چهره سیستان در آینه باورها و اساطیر زرتشتی

محورهای موضوعی : اسطوره

سیده فاطمه زارع حسینی ¹ , وجیهه ابهری مارشک ²

1 - استادیار ادیان و عرفان تطبیقی دانشگاه فردوسی مشهد
2 - کارشناس ارشد ادیان و عرفان تطبیقی دانشگاه فردوسی مشهد

تاریخ دریافت : 1398/12/12 تاریخ پذیرش : 1399/08/07 تاریخ انتشار : 1399/10/01

کلید واژه: سیستان, زرتشت, کیانسه, دین زرتشتی, سه موعود نجات بخش,

چکیده مقاله :

در متون دینی ایران باستان و به ویژه در ادبیات زرتشتی، دیار سیستان اهمیت شایانی یافته و بارها از این منطقه و مکان‌های اساطیری، تاریخی، جغرافیایی و یا افراد مرتبط با آن سخن به میان رفته است. با عنایت به اهمیت این موضوع و نبود پژوهشی جامع در این باره، در مقالة حاضر با روشی توصیفی ـ تحلیلی، رد پاهای دینی و اساطیری سرزمین سیستان در دین زرتشتی بررسی می‌شود. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می‌دهد که این خطّه با سکاها و کیانیان در ارتباط بوده و از آنجا که زادگاه پیام‌آور دین زرتشتی است، مهد گسترش و تبلیغ این دین و محل ظهور منجیان پایان جهان نیز بوده است؛ همچنین به دلیل جای‌دادن چندین آتشکده، دریا، رود و کوه مقدس در خود، به عنوان سرزمین ظهور منجیان موعود در این دین، از جایگاه والایی برخوردار است. یادکرد فراوان و گوناگون سیستان در متون زرتشتی، می‌تواند بازتاب سیمای دینی و اساطیری این سرزمین در این دین باستانی باشد.

چکیده انگلیسی:

In the religious texts of ancient Iran and especially in the Zoroastrian ones, the land of Sistan is of great importance so that its mythical, historical, geographical places and people related to it have been frequently cited. Given the importance of the issue and due to the lack of comprehensive research in this area, by using analytical-descriptive method, the present article attempts to examine the religious and mythological issues related to the land of Sistan covered in Zoroastrian texts. The results of the study show that the Scythians and the Kayanians were associated with this region. Also, since it is the birthplace of Zoroaster, it was the place of the spread and propagation of Zoroastrianism and the emergence of the eschatological saviors. In addition, in these texts, several holy mountains, holy fire temples, holy seas and holy rivers in Sistan are mentioned that show its privileged position in Zoroastrian religion. The frequent mention of Sistan in Zoroastrian texts can be a reflection of its religious and mythological image in this ancient religion.    

منابع و مأخذ:

آموزگار، ژاله. 1387. تاریخ اساطیری ایران. چ10. تهران: سمت.

آورزمانی، فریدون. 1394. جغرافیای تاریخی ایران‌زمین. تهران: پازینه

ابن‌بلخی، 1363. فارسنامه. تصحیح گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسون. چ2. تهران: دنیای کتاب.

احمدی کرویق، حسن. 1397. تاریخ واقعی ظهور زرتشت بر مبنای یافته‌های جغرافیایی. تهران: مازیار.

اوستا. 1371. گزارش جلیل دوستخواه. چ2. تهران: مروارید.

اوشیدری، جهانگیر. 1386. دانشنامة مزدیسنا. چ 4. تهران: مرکز.

بارتولد، واسیلی. 1372. تذکرة جغرافیای تاریخی ایران. ترجمة حمزه سردادور (طالب‌زاده). چ3. تهران: توس.

پورداوود، ابراهیم. 1356. یشت‌ها. ج1. تهران: دانشگاه تهران.

ــــــــــــــــ. بی‌تا. یشت‌ها. ج2. چ3. تهران: دانشگاه تهران.

پیغمبری، حمیدرضا و مریم شفیعیان. 1397. «پیوند فرّ و جغرافیا در زامیادیشت: ردّپای سرزمین مقدس سیستان». جستارهای تاریخی. س9. ش1. صص15ـ1.

تاریخ سیستان. 1389. تصحیح محمدتقی بهار. تهران: اساطیر.

ــــــــــــــ. 1391. تصحیح جعفر مدرس صادقی. چ3. تهران: مرکز.

تفضلی، احمد. 1389. تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. چ6. تهران: سخن.

جنیدی، فریدون. 1358. زندگی و مهاجرت نژاد آریا بر اساس روایات ایرانی. تهران: بنیاد نیشابور.

دادگی، فرنبغ. 1369. بندهش ایرانی. گزارش مهرداد بهار. تهران: توس.

ــــــــــــ. 1388. بندهش هندی. تصحیح فردیناند یوستی. ترجمة رقیه بهزادی. چ2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

زند بهمن‌یسن. 1370. ترجمة محمدتقی راشدمحصل. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

سد در نثر، سد در بندهش. 1909. به کوشش هیربد بهمن‌جی نوشیروانجی. بمبئی: بی‌نا.

سیستانی، محمداعظم. 2011. مردم‌شناسی سیستان. چ2. کابل: مرکز علوم اجتماعی آکادمی علوم افغانستان.

سیستانی، ملک‌شاه حسین‌بن ملک‌محمود. 1344. احیاء الملوک در تاریخ سیستان. تصحیح منوچهر ستوده. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

شارپ، رلف نارمن. 1382. فرمان‌های شاهنشاهان هخامنشی. چ2. تهران: پازینه.

شهرستانی، محمد بن عبدالکریم. 1375. کتاب الملل و النحل. تخریج محمدبن فتح‌الله بدران. الطبعه الثانیه. قاهره: مکتبه الانجلو المصریه.

عریان، سعید. 1371. متن‌های پهلوی. گردآوری جاماسب‌جی دستور منوچهرجی جاماسب آسانا. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

عطایی‌فرد، امید. 1395. ایران بزرگ. چ3. تهران: اطلاعات.

فرشید راد، فرشاد. 1392. «واقعیتی انکارناپذیر: خط نیمروز یا نصفپ‌النهار مبدأ زمین از ایران می‌گذرد». ماهنامة خواندنی. ش76. صص35ـ34.

قزوینی، زکریا بن محمد. 1373. آثار البلاد و اخبار العباد. ترجمة جهانگیرمیرزا قاجار. تصحیح میرهاشم محدث. تهران: امیرکبیر.

کریستین‌سن، آرتور. 1387. کیانیان. ترجمة ذبیح‌الله صفا. چ7. تهران: علمی و فرهنگی.

کیخایی، مهدی و محمدتقی فاضلی. 1395. «نگاهی به یک نام‌جای کهن؛ زرنگ (سیستان)». پژوهشنامة تاریخ.س12. ش45. صص122ـ107.  

لسترنج، گای. 1383. جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمة محمود عرفان. چ6. تهران: علمی و فرهنگی.

مارکوارت، یوزف. 1373. ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی. ترجمة مریم میراحمدی. تهران: اطلاعات.

مالکی لوطکی، حسین و عباس پارساطلب. 1395. «دریاچة هامون در روایات ملی ایران و جایگاه آن در آخرالزمانی زردشتی». جندی‌شاپور. س2. ش7. صص71ـ58.

محمدخانی، کورش. 1394. «کوه خواجة سیستان، نگینی درخشان در شرق ایران». پژوهش‌های باستان‌شناسی. س4. ش4. صص10ـ1.

مزداپور، کتایون و همکاران. 1395. ادیان و مذاهب در ایران باستان. چ2. تهران: سمت.

مصطفوی، علی‌اصغر. 1361. سرزمین موعود. تهران: چاپخانه ندا.

مینوی‌خرد. 1364. ترجمة احمد تفضلی. چ2. تهران: توس.

نجاری، حسین و زهرا محجوب. 1395. «بررسی ریشه‌شناختی دریاهای اساطیری در بندهش ایرانی». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س12. ش44. صص214ـ191. 

نیولی، گراردو. 1381. زمان و زادگاه زردشت: پژوهشی دربارة مزدایی‌گری. ترجمة سید منصور سیدسجادی. تهران: آگه.

ـــــــــــــ . 1387. آرمان ایران، جستاری در خاستگاه نام ایران. ترجمة سید منصور سیدسجادی. تهران: مؤسسة فرهنگی دانش‌پژوه.

ـــــــــــــ . 1388. از زردشت تا مانی. ترجمة آرزو رسولی. تهران: ماهی

ـــــــــــــ . 1395. پژوهش‌های تاریخی دربارة سیستان باستان. ترجمة سید منصور سیدسجادی. تهران: موازی.

یزدان‌پرست، حمید. 1391. ایران و ایرانیان در متون مقدس. تهران: اطلاعات.

 

English Sources

Callieri,Pierfrancesco.2016."Sakas:inAfghanistan".Encyclopedialranica .online edition

Ehlers, Eckart. 2003."Hamun, daryaca-ye i. Geography".Encyclopedia Iranica. vol. XI. Fasc. 6. pp. 646- 647.

Gnoli, Gherardo. 2003. (a) "Hamun, daryaca-ye ii. In Literature and Mythology". Encyclopedia Iranica. vol. XI. Fasc. 6. pp. 647- 648.

Gnoli, Gherardo. 2003. (b) "Helmand River ii. in Zoroastrian Tradition".Encyclopedia Iranica.vol. XII. Fasc. 2. pp. 171- 172.

Hanifi, M. Jamil and Eir. 2001. "Helmand river i. Geography". Iranica. Ed. by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press. V Xii. p. 170- 17.

Herzfeld, Ernest E. 1976. Iran in The Ancient East. Oxford: Oxford University Press.

Panaino, A. 2013. "Kayansih". Encyclopedia Iranica. vol. XVI. Fasc. 2. pp. 174- 176.

ar-Rumi. Yaghut ibn Abdallah. 1846. Jacut, s moshtarik, das ist lexicon geographisher homonyme. Ed. by Ferdinand wustenfeld. Gottingen: druck und verlag der dieterichsehen buchhandlung.

 

English Sources

Callieri,Pierfrancesco.2016."Sakas:inAfghanistan".Encyclopedialranica .online edition

Ehlers, Eckart. 2003."Hamun, daryaca-ye i. Geography".Encyclopedia Iranica. vol. XI. Fasc. 6. pp. 646- 647.

Gnoli, Gherardo. 2003. (a) "Hamun, daryaca-ye ii. In Literature and Mythology". Encyclopedia Iranica. vol. XI. Fasc. 6. pp. 647- 648.

Gnoli, Gherardo. 2003. (b) "Helmand River ii. in Zoroastrian Tradition".Encyclopedia Iranica.vol. XII. Fasc. 2. pp. 171- 172.

Hanifi, M. Jamil and Eir. 2001. "Helmand river i. Geography". Iranica. Ed. by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press. V Xii. p. 170- 17.

Herzfeld, Ernest E. 1976. Iran in The Ancient East. Oxford: Oxford University Press.

Panaino, A. 2013. "Kayansih". Encyclopedia Iranica. vol. XVI. Fasc. 2. pp. 174- 176.

ar-Rumi. Yaghut ibn Abdallah. 1846. Jacut, s moshtarik, das ist lexicon geographisher homonyme. Ed. by Ferdinand wustenfeld. Gottingen: druck und verlag der dieterichsehen buchhandlung.

 

References

Ahmadī Karvīq, Hasan. (2018/1397SH). Tārīxe Vāqe’ī-ye Zohūre Zartošt bar Mabnāye Yāftehā-ye Joqrāfīyāyī. Tehrān: Māzīyār.

Āmūzegār, Žāle. (2008/1387SH). Tārīxe Asātīrī-ye Īrān. 10^th ed. Tehrān: Samt.

Atāyī-fard, Ōmīd. (2016/1395SH). Īrāne Bozorg. 3^rd ed. Tehrān: Ettelā’āt.

Āvar-zamānī, Fereydūn. (2015/1394SH). Joqrāfīyā-ye Tārīxī-ye Īrān-zamīn. Tehrān: Pāzīneh.

Avestā (Avesta). (1995/1374SH). Report by Jalīl Dūst-xāh. 2^nd ed. Tehrān: Morvārīd.

Bartold, Vasilii. (1993/1372SH). Tazkare Joqrāfīyā-ye Tārīxī-ye Īrān (Historico-geographical surrey of Iran). Tr. By Hamzeh Sardād-var (Tāleb-zādeh). 3^rd ed. Tehrān: Tūs.

Christensen, Arthur. (2008/1387SH). Kīyānīyān (Les kyanides). Tr. by Zabīho al-lāh Safā. 7^th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Dādegī, Franbaq. (2009/1388SH). Bondaheše Hendī. Ed. by Ferdīnānd Yūsti. Tr. by Roqayyeh Behzādī. 2^nd ed. Tehān: Pažūheš-gāhe Ōlūme Ensānī va Motāle’āte Farhangī.

 ـــــــــــــــــــــــــــــ. (1990/1369SH). Bondaheše Īrānī. reports by Mehrdād Bahār. Tehrān: Tūs.

Ebne Balxī. (1984/1363SH). Fārs-nāme (The farsnama of Ibnu'l-Balkhi). Ed. by Guy listrange & Reynold Alleyne Nicholson. 2^nd ed. Tehrān: Donyā-ye Ketāb.

Faršīd-rād, Faršād. (2013/1392SH). “Vāqe’īyatī Enkār-nāpazīr: Xate Nīm-rūz yā Nesfo al-Nahāre  Mabda’e Zamīn az Īrān Mīgozarad”. Reading Monthly. No. 76. Pp. 34- 35.

Gnoli, Gherardo. (2002/1381SH). Zamān va Zādgāhe Zardošt: Pažūhešī Darbāre Mazdāyī-garī (Zoroaster's time and homeland: a stady on the origins of Mazdeism and related probloms). Tr. by Seyyed Mansūr Seyyed Sajjādī. Tehrān: Āgah.

 ـــــــــــــــــــــــــــــ. (2008/1387SH). Ārmāne Īrān, Jostārī dar Xāst-gāhe Nāme Īrān (Arman Iran, an inquiry into the origin of the name Iran). Tr. by Seyyed Mansūr Seyyed Sajjādī. Tehrān: Mo’asese-ye Farhangī-ye Daneš-pažūh.

 ـــــــــــــــــــــــــــــ. (2009/1388SH). Az Zardošt tā Mānī (From Zoroaster to Mani). Tr. by Ārezū Rasūlī. Tehrān: Māhī.

 ـــــــــــــــــــــــــــــ. (2016/1395SH). Pažūhešhā-ye Tārīxī Darbāre-ye Sīstāne Bāstān (‫Ricerche storiche sul sistan Antieo). Tr. by Seyyed Mansūr Seyyed Sajjādī. Tehrān: Movāzī.

Joneydī, Fereydūn. (1979/1358SH). Zendegī va Mohājerate Nežāde Ārīyā Bar Asāse Revāyathā-ye Īrānī. Tehrān: Bonyāde Neyšābūr.

Keyxāyī, Mahdī and Mohammad-taqī Fāzelī. (2016/1395SH). “Negāhī be Yek Nām-jā-ye Kohan; Zerang (Sīstān)”. Journal of History. 12^th ed. No. 45. Pp. 107- 122. 

Oryān, Sa’īd. (1992/1382SH). Matnhā-ye Pahlavī. collected by Jāmāsb-jī with command Manūčehr-jī Jāmāsb Āsānā. Tehrān: Ketāb-xāne Mellī-ye Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān.

le Strange, Guy. (2004/1383SH). Joqrāfīyā-ye Tārīxī-ye Sarzamīnhā-ye Xelāfate Šarqī (‎The lands of the eastern caliphate). Tr. by Mahmūd Erfān. 6^th  ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Markwart, Josef. (1994/1373SH). Īrān-šahr bar Mabnā-ye Joqrāfīyā-ye Mūsā Xorenī (‎Eranasahr nach der Geographie desps. Moses xorenaci). Tr. by Maryam Mīr-ahmadī. Tehrān: Ettelā’āt.

Mazdāpūr, Katāyūn et al. (2016/1395SH). Adyān va Mazāheb dar Īrāne Bāstān. 2^nd ed. Tehrān: Samt.

Mīlekī Lūtakī, Hoseyn and Abbās Pārsā-talab. (2016/1395SH). “Daryāče Hāmūn dar Revāyāte Mellī-ye Īrān va Jāygāhe Ān dar Āxero al-zamānī-ye Zartoštī”. Jondī-šāpūr. 2^nd Year. No. 7. Pp. 58- 71.

Mīnūye Xord (Wisdom menu). (1985/1364SH). Tr. by Ahmad Tafazzolī. 2^nd ed. Tehrān: Tūs.

Mohammad-xānī, Kūrowš. (2015/1394SH). “Kūhe Xāje-ye Sīstān, Negīnī Deraxšān dar Šarqe Īrān”. Archaeological research. 4^th Year. No. 4. Pp. 1-10.

Mostafavī, Alī-asqar. (1982/1361SH). Sarzamīne Mow’ūd. Tehrān: Nedā.

Najjārī, Hoseyn and Zahrā Mahjūb. (2016/1395SH) “Barrasī-ye Rīše-šenāxtī-ye Daryāhā-ye Asātīrī dar Bondaheše Īrānī”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 12^th Year. No. 44. Pp. 191-214.

Oryān, Sa’īd. (1992/1371SH). Matnhā-ye Pahlavī. collected by Jāmāsb-jī with command Manūčehr-jī Jāmāsb Āsānā. Tehrān: Ketāb-xāne Mellī-ye Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān.

Peyqambarī, Hamīd-rezā and Maryam Šafī’īyān. (2018/1397SH). “Peyvande farr va Joqrāfīyā dar Zāmyādīšt: Radde-pāye Sarzamīne Moqaddase Sīstān”. Historical Inquiries. 9^th Year. No. 1. Pp. 1- 15.

Pūr-dāvūd, Ebrāhīm. n.d. Yašthā. 2^nd Vol. 3^rd ed. Tehrān: University of Tehran.

 ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1977/1356SH). Yašthā. 1^st Vol. Tehrān: University of Tehran.

Qazvīnī, Zakarīyyā ebne Mohammad. (1994/1373SH). Āsār al-belād va Axbār al-‘ebād. Tr. by Jahān-gīr Mīrzā Qājār. Ed. by Mīr-hāšem Mohaddes. Tehrān: Amīr-kabīr.

Sad dar nasr Sad dar Bondaheš. (1909/1288SH). With the Effort of Hīrbad Bahman-jī Nūšīrvānjī. Bamba’ī. 

Šahrestānī, Mohammad ebne Abdo al-karīm. (1996/1375SH). al-melal va al-nahl. Ed. by Mohammad ebne Fatho al-lāhe Badrān. 2^nd ed. Qāhere: Maktab al-anjelū al-mesrīyeh.

Sharp, Ralph Narman. (2003/1382SH). Farmānhā-ye Šāhanšāhāne Haxāmaneš (‎The imscriptions in old persian cuneriform of the Achaemenian emperors). 2^nd ed. Tehrān: Pāzīneh.

Sīstānī, Malek-šāh Hoseyn ebne Malek Mahmud. (1965/1344SH).  Ehyā’o al-molūk dar Tārīxe Sīstān. Ed. by Manučehr Sotūdeh. Tehrān: Bongāhe Tarjome va Našre Ketāb.

Sīstānī, Mohammad-a’zam. (2011/1390SH). Mardom-šenāsī-ye Sīstān. 2^nd ed. Kābol: Markaze Ōlūme Ejtemā’ī-ye Ākādemī-ye Ōlūme Afqānestān.

Tafazzolī, Ahmad. (2010/1389SH). Tārīx Adabīyāte Īrān Pīš az Eslām. With the Effort of Žāle Āmūzegār. 6^th ed. Tehrān: Soxan.

Tārīxe Sīstān. (2010/1389SH). Ed. by Mohammad-taqī Bahār. Tehrān: Asātīr.

 ـــــــــــــــــــــــ. (2012/1391SH). Ed. by Ja’far Modarres Sādeqī. 3^rd ed. Tehrān: Markaz.

Ūšīdarī, Jahān-gīr. (2007/1386SH). Dāneš-nāme Mazdīsnā. 3^rd ed. Tehrān: Markaz.

Yazdān-parast, Hamīd. (2016/1391SH). Īrān va Īrānīyān dar Motūne Moqaddas. Tehrān: Ettelā’āt.

Zand Bahman Yasn. (1991/1370SH). Tr. by Mohammad-taqī Rāšede Mohassel. Tehrān: Mo’asese-ye Motāle’āt va Tahqīqāte Farhangī.