšenā-sāzī, Rāzhā-ye Zādan va Do-bāreh Zādan (Rites and symbols of initiation; The mysteries of birth and rebirth). Tr. by Mānī Sālehī Allāmeh. Tehrān: Nīlūfar.

Eliade, Mircea. (2011/1389SH). Dīn Pažūhī (Theology). Tr. by Bahā’o al-ddīne Xorram-šāhī. 3^rd ed. Tehrān: Pažūheš-gāhe Owlūme Ensānī va Motāle’āte Farhangī.

Fadāyī, Farbod. (2011/1389SH). Carl Gustav Jung va Ravān-šenāsī-ye Tahlīlī-ye Ū. 3^rd ed. Tehrān: Dānžeh.

Farrox-nīyā, Rahīm and Heydarī, Zahrā. (2009/1387SH) "Barrasī-ye Tatbīqī-ye Derāme Ejtemā’ī-ye Victor Turner bā Manṭeqo al-ttayre Attāre Neyšābūrī". Journal of  Persian Language and Literature Islamic Azad University- aRAK Branch. 4^th Year. No. 16. Pp. 37-50.

Fokūhī, Nāser. (2006/1384SH). Tārīxe Andiše va Nazarīyehā-ye Ensān-šenāsī. Tehrān: Ney.

Forūzān-far, Badi’o al-zamān. (1989/1367SH). Šarhe Masnavī-ye Šarīf. 1^st ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Guerin, Wilfred L. (1992/1370SH). Rāh-namā-ye Rūy-kardhā-ye Naqde Adabī (A Handbook of Critical Approaches to Literature). Tr. by Zahrā Mahīn-xāh. 1^st ed. Tehrān: Ettelā’āt.

Īravānī. Fātemeh and others. (2016/1394SH). "Tahlīle Dāstāne Šeyx San’ān dar Manṭeqo al-ttayr Attār bar Asāse Kohan Olgūye Safare Qahremāne Josepf Campbell". 8th Persian Language and Literature Research Conference. No. 8. Pp. 231-240.

Jung, Carl Gustav. (2015/1393SH). Ensān va Sambolhā-yaš (Man and his symbols). Tr. by Mahmūd Soltānī-ye. 9^th ed. Tehrān: Jāmī.

Kottak Conrad Phillip. (2008/1386SH). Ensān-šenāsī-ye Kašfe Tafāvothā-ye Ensānī (Anthropology: the exploration of human diversity). Tr. by Mohsen Solāsī. Tehrān: Elmī.

Mālmīr, Teymūr. (2009/1387SH). "Tahavole Afsāneh-ī-ye Ārefān". Persian Language and Literature / Journal of the Faculty of Literature and Humanities. 51^th Year. No. 204. Pp. 171- 194.

Nicholson, Reynold Alleyne. (2004/1382SH). Tasavofe Eslāmī va Rābete-ye Ensān va Xodā (The Idea of personality in sufism). Tr. by Mohammad-rezā Šafī’ī Kadkanī. 3^rd ed. Tehrān: Soxan.

Palmer, Michael. (2010/1388SH). Freud, Jung va Dīn (Freud and Jung on religion). Tr. by  Mohammad Deh-gān-pūr and Qolām-rezā Mahmūdī. 2^nd ed. Tehrān: Rošd.

Pūr-nām-dārīyān, Taqī. (2008/1386SH). Dīdār bā Sīmorq. Tehrān: Pažūheš-gāhe Owlūme Ensānī va Motāle’āte Farhangī.

Qā’emī, Farzād. (2011/1389SH). "Pīšīne va Bonyādhā-ye Nazarī-ye Rūykarde Naqde Ostūreh-ī va Zamīne va Šīve-ye Kār-borde ān dar Xāneše Motūne Adabī". Journal of Literary Criticism. 3^rd Year. No. 11 and 12. Pp. 33-56.

Qošīrī, Abo al-qāsem. (1989/1367SH). Resāle-ye Qošīrīye. Ed. by Badi’o al-zamāne Forūzān-far. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Rasūlī, Mohammad-rezā and Kīyūmarsī, Parīsā. (2020/1398SH). "Barrasī-ye Mafhūme Ešq az Dīd-gāhe Robert Sternberg dar Hekāyate Šeyxe San’āne Attār va Namāyeš-nāme-ye Fāntezī-ye Šeyx San’ān Mohammad Hoseyne Meymandī-nežād" (The Concept of Love in the Story of Sheikh San’an (by Attār Neishapouri) and the Fantasy Play of Sheikh San’an (by M. H. Meymandinejad) Based on Robert Sternberg's Ideas). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 15^th Year. No. 54. Pp. 109-133.

Rowhānī, Mas’ūd and Šūbak-lāyī, Alī-akbar. (2013/1391SH). "Tahlīle Dāstāne Šeyx San’āne Manteqo al-tteyre Attār bar Asāse Nazarīye-ye Koneši-ye Gremas". Researches on Mystical Literature (Gowhare Gūyā). 6^th Year. No. 2. 22 Serial Number. Pp. 89-112.

Sattārī, Jalāl. (2000/1378SH). Pažūhešī dar Qesse-ye Šeyxe San’ān va Doxtare Tarsā. 4^th ed. Tehrān: Markaz.

Tāyefī, Šīrzād and Šeyxo al-eslāmī Mohammad. (2018/1396SH). "Naqde Nešāne-ma’nā-šenāxtī-ye Dāstāne Šeyxe San’ān dar Manteqo al-tteyre Attār" (Semiology-semantics Criticism of Sheikh of San’an’s Story in Attar of Nishapur’s Manṭiq-uṭ-Ṭayr (The Conference of the Birds) (On the basis of discourse systems)). Journal of Literary Criticism  and Rhetoric. 6^th Year. No. 1. Pp. 33-50.